عـلـوم قـرآنـى اصطلاحى است نسبتا جديد ولى مصداق آن كهن و تاريخ آن به قدمت تاريخ قرآن است. و مـراد از آن عـلومى است پيرامون و بر محور قرآن شكل گرفته و رشد كرده و هدف آن شناخت هـمـه شئون مربوط به قرآن اعم از تاريخ و تفسير و صورت و محتوا و نهايتا استفاده بهتر بردن از قرآن در حوزه علوم شرعى و معارف دينى است. اين علوم عبارتند از: 1) تاريخ قرآن (ـ مقاله تاريخ ايران در قرآن پژوهى. گفتنى است كه مقاله حاضر يعنى قرآن و قرآن پژوهى در بردارنده يك دوره موجز از تاريخ قرآن است). 2) علم تفسير 3) علم قرائت و تجويد و ترتيل 4) علم رسم عثمانى، يعنى شناخت چگونگى رسم الخط و املاى قديمى و ثابت قرآن مجيد. 5) علم اعجاز قرآن. 6) علم اسباب نزول. 7) علم ناسخ و منسوخ. 8) علم محكم و متشابه. 9) علم شناخت مكى و مدنى. 10) علم اعراب. 11) علم غريب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظاير (واژگان شناسى قرآن). 12) علم قصص. 13) فقه قرآن يا احكام قرآن. شايد فن ترجمه قرآن را بتوان ملحق به علم تفسير شمرد. سابقه علوم قرآنى بسيار كهن است، و بعضى از علوم قرآنى كه عمدتا نقلى و متكى بر حديث است مـانـنـد ناسخ و منسوخ و اسباب النزول، قدمتش به اندازه قدمت علم حديث و احاديث مروى از معصومين عليهم السلام است. اما علم رسم عثمانى، همزمان با تدوين و جمع عثمانى و تهيه نسخ نهايى و رسمى قرآن (معروف به مصحف امام و مصحف عثمانى) پيدا شده است. و بسيارى از فقهاى مذاهب اسلامى تغيير و تبديل آن را شرعا جايز ندانسته اند و قرآن رسمى جهان اسـلام كـه در عصر جديد با اتكا به اساسى ترين منابع قديم تهيه و چاپ شده است بر مبناى همين رسم يا رسم الخط عثمانى است. ايـن رسم الخط طبعا تفاوتهايى با رسم الخط امروز عربى و فارسى دارد و براى فارسى زبانان حتى تحصيلكرده ها دشوار خوان است زيرا در آن بسيارى الفها، به كتابت درنمى آيد از جمله آنكه به جاى سلطان، سلطن، و جاى يا نوح، ينوح (با الفى كوتاه بالاى طاء، يا نون) نوشته مى شود. ولى حق با كسانى است كه طرفدار تثبيت و استاندارد شمارى رسم عثمانى هستند. زيـرا اصـلاحـات املايى و رسم الخط بر وفق مشربها و مكتبهاى زبانى و زبانشناختى يا سليقه اى، پـايـان نـدارد، و اصـولا هر كار كنيم و هر تدبيرى بينديشيم قرآن خوانى درست، نياز به آموزش خـاص خـود دارد، و صـرف داشـتن سواد و تحصيلات و فرهنگ براى درست خوانى قرآن كفايت نمى كند. سـابـقـه عـلم قرائت و شناخت اختلاف قراآت نيز به صدر اسلام و عصر رسول اللّه (ص) و صحابه بازمى گردد. ولى بعضى از علوم قرآنى مانند علم اعجاز قرآن، يا اعراب قرآن متاخرتر است. زرقـانـى مى نويسد نخستين اثرى كه در علوم قرآنى تدوين شده است البرهان فى علوم القرآن اثر على بن ابراهيم بن سعيد مشهور به حوفى (م. 330 ق) است كه در 30 مجلد بوده و نسخه خطى 15 جلد آن در دارالكتب المصرية محفوظ است. سـايـر آثـارى كه در علوم قرآنى و مشتمل بر همه يا اغلب علوم و فنون نامبرده، تدوين شده است عبارتند از: 2 و 3) فنون الافنان فى علوم القرآن؛ و نيز كتاب المجتبى فى علوم تتعلق بالقرآن هر دو اثر ابن جوزى (م 597 ق) (و هر دو محفوظ در دارالكتب المصرية در قاهره). 4) جمال القراء، اثر علم الدين سخاوى (م 641 ق). 5) المرشد الوجيز، اثر ابوشامه (م 665 ق) (اين اثر به طبع رسيده است.) 6) البرهان فى علوم القرآن، اثر بدرالدين زركشى (م 794 ق). ايـن اثر عظيم و خوش تدوين چهار جلدى كه به تصحيح محمد ابوالفضل ابراهيم به طبع رسيده است اساس و منبع اصلى اتقان است. 7) مواقع العلوم من مواقع النجوم، اثر جلال الدين بلقينى (م 824 ق). 8) الاتـقـان فى علوم القرآن، اثر محدث و قرآن پژوه مصرى ايرانى تبار، جلال الدين سيوطى (م 911 ق) است. اين اثر مهمترين اثر در علوم قرآنى شمرده مى شود و از آن سه ترجمه به فارسى موجود است. يكى ترجمه قديمى (كه نسخه خطى اش در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران محفوظ است)، دوم بـه قـلم آقاى محمد جعفر اسلامى تحت عنوان دايرة المعارف قرآن؛ و سومى به قلم حجة الاسلام سيد مهدى حائرى قزوينى (درباره اين ترجمه و اين كتاب ـ مقاله ترجمه اتقان نوشته نگارنده در كتاب سير بى سلوك، و قرآن پژوهى) متن عربى هم بارها به طبع رسيده است. بهترين طبع آن تصحيح محمد ابوالفضل ابراهيم، در چهار مجلد است. در عصر جديد در جهان اسلام چند اثر قابل توجه در علوم قرآنى پديد آمده است كه مهمترين آنها عبارتند از: 9) مناهل العرفان فى علوم القرآن، اثر محمد عبدالعظيم زرقانى در 2 مجلد. 10) مـبـاحـث فى علوم القرآن، اثر صبحى صالح كه بارها تجديد طبع يافته و به صورت ناقص به فارسى ترجمه شده است. 11) المعجزة الكبرى، اثر محمد ابوزهره (ترجمه فارسى تحت عنوان: معجزه بزرگ، پژوهشى در علوم قرآنى، به قلم محمود ذبيحى).
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه