(طرحى مقدماتى و پيشنهادى)
اشاره
پـيـش از ورود بـه مباحث اصلى اين مقاله و طرح يكايك كلمه هاى قرآنى اى كه اصل آنها فارسى نـگـاشته مى شود، به اطلاع خوانندگان گرامى مى رساند كه نگارنده اين مقاله از بضاعت علمى كـافـى، از جمله دانش زبانشناسى، مخصوصا شاخه ريشه شناسى، برخوردار نيست، لذا عمدتا و مـحـتاطانه آراء و انظار صاحبنظران قديم و جديد را با ذكر منابع هر يك منعكس مى كند؛ و تازه معلوم نيست كه آراء آن صاحبنظران هم از اتقان نهايى برخوردار باشد. فقط زبانشناسان ريشه شناس ماهر و كاردان مى توانند با درجه اطمينانى نسبتا بيشتر درباره اصل ايـن كلمات داورى كنند و اطلاعات بالنسبه متقن ترى به دست دهند، نه ذوق ورزانى چون راقم ايـن سـطـور كـه به صرف شوق بسيار به اغلب مسائل قرآنى و مباحث قرآن پژوهى، به اين وادى كشيده شده است. به وضوح مى توان ديد كه بر سر اين راه و براى هر سالكى، موانع و معضلاتى وجود دارد. نخست معضل اعتقادى است. يـعـنـى چون و چند همين مساله سهل و ممتنع كه چگونه واژگان فارسى يا غير عربى در حريم وحـى الـهـى راه يافته است، كه بسيارى كسان مخصوصا از قدما را به تعصب ورزى در اين عقيده جزمى كشانده است كه قائل شوند در قرآن مجيد حتى يك كلمه كه عربى فصحى نباشد نيست. يـعنى مساله اى كه امروزه كاملا علمى و قابل تحقيق به نظر مى رسد، در قديم غيرقابل تحقيق و كاملا اعتقادى مى نموده است. مـسـالـه يا مشكل دوم ملاحظه ساحت قدسى و غيبى قرآن مجيد است كه درباره آن نسنجيده و بى تحقيق عميق، نمى توان و نبايد سخن گفت و چه بسا نتيجه هر تحقيق آزادى را نتوان آزادانه به قرآن كريم اطلاق كرد. به عنوان مثال عرض مى شود كه اگر نقد روانشناسانه و روانكاوانه اعتبار و اتقان علمى هم داشته باشد، فرهنگ مسلمانى اجازه نمى دهد كه آنها را درباره قرآن مجيد به كار گيرند. سوم مساله احتياط علمى است كه در كارهاى قرآن پژوهى به شيوه مضاعف بايد اعمال گردد. يعنى فى المثل با همان سيرت و سانى كه حافظ پژوهى مى كنيم، نمى توانيم قرآن پژوهى كنيم. راقـم ايـن سـطـور حـتـى اگـر تخصص و مدرك دانشگاهى در رشته اصلى زبانشناسى و فرعى ريـشه شناسى داشت، باز هر فقره از تحقيق ريشه شناختى خود را درباره هر كلمه قرآنى، زير چتر احتياط و احتمال نگه مى داشت، و هرگز قطعى و بتى اظهارنظر نمى كرد، و همه نتايج به دست آمده را مقيد به قيد ظن و ظنى و حدس و حدسى - ولو ظن معقول و حدس مقبول - مى ساخت. در نـهايت مقاله حاضر را فقط فتح بابى نيم گشوده و محتاطانه مى توان به حساب آورد، به اميد آنـكـه صـاحـبنظران زبانشناس و قرآن پژوه اين باب را دليرانه تر و عالمانه تر بر روى مشتاقان اين گـونـه معارف بگشايند و بيش از همه اميد مى برم دوست دانشورم جناب آقاى دكتر على اشرف صادقى، استاد زبانشناسى دانشگاه تهران، كه از فرهيخته ترين و نكته سنج ترين زبانشناسان امروز ايران هستند، اين مقاله را با كيمياى انتقاد و ويرايش عالمانه خود اصلاح فرمايند. تا طبع ديگر آن به اين اندازه مقدماتى و غيرقطعى نباشد، و اعتماد خوانندگان و پژوهندگان را برانگيزد. نام منابع اساس كار كه هفت اثر مرجع است در سراسر همين مقاله آمده است. عـده اى از مـحـقـقـان اعـم از قرآن شناسان و لغويان قديم منكر اشتمال قرآن بر لغات غير عربى بوده اند. سـوطى در نـوع سى و هشتم از اتقان و مقدمه المهذب، امام شافعى، طبرى، ابوعبيده معمر بن مـثـنـى قـاضـى ابـوبكر باقلانى، و ابن فارس لغوى را طرفدار خلو قرآن مجيد از لغات غير عربى معرفى مى كند. مبنا و مستند اينان، تصريح خداوند است در قرآن كريم به اينكه قرآن به زبان عربى يا عربى مبين است (يوسف، 2؛ نحل، 103؛ شعراء، 195؛ فصلت، 44). (ـ المهذب، ص 22 ـ 23). امـا مجوزان و قائلان به وجود لغات غير عربى در قرآن برآنند كه بودن چند فقره لغت غير عربى، قرآن را از صفت عربى نمى اندازد. چنانكه قصيده و غزل فارسى هم با آنكه لغات عربى بسيارى دارد، ولى اين واژگان عربى اش، آن را غير فارسى يا عربى نمى گرداند. و امروزه زبانشناسان همه پيرو اين نظريه اند و برآنند كه هيچ زبانى از زبانهاى زنده و حتى مهجور جهان نيست كه در آن كم يا بيش لغات دخيل از زبان ديگر وجود نداشته باشد. سيوطى در المهذب 140 واژه قرآنى را معرب - يعنى غير عربى الاصل كه سپس عربى شده است - شمرده است. آنـانـكـه مـنـكـر وجود لغات و كلمات غير عربى در قرآن مجيد بوده اند، اين نظر را صرفا از روى تحقيق زبانى و لغوى نداشته اند، بلكه جنبه اعتقادى و ايدئولوژيك داشته است. كـلام قـديـم الهى - به زعم آنان - چگونه ممكن است دربردارنده لغتى باشد كه در زمان و مكان معين - ولو آنكه بر ما معلوم نباشد - از فرس به عرب رسيده است، يا از يونانى و حبشى، و قبطى و سريانى و عبرانى و زبانهاى ديگر. در پاسخ مى توان گفت اين خود از عيبها و خللهاى نظريه قديم انگارى كلام اللّه است. و مشكل قديم انگارى كلام ربانى، با نفى لغات دخيل و غير اصيل هم حل نمى شود. چـيـزى كـه مـسـلم است زبان عربى يا هيچ زبان ديگرى يا اصولا هيچ پديده انسانى قديم و ازلى نيست، و اين معماى بغرنج را بايد طرفداران قول به قدم و نامخلوق بودن قرآن مجيد پاسخ بدهند. خوشبختانه شيعه اماميه در سراسر تاريخ فرهنگش تا به امروز معتقد به حدوث قرآن مجيد است. و اين قول يا عقيده با مساله وجود لغات دخيل در قرآن ـ كه يك واقعيت زبانشناسى تاريخى است ـ همسو و سازگار است. بـه اين شرح كه خداوند براى وحى خود لسان قوم پيامبر (ص) و زبان همروزگار با او يعنى لهجه قـريـش از زبـان عربى عربستانى سده هفتم ميلادى را با همه اسباب و لوازمش، يعنى با دستگاه صـرفـى و نحوى و معنايى و بلاغى و ادبى و واژگانى (از جمله طبعا لغات دخيل و معرب) عينا برگرفته است. يعنى زبانى كه در هنگام نزول وحى از سال اول بعثت تا آخر عمر رسول اللّه (ص) زبان روز و زنده بـه حـساب مى آمده است، نه اينكه فى المثل از نظر پيامبر (ص) يا صحابه و معاصرانش باستانى و مهجور به نظر آيد. و در آن لغات يا تعبيرات ناآشنا يا ناشناختنى وجود داشته باشد. شايد به قيد احتياط بتوان گفت خداوند براى ابلاغ وحى نه فقط زبان بلكه فرهنگ آن روزگار را - كـه فـى الـمثل شامل هيات بطلميوسى و طب بقراطى و نظاير آن بوده است - انتخاب فرموده است. كـافى است توجه داشته باشيم كه مساله اسباب [شان] نزول كه بخش عمده اش سؤالها و مسائل مطروحه روز بوده، به قرآن جنبه روزآمد (آنروزى و آنروزگارى) بسيارى مى بخشيده است. از همين است كه بسيارى از وجوه فرهنگ مادى و معنوى و اخلاق و آداب نيك و بد عصر جاهلى (مانند حنيفيت، حج، ربا، بيع و بيعت و تجارت و ايلاء و ظهار و لعان و مسائل بسيار ديگر كه البته وحـى الهى در احكام آنها تغيير و تحول عظيم و انسانى به بار آورده استه) در قرآن مجيد بازتاب دارد. (براى تفصيل بيشتر ـ جاهليت كتاب قرآن پژوهى). آرى بـدين ترتيب چون خداوند فرهنگ و زبان آن روزگاران را مبناى نزول وحى انتخاب فرموده اسـت، لـذا لغات دخيل يا معرب يا وام واژه هاى موجود در زبان عربى آن مقطع زمانى ـ مكانى (يا تاريخى - جغرافيايى - فرهنگى) نيز در بافت وحى بازتاب يافته است. اميدوارم اين مقدمه ها باعث سوءتفاهم نشود. اين نظريه هاى موقت و محتمل، واقع بينانه پيش نهاده شده است. نه آرمان گرايانه يا ايدئولوژى وار. و شايد كمى از مشكلات در پرتو آنها حل شود. فـى الـمـثل اگر گفته شود كه چشم زخم و جادو كه در قرآن داراى اثر و تاثير تلقى شده است، مـبـنـاى عـلـمـى ندارد، پاسخش اين خواهد بود كه خداوند فرهنگ معينى را (همچنانكه زبان دوره اى معين را)، برگرفته و بازتافته است. اين امر با وجود حقايق عظيم ازلى و ابدى غيبى و قدسى كه قرآن كريم سرشار از آنهاست منافات ندارد. و راقم اين سطور، به اين اعتقاد ضرورى اسلامى - شيعى پايبند است كه قرآن مجيد به عين الفاظ آن وحـى الـهـى اسـت كه حق تعالى آن را - كه اصلش در لوح محفوظ، محفوظ است - به توسط فـرشـته امين وحى يعنى جبرئيل، هم يكباره و هم به تفاريق بر قلب [قواى دراكه پيامبر اسلام] فروفرستاده است و نزول آن در حدود بيست و سه سال به طول انجاميد. و سـپس با نظر و نظارت اكيد حضرت رسول (ص) كاتبان وحى آن را نوشته اند و جمع و تدوين و ترتيب و مصحف ساختن آن از عصر رسول اللّه (ص) تا زمان عثمان به طول انجاميده، و مجموعه وحـى الـهى بدون هيچ افزود و كاست، البته بدون نقطه و نشانها و اعراب، به دستور عثمان و بر مبناى جمع اصلى زمان حيات رسول اللّه (ص) و جمع ديگر در زمان ابوبكر، جمع نهايى يافته و به صورت مدون بين الدفتين و مصحف [كتاب به صورت اوراق شيرازه بسته مجلد] درآمده است (تا پيش از سال 28 هجرى). (ـ مـقـالـه قرآن و قرآن پژوهى در همين كتاب) و آن همين قرآن مقدسى است كه امروزه در دسـت داريـم و هيچ گونه تحريفى نيز در آن رخ نداده است (ـ مقاله تحريف ناپذيرى قرآن در همين كتاب) نگارنده اين سطور، اعتقاد خود را كه درست برابر با اعتقاد رسمى اسلامى و شيعى است از آن روى بيان كرد تا تصور نشود مانند بعضى از مستشرقان كه قرآن كريم را - العياذ باللّه - معروض و تابع هرگونه تحقيق تاريخى و متن شناسى و معناشناسى قرار مى دهند، عمل مى كند. حاصل آنكه، چنانكه پيشتر هم اشاره شد، هر تحقيق آزاد و آزادانديشانه اى را درباره اين وحى نامه قـدسـى مـجـاز نـمى دانيم، ولى با همين معيارها، بحث حاضر را در بررسى چون و چند كلمات مـعـرب فارسى الاصل قرآن بلااشكال و حتى قابل توجه محققان و قرآن پژوهان و فرهنگدوستان مى دانيم. هر چه هست اين گام لرزان اول است، نه حرف محكم آخر. و براى تسهيل مراجعه كلمات را به ترتيب الفبايى درج مى كنيم.
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه