قـرآن مـجـيـد كـه در اصطلاح فقه و اصول به آن كتاب مى گويند، اولين و مهمترين مصدر تشريع احكام و منشا فقه اسلامى است. قـرآن، جـامـع قوانين الهى و معيار سنجش اخبار و احاديث بوده و خواهد بود و بر همين اساس اسـت كه از زمان نزول بر پيامبر اكرم (ص) تا به امروز و براى هميشه به عنوان اولين مرجع احكام مورد توجه فقهاى اسلام بوده و خواهد بود و تاريخ فقاهت و اجتهاد، خود گواه اين مدعاست. (منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى، نوشته محمد ابراهيم جناتى) 6). معروف است كه آيات فقهى يا آيات الاحكام در قرآن مجيد در حدود پانصد آيه است (پيشين، 13 ـ 14). ولـى اسـتـنباط از قرآن، نياز به معارف بسيار و احاطه بر علوم زبانى و ادبى (از جمله لغت و نحو معانى و بيان) و علوم قرآنى (از جمله شناخت ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و اسباب نزول) و علوم شرعى و مبادى فقه و اصول دارد. تـا فـى المثل محقق دريابد كه هر امرى در قرآن، حاكى از وجوب نيست، و هر وجوبى با امر بيان نمى شود. و گاه نهى در قالب نفى و اخبار جانشين انشاء است. عملا اگر كسى به درجه اجتهاد نرسيده يا لااقل قريب الاجتهاد نباشد، استنباط فقهى اش از قرآن، اتقان و اعتبار علمى ندارد. هـمين است كه مساله حجيت ظواهر قرآن را كه پيشتر هم از آن بحث كرديم، به آسانى نمى توان پذيرفت (نيز ـ در حجيت كتاب، در اصول فقه، تاليف محمد رشاد، 200) و مراد از اين ترديد، تـايـيد يا تقويت موضع اخباريان نيست كه كتاب را به شرط سنت و فقط از طريق سنت قابل فهم مـى دانـند؛ غافل از آنكه ائمه اطهار، عليهم السلام، قرآن را ميزان و محك صدق اخبار منقول از خود شمرده اند. بلكه مراد ما تاييد مواضع اصوليان و بيان ضرورت و اهميت اجتهاد است. و نهايتا چنانكه محققان گفته اند قرآن مجيد با آنكه قطعى الصدور است، ظنى الدلالة است. (نيز ـ اصول فقه، مظفر، ترجمه عليرضا هدايى، 2/47 ـ 48). فقها و قرآن پژوهان فقهى مشرب همه مذاهب اسلامى، كتب بسيارى در فقه قرآن يا احكام القرآن، تاليف كرده اند. قـديـمترين آيات الاحكام اثر محمد بن سائب كلبى است (م 146 ق) و از امهات متونى كه در اين زمـيـنه موجود و مدار تحقيق و مراجعه است، اين آثار است: فقه القرآن، تاليف قطب راوندى (م 573 ق)؛ كـنـزالـعرفان فى فقه القرآن، تاليف فاضل مقداد سيورى (م 826 ق) كه تحت عنوان تـفـسـيـر شاهى به فارسى درآمده است؛ زبدة البيان، تاليف مقدس اردبيلى (م 993 ق)؛ قلائد الـدرر فى آيات الاحكام بالاثر، تاليف احمد بن اسماعيل جزائرى (م ح 1150 ق)؛ مسالك الافهام فى تفسير آيات الاحكام، تاليف فاضل جواد كاظمى (اواسط قرن يازدهم هجرى)؛ آيات الاحكام، تاليف محمد باقر قايينى (م 1352 ق). و در عصر جديد دو اثر خوش تدوين در اين زمينه از سوى دانشمندان شيعه عرضه گرديده است. نـخـست، ادوار فقه (مجلد دوم) اثر محمد شهابى، و ديگر احكام قرآن، اثر محمد خزائلى (نيز ـ مـنـابع اجتهاد، پيشگفته، 9 ـ 10 كه 32 اثر از آثار فقهاى شيعه، و دهها اثر از فقهاى ساير مذاهب اسلامى را معرفى كرده است).
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه