آنچه مىخوانيد، فشرده اى از زواياى حيات پربار جوان ترين پيشواى هدايت، نهمين مقتداى مكتب امامت، حضرت جوادالائمّه عليه السلام است.
زندگى كوتاه آن امام همام، كه با مشكلات فراوان توأم بود؛ در بخش هاى ذيل قابل بررسى است:
1. از تولّد وى تا شهادت پدرش ( 195ـ 203 ه .).
2. دوره امامتش (203 ـ 220 ه .)؛
اين بخش، در دو مرحله قابل طرح است:
الف) عصر مأمون عباسى (203ـ 218 ه.)؛
ب) زمان معتصم عباسى (218 ـ 220 ه.).
تولّد و شهادت
مورّخان در تاريخ تولّد امام جواد عليه السلام ، اختلاف دارند؛ عده اى ميلاد آن حضرت را دهم رجب، برخى 15 ماه رمضان و بعضى نيز 19 ماه رمضان سال 195 ه . در شهر مدينه مىدانند.1
پدر بزرگوار جواد الائمّه عليه السلام ، امام رضا عليه السلام مى باشد؛ شخصيت ارجمندى كه ميزان فضايل و حيطه حيات علمى، عبادى و دينى اش، بركسى پوشيده نيست.
مادر امام جواد عليه السلام ، بانوى گرامى و پاكدامنى بود به نام «سبيكه» (سكينه) و به روايت ديگر «خيزران». آن بانوى مؤمنه به خاندان شايسته امّ المؤمنين «ماريّه قبطيّه»2 تعلّق داشت. بعضىها نام وى را «ريحانه» و «درّه» نيز گفته اند.3
امام جواد عليه السلام بعد از 25 سال زندگى افتخارآميز، سرانجام در آخر ذيقعده سال 220 ه . با تحريك معتصم عباسى و به وسيله همسرش امّ الفضل مسموم و به شهادت رسيد. بدن مطهّرش در گورستان قريش در بغداد، كنار قبر جدّ بزرگوارش امام كاظم عليه السلام ـ كاظمين ـ به خاك سپرده شد.4
سخنان آغازين
امام جواد عليهالسلام در روز سوم ميلادش؛ لب به سخن گشود و بعد از حمد و ستايش خداوند متعال، به پيامبراكرم و خاندان عترت عليهمالسلام درود فرستاد.
از حكيمه دختر موسى بن جعفر عليهالسلام ، آن بانوى متديّن و شايسته، كه سرپرستى امور تولّد امام جواد عليهالسلام را به عهده داشت، نقل شده است كه گفت:
... امام جواد عليهالسلام بعد از تولّد، فرمود: «اشهد ان لا اله الاّ اللّه و انّ محمّداً رسول اللّه.»
و در روز سوم بعد از ميلادش فرمود: «الحمد للّه و صلّى اللّه على محمّد و على الائمّة الرّاشدين.»
و نيز افزود: در روز سوم تولّدش، چشمانش را گشود و به سوى آسمان چشم دوخت و سپس به سمت راست و چپ نگاه كرد. آنگاه فرمود: «أشهد ان لا اله الاّ اللّه، و أشهد انّ محمّداً رسول اللّه»؛ از ديدن حالت هاى وى تعجب كردم و هنوز در عالم شگفتى فرو رفته بودم كه پدرش امام رضا عليه السلام آمد. به آن حضرت گفتم: از چيزهايى كه از اين كودك شنيدم، به شگفت آمده ام! پرسيد: چه چيز شنيده اى؟ آنچه ديده و شنيده بودم، برايش تعريف كردم. حضرت فرمود:
«يا حكيمة! ماترون من عجائبه اكثر؛ اى حكيمه! شگفتى هايى كه بعد از اين، از او خواهيد ديد؛ بيشتر از آنچه تاكنون ديده ايد، خواهد بود.»5
القاب، كنيه و نقش انگشتر
براى پيشواى نهم، القاب متعدّدى ذكر كرده اند؛ مهمترين آنها عبارتند از:
جواد؛ تقى؛ مرتضى؛ قانع؛ رضى؛ مختار؛ باب المراد؛ زكى؛ متوكّل؛ منتجب6.
كنيه آن حضرت «ابوجعفر» مىباشد كه معمولاً در روايات تاريخى به «ابوجعفرثانى» معروف است تا با «ابوجعفر اوّل»، يعنى امام باقر عليه السلام اشتباه نشود.
نقش انگشتر آن امام همام، «العزّة للّه» بود.7
از نگاه دانشمندان اهل سنّت
سيماى پرفروغ و عالمتاب امام جواد عليه السلام نه تنها شيعيان را شيداى جمال و جلال خويش ساخته، كه دانشمندان اهل سنّت را نيز از سكوت و خاموشى رهانيده است. آنان در منابع تاريخى و حديثى خويش، به قدر ايمان و معرفت خود، زبان به حقيقت گشوده اند و شخصيت آسمانى پيشواى نهم شيعيان را چنين به تصوير كشيدهاند:
1. سبط ابن جوزى حنفى (متوفّاى 654 ق.):
«و محمد، الامام ابوجعفر الثانى كان على منهاج أبيه فى العلم و التقى و الزهد و الجود... و كان يلقّب بالمرتضى والقانع...».8
2. كمال الدين محمد بن طلحه شافعى (متوفّاى 652 ق.):
«... و ان كان صغير السّنّ فهو كبيرالقدر، رفيع الذّكر...».9
3. شمس الدّين ذهبى (748 ق.):
«كان محمّد يلقّب بالجواد و بالقانع والمرتضى، و كان من سروات آل بيت النبى صلىاللهعليهوآلهوسلم ... و كان أحد الموصوفين بالسّخاء فلذلك لقّب الجواد...».10
4. ابن صبّاغ مالكى (متوفّاى 855 ق.):
«و هو الامام التّاسع... عرف بأبى جعفرالثانى، و ان كان صغيرالسّنّ فهو كبير القدر، رفيع الذّكر، القائم بالامامة بعد علىّ بن موسى الرّضا... للنصّ عليه والاشارة له بها من أبيه كما أخبر بذلك جماعة من الثّقات العدول».11
5. عبداللّه بن محمّد بن عامر شبراوى شافعى (متوفّاى 1154 ق.):
«... و كراماته رضىاللّه عنه كثيرة و مناقبه شهيرة، ثمّ ذكر بعض مناقبه و ختم حديثه بقوله: و هذا من بعض كراماته الجليلة و مناقبه الجميلة».12
در طاعت كردگار
امام جواد عليه السلام عابدترين فرد زمانش بود. محبّت و علاقه اش نسبت به باري تعالى وصف نشدنى و خوف، خشوع و اخلاصش در طاعت و عبادت خداوند ستودنى است. براى ترسيم جلوه هاى عبادى آن حضرت، به چند نمونه بسنده مىكنيم:
الف) نماز
امام جواد عليهالسلام علاوه بر عبادات و نوافل معمول، نافله مخصوصى داشت. نافله آن حضرت دو ركعت بود؛ در هر ركعت، سوره فاتحه را قرائت مىنمود و آنگاه هفتاد مرتبه سوره اخلاص را تكرار مىكرد.13
هرگاه وارد ماه جديد مىشد، در روز اوّل ماه، دو ركعت نماز به جاى مىآورد؛ در ركعت اوّل، بعد از سوره حمد، به تعداد روزهاى ماه (30 مرتبه) سوره توحيد را مىخواند. در ركعت دوم بعد از حمد، سوره انّاانزلناه را مثل ركعت اوّل تلاوت مىكرد.14
ب) روزه
روزه هاى مستحبّى آن حضرت نيز زياد بود. پانزدهم و بيست و هفتم ماه رجب روزه مى گرفت. اهل خانه و غلامانش نيز او را در روزه گرفتن همراهى مىكردند.15
علاوه بر اين، گاهى ميزان عبوديت و بندگى خويش را نسبت به مقام لايزال الهى با اذكار و ادعيه ابراز مىنمود. برخى از مناجات و ادعيه آن حضرت عبارت است از:
الف) در حال قنوت
«اللّهمّ أنت الاوّل بلا اوّليّة معدودة، و الآخر بلا آخريّة محدودة، أنشأتنا لا لعلّة اقتساراً، واخترعتنا لا لحاجة اقتداراً، و ابتدعتنا بحكمتك اختياراً، و بلوتنا بأمرك و نهيك اختباراً، و ايّدتنا بالآلات، و منحتنا بالأدوات، و كلّفتنا الطّاقة، و جشمتنا الطّاعة، فأمرت تخييراً و نهيت تحذيراً، و خوّلت كثيراً، و سألت يسيراً، فعصى أمرك فحلمت، و جهل قدرك فتكرّمت...»16
ب) بعد از نماز
«رضيت بااللّه ربّاً، و بالاسلام ديناً، و بالقرآن كتاباً، و بمحمّد نبيّاً، و بعلىٍّ وليّاً، والحسن، والحسين، و علىّ بن الحسين، و محمّد بن علىّ، و جعفر بن محمّد، و موسى بن جعفر، و علىّ بن موسى، و محمّد بن علىّ، و علىّ بن محمّد، والحسن بن علىّ، و الحجّةبن الحسن بن علىّ، أئمّةً.
اللّهمّ وليّك الحجّة فاحفظه من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله و من فوقه و من تحته، وامدد له فى عمره، و اجعله القائم بأمرك، المنتصرلدينك و أره ما يحبّ و تقرّبه عينه فى نفسه و فى ذرّيته و أهله و ماله و فى شيعته و في عدوّه، و أرهم منه ما يحبّ و تقرّبه عينه، واشف به صدورنا و صدور قوم مؤمنين.»17
ج)براى برآورده شدن حاجت
راوى مىگويد: نام هاى خدمت امام جواد عليه السلام فرستادم. در آن نامه، از حضرت تقاضا كرده بودم كه دعايى برايم ياد بدهد. آن حضرت اين گونه برايم نوشت:
تقول اذا اصبحت و أمسيت: «اللّه اللّه اللّه، ربّى الرّحمن الرّحيم، لا اشرك به شيئاً» و ان زدت على ذلك فهو خير، ثمّ تدعو بما بدأ لك فى حاجتك، فهو لكل شىء باذن اللّه تعالى، يفعل اللّه ما يشاء.18
اصحاب و شاگردان
امام جواد عليه السلام با توجّه به اينكه در سنّ جوانى به شهادت رسيدند، در عمر كوتاه و با بركت خويش علاوه بر انجام وظايف سنگين رهبرى امّت، به تربيت شاگردانى كه بتوانند پيام آسمانى خاندان نبوّت و امامت را به نسلهاى بعد منتقل سازند، توجّه خاص داشت.
دانشمندان علم رجال و تراجم، تعداد ياران و شاگردان امام جواد عليه السلام را 110 نفر ذكر كرده اند.19 اسامى برخى از آن چهرههاى تابناك، بدين قرار است:
«حسين بن سعيد اهوازى، حسن بن سعيد اهوازى، محمد بن اسماعيل بن بزيع، احمد بن أبىعبداللّه برقى، على بن مهزيار، صفوان بن يحيى، عبداللّه بن صلت، على بن اسباط، ابراهيم بن أبى محمود خراسانى، ابراهيم بن محمد همدانى، احمد بن محمد بن أبى نصر بزنطى كوفى، احمد بن معافى، جعفر بن محمد بن يونس احول، حسين بن بشار مداينى، حكم بن علياء اسدى، حمزة بن يعلى اشعرى قمى، داود بن قاسم بن اسحاق بن عبداللّه بن جعفر بن ابى طالب، صالح بن محمد همدانى، عبدالجبّار بن مبارك نهاوندى، زكريّا بن آدم، عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن أبىطالب، عثمان بن سعيد عمرى، على بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين، على بن بلال بغدادى، فضل بن شاذان بن خليل ابومحمّد ازدى نيشابورى، محمد بن عبدالجبّار، ابوعلى محمد بن عيسى بن عبداللّه بن سعد بن مالك اشعرى، نوح بن شعيب بغدادى، يعقوب بن اسحاق سكيت (ابويوسف)، ابويوسف الكاتب يعقوب بن يزيد بن حمّاد انبارى، ابوالحصين بن الحضين الحضينى».20
انوار هدايت
در منابع تشيّع و تسنّن، از امام جواد عليه السلام حدود 250 گوهر ماندگار در زمينه هاى مختلف فقهى، اخلاقى و اجتماعى به ما رسيده است. شايسته است كه به ذكر چند نمونه كه بيشتر در منابع اهل سنّت است، اشاره كنيم؛ اميد است كه اين جملات نورانى مشعلهاى فروزانى باشند در دهكده ظلمانى جهان امروز و چراغ هايى در كوره راههاى دشوار زندگى.
1. مَنِ اسْتَغْنى بِاللّهِ افْتَقَرَ النّاسُ اِلَيْهِ، وَ مَنِ اتَّقىَ اللّهَ اَحَبَّهُ النّاسُ؛ كسى كه با اتكاء به خدا، روى نياز از مردم بگرداند، مردم به او نيازمند مىشوند. و كسى كه پرهيزكارى پيشه سازد، محبوب مردمان مىگردد.21
2. حَسْبُ الْمَرْءِ مِنْ كَمالِ الْمُرُوَّةِ اَنْ لا يَلْقى اَحَداً بِما يَكْرَهُ؛ كمال مروّت آن است كه انسان با هيچ كس چنان رفتار نكند كه برخودش نمى پسندد.22
3. مَنِ اسْتَحْسَنَ قَبيحاً كانَ شَريكاً فيهِ؛ آنكه كار زشتى را نيكو شمارد، در آن كار شريك است.23
4. مَنْ وَعَظَ اَخاهُ سِرّاً فَقَدْ زانَهُ وَ مَنْ وَعَظَهُ عَلانِيَةً فَقَدْ شانَهُ؛ كسى كه برادر مؤمن خود را پنهانى پند دهد، او را آراسته، و كسى كه آشكارا و در حضور ديگران نصيحت كند، چهره اجتماعى او را زشت ساخته است.24
5. عُنوانُ صَحيفَةِ الْمُسْلِمِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛ سرآغاز نامه عمل مسلمان در قيامت، نيك خُلقى اوست.25
6. مَنْ وَثِقَ بِاللّهِ وَ تَوَكَّلَ عَلَى اللّهِ نَجاهُ اللّهُ مِنْ كُلِّ سُوءٍ وَ حَرَزَ مِنْ كُلِّ عَدُوٍّ؛ هركس به خدا اعتماد داشته باشد و بر او توكلّ كند، خدا او را از هر بدى نجات مىبخشد و از هر دشمنى حفظ مىكند.26
7. اَلْكَمالُ فِى الْعَقْلِ؛ كمال آدمى در خردمندى است.27
8. اَلْعامِلُ بِالظُّلْمِ وَالْمُعينُ عَلَيْهِ وَالرّاضى شُرَكاء؛ ستمكار و يارى كننده ستمكار و كسى كه به ستم او راضى است، همه در گناه آن شريكند.28
9. يَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظّالِمِ اَشَدُّ مِنْ يَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومِ؛ روز دادخواهى و عدالت بر ستمگر سختتر از روز ستم بر ستمديده است.29
10. ثَلاثٌ يُبَلِّغْنَ بِالْعَبْدِ رِضْوانَ اللّهِ تعالى: كَثْرَةُ اْلاِسْتِغْفارِ وَ لينُ الْجانِبِ وَ كَثْرَةُ الصَّدَقَةِ وَ ثَلاثٌ مَنْ كُنَّ فيهِ لَمْ يَنْدَمْ: تَرْكُ الْعَجَلَةِ وَالْمَشْوَرَةُ وَالتَّوَكُّلُ عَلَى اللّهِ عِنْدَ الْعَزْمِ؛ سه چيز انسان را به خشنودى خدا مىرساند: بسيار آمرزش خواستن از خدا؛ نرم خويى با مردم؛ و بسيار صدقه دادن.
و سه خصلت است كه در هر كس باشد، پشيمان نمىشود: شتاب نكردن در كارها؛ مشورت در كارها؛ توكّل بر خدا هنگامى كه بر انجام كارى تصميم مىگيرد.30
11. اَلْعِفافُ زينَةُ الْفَقْرِ، وَالشُّكْرُ زينَةُ الْغِنى، وَالصَّبْرُ زينَةُ الْبَلاءِ، وَالتَّواضُعُ زينَةُ الْحَسَبِ، وَالفَصاحَةُ زينَةُ الْكَلامِ، وَالْحِفْظُ زينَةُ الرِّوايَةِ، وَخَفْضُ الْجَناحِ زينَةُ الْعِلْمِ، وَحُسْنُ الاَدَبِ زينَةُ الْعَقْلِ، وَبَسْطُ الْوَجْهِ زينَةُ الْكَرَمِ، وَ تَرْكُ المَنِّ زينَةُ الْمَعْرُوفِ، وَالْخُشُوعُ زينَةُالصَّلوةِ، وَ تَرْكُ مالا يَعْنى زينَةُ الْوَرَعِ؛ پارسايى زينت فقر، شكر زينت توانگرى، شكيبايى زينت بلا، فروتنى زينت شأن و بزرگى، گويايى زينت سخن، نگهدارى و ضبط دقيق زينت روايت، تواضع زينت دانش، ادب زينت خرد، گشاده رويى زينت كرم و بخشندگى، منّت ننهادن زينت احسان و نيكى، توجّه و حضور قلب زينت نماز، ترك كارهاى بيهوده زينت تقوا و پرهيزكارى است.31
12. كَيْفَ يَضيعُ مَنِ اللّهُ كافِلُهُ، وَ كَيْفَ يَنْجُو مَنِ اللّهُ طالِبُهُ؛ چگونه ممكن است كسى كه خدا سرپرست اوست، تباه شود؛ و چگونه ممكن است كسى كه خدا در تعقيب اوست، رهايى يابد؟32
13. عِزُّالْمُؤْمِنُ غِناهُ عَنِ النّاسِ؛33 عزّت مؤمن در بىنيازى از مردم است.
14. اَلْعُلَماءُ غُرَباءٌ لِكِثْرَةِ الْجُهّالِ بَيْنَهُمْ؛34 علما با زياد بودن جاهلان، غريبند.
سيد على نقى ميرحسينى
________________________________________
1. حيات فكرى و سياسى امامان شيعه، رسول جعفريان، ص 471، به نقل از: اصول كافى، ج 1، ص 452؛ الارشاد، ص 297؛ التهذيب، ج 6، ص 90؛ مسار الشيعه، ص 7؛ كشف الغمّه، ج 2، ص 343؛ المناقب، ابن شهرآشوب، ج 4، ص 379.
2. «ماريّه قبطيه» كنيزى بود كه به همسرى رسول خدا(ص) در آمد. از وى ابراهيم فرزند پيامبر به دنيا آمد كه در كودكى چشم از جهان فروبست.
3. حيات فكرى و سياسى امامان شيعه، ص 472، به نقل از: فرق الشيعه، ص 100.
4. اصول كافى، ج 1، ص 497؛ التهذيب، ج 6، ص 90.
5. اعلام الهداية، مجمع جهانى اهل بيت، ج 11، ص 28، به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 151 و 152؛ مناقب، ج 4، ص 394.
6. اعلام الهدايه، ج 11؛ ص 52، به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 27 ـ 29.
7. همان؛ به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 31.
8. اصول كافى، ج 1، ص 353؛ بحارالانوار، ج 50، ص 68.
9. مطالب السّؤول، ابن طلحه شافعى، ص 239؛ الفصول المهمّه، ص 252.
10. الوافى بالوفيات، ج 4، ص 105.
11. الفصول المهمّه، ص 251.
12. الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 168.
13. اعلام الهدايه، ج 11، ص 39، به نقل از حياة الامام محمد الجواد(ع)، ص 67.
14. همان، به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 220.
15. همان، به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 222.
16. همان، ص 41، به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 212.
17. همان، به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 214 و 215.
18. همان، به نقل از مستدرك عوالم العلوم، ج 23، ص 218.
19. رجال شيخ طوسى، ص 397 ـ 409.
20. اعلام الهدايه، ج 11، ص 198 ـ 209؛ ر. ك: رجال كشّى، طبع مشهد، ص 275، 502، 503، 548، 550، 551 و 552؛ رجال نجاشى، ص 149، 190 و 253؛ حياة الامام محمد الجواد(ع)، ص 139، 141، 156، 159 و 164؛ رجال شيخ طوسى، ص 405؛ فهرست شيخ طوسى، ص 58؛ جامع الرّواة، ج 1، ص 554.
21 ـ 26. نورالابصار، شبلنجى، ص 180 و 181.
27 ـ 32. الفصول المهمّه، ص 289 ـ 291.
33. اعلام الهدايه، ج 11، ص 240، به نقل از بحارالانوار، ج 75، ص 109
34. همان، ص 243.
