پاسخ:
الف: سلام های نماز از طرف چه کسی صادر می شود؟
اگر ظاهر امر در نظر گرفته شود، گفته می شود: این سلام ها از طرف نمازگزاران بیان می شود، امّا در واقع این سلام ها از ناحیه خداوند صادر می شود، ولی از زبان نمازگزار بیان می شود. و در حقیقت این نمازگزار ترجمان سخن خداوند است و  خداوند به بنده نمازگزارش این توفیق را داده است که سخن خداوند را به مخاطبین برساند.امیرالمؤمنین علیه السّلام در جواب این سؤال که معنای السلام علیکم امام چیست؟
می فرماید: امام مترجم سخن خداوند است و به اهل جماعت می گوید شما از عذاب روز آخرت در امان هستید.
[1]مرحوم شیخ صدوق در مقنع فرموده است: سپس سلام بده و بگو: «اللهم انت السلام و منک السلام و لک السلام و الیک یعود السلام»[2] خداوندا تو سلامی و سلام از ناحیه تو است و سلام بر توست و سلام بر تو برمی گردد. پس بنابراین، این سلام ها از ناحیه خداوند و فرشتگان موکل است که از زبان آن نمازگزار صادر می شود.

ب: در آخر نماز به چه کسانی سلام می دهیم؟
به طور معمول در آخر نماز، نمازگزار سه سلام می دهد، سلام اول مورد خطابش روشن است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم می باشد. اگر چه در بعضی از روایات اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم هم ذکر شده اند که باید به آنها سلام کرد.[3] امّا جمله دوم عبارت است: السلام علینا و علی عباد الله الصالحین، در این جمله نمازگزار به وسیله کلمه «علینا» هم به خود و هم به دیگر نمازگزاران سلام می کند و با کلمه «عباد الله الصالحین» به همه بندگان شایسته خدا سلام می کند.

 صالحین چه کسانی هستند؟
قرآن گروه های مختلفی را جزء صالحین قرار داده از جمله:
 1. انبیا: خداوند انبیاء را جزء صالحین دانسته و فرموده: «و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس کل من الصالحین؛[4] زکریا و یحیی و عیسی و الیاس جز صالحان هستند.» و در آیات دیگر، انبیای دیگر را جز صالحین شمرده است.
2. مؤمنین: خداوند کسانی را که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و در کارهای خیر سرعت می گیرند را جزء صالحان می داند: «یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الآخِرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ»[5] «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ»[6] و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند آنها را در زمرة صالحان وارد خواهیم کرد»
3. جنیان مؤمن: از آنجا که جنیان دو گروهند، گروهی که ایمان دارند و گروهی که ایمان ندارند؛ لذا بعضی از جنیان صالح و بعضی غیر صالحند. «وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ»[7] «و این که در میان ما افرادی صالح و افرادی غیر صالحند». پس بنابر این کلمه «عباد الله الصالحین» شامل تمام بندگان شایسته خدا می شود چون این کلمه، به صورت جمع آمده که «ال» هم روی آن آمده که دلالت بر جمیع می کند، یعنی هر کس که صالح باشد چه انبیا باشند و چه مؤمنین انسی و چه مؤمنین جنی، نمازگزار بر همه آنها سلام می دهد. جملة سوم: «السّلام علیکم و رحمة الله برکاته». در این جمله مخاطب مبهم است امّا در روایات مصادیقی از این مخاطب را بیان فرموده اند از جمله گفته شده: این سلام ها خطاب به ملائکه موکل انسان هستند. در بعضی از روایات گفته شده که این سلام خطاب به تمام ملائکه و فرشتگان است و در بعضی آمده که این سلام ها به انبیاء الهی است.[8] و شاید هم بتوان گفت: بعد از آن که نمازگزار در سلام اول به خصوص رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم و اهل بیت سلام کرد، و در سلام دوم به تمام نمازگزاران و تمام بندگان شایسته اعم از انبیاء و مؤمنین انسی و جنّی و ملائکه سلام کرد؛ در سلام سوم به صورت جمعی به همه آنها سلام می دهد و همه را مورد مخاطب خود قرار می دهد. تشریع سلام سوم در معراج به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم این گونه بوده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم در مورد نماز خود در معراج می فرماید: چون به خود و اهل بیت خود صلوات فرستادم استقامت نمودم، دیدم فرشتگان و انبیا و مرسلین پشت سر من صف کشیده اند. خطاب به من رسید، ای محمّد: بر ایشان سلام کن، پس گفتم: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. پس وحی رسید سلام و تحیت منم، و تو و ذریه ات رحمت و برکات هستید.[9]

ج: فلسفه سلام های نماز چیست؟
در مورد فلسفه ی سلام های آخر نماز، در روایات اشاراتی وجود دارد؛ از جمله:امام رضا علیه السّلام در بیان فلسفه این که چرا سلام تحلیل نماز است؟ و در جواب کسی که از ایشان پرسید: چرا خداوند سلام را تحلیل نماز قرار داده و چرا به جای آن، تکبیر و تسبیح یا چیز دیگری قرار نداد؟ فرمود: چون وقتی نمازگزار خواست شروع به نماز کند، کلام مخلوقین را بر خود حرام کرد و توجّه به خدا و خالق کرد؛ امّا تحلیل نماز به کلام مخلوقین است و انتقال به طرف مخلوقین است و اولین چیزی که انسان ها می گویند سلام است.[10] و به این سر و معنا هم عرفاء اشاره کرده اند؛ از جمله امام خمینی (ره) می فرماید: چون نمازگزار از مقام سجود که سرّ سجود فناء است به خود آمد و حالت هوشیاری به او دست داد و از حال غیبت خلق به حال حضور، رجوع کرد، به موجودات سلام می دهد، سلام کسی که از سفر و غیبت برگشته است، پس از این رجوع، اول به نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم سلام می دهد و بعد از آن، به اعیان دیگر موجودات و جمیع ملائکه خدا و انبیاء و مرسلین که در این سفر همراه او بودند سلام می کند و سلامت آنها را از خدا تقاضا می کند،... بعد می فرماید: کسی که در نماز غایب از خلق نبوده و مسافر الی الله نبوده برای او سلام حقیقت ندارد و جز لقلقة لسان چیزی نبوده... و اگر در نماز که حقیقت معراج است عروجی حاصل نشد و از بیت نفس خارج نشده سلام برای او نیست.در پایان به شما عرض می نماییم که سلام در مذاهب مسلمانان یکسان نیست. در مذهب حنبلی و شافعی و مالکی واجب است، اما در مذهب حنفی واجب شمرده نشده است.[11]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. سرّ الصلاة، امام خمینی، ص 108.2. هزار و یک نکته درباره نماز، حسین دیلمی، ص 309.3. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 82، ص 306.
[1]. وسائل الشیعه، ابواب تسلیم، ج 4، باب 4.
[2]. مستدرک الوسائل، ابواب تسلیم، ج 3، باب 2.
[3]. من لایحضره، قم، منشورات جامعه مدرسین، چاپ دوم، ج 1، ص 319.
[4]. انعام/85.
[5]. آل عمران/114.
[6]. عنکبوت/9.
[7]. جن/11.
[8]. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403، ج 82، ص 306.
[9]. ر.ک: مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحب قرانی، قم، انتشارات دارالتفسیر، چاپ اول، 1374، ج 4، ص 127؛ و موسوی خمینی، روح الله، سر الصلوة، تهران، موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1372، ص 108.
[10]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403، ج 82، ص 306؛ و وسائل، ابواب تسلیم، باب 1، ح 11.
[11]. الفقه علی المذاهب الخمسه ،ج1،ص114.

نوشتن دیدگاه