تفسير در لغت يعنى شرح و بيان و توضيح و تبيين، و در قرآن يك بار هم به اين معنى به كار رفته اسـت (فـرقـان، 32) و در اصطلاح علوم قرآنى، چندين تعريف براى آن به دست داده اند: 1) عـلم فهم قرآن (قانون تفسير، سيد على كمالى، 27) (تفهيم مراد اللّه تعالى از قرآن است در حد مستطاع بشر، مستند به قواعد لسان عرب، و اسلوب آن، و كتاب اللّه و اثر مرفوع پيغمبر اكرم (ص) و اوصياء او، غير معارض با عقل و كتاب و سنت و اجماع. (پيشين، 46 ـ 47). 3) عـلـمـى اسـت كه درباره قرآن كريم از حيث دلالتش بر مراد اللّه تعالى به قدر طاقت بشرى بحث مى كند. (مـنـاهل العرفان، زرقانى، 1/471) 4) علمى است كه در آن از احوال قرآن از جهت نزول و سند و اداء و الفاظ و معانى متعلق به الفاظ و متعلق به احكام بحث مى كند. (پيشين، 1/471). سيوطى مى نويسد كه براى مفسر لازم است كه در پانزده علم يا فن مهارت داشته باشد. 1) لـغـت 2) نحو 3) صرف 4) اشتقاق 5، 6، 7) معانى و بيان و بديع 8) علم قرائت [و اختلاف قراآت] 9) اصول دين [و توسعا علم كلام] 10) اصول فقه 11) شناخت اسباب نزول 12) شناخت ناسخ و منسوخ 13) فقه 14) احاديثى كه مجمل و مبهم را بيان [و روشن] مى كند. 15) علم موهبت؛ و آن علمى است كه خداى تعالى به كسى كه به آنچه دانست عمل كند، به ارث مـى سپارد و اشاره به همين است حديث هر كس به آنجه مى داند عمل كند، خداوند علم آنچه نمى داند را به او خواهد سپرد. (تـرجـمـه اتـقان، 2/570 ـ 572) و به دنبالش مى افزايد كه هر كس بدون شناختن اين علوم و فنون اقدام به تفسير قرآن كند، تفسير به راى كرده است؛ كه از آن نهى شده است. مصادر تفسير: عبارت است از الف) خود قرآن (چنانكه گفته اند القرآن يفسر بعضه بعضا) كه چه بسيار آيه هايى كه دربردارنده تفصيل براى اجمال آيه ديگر، يا تخصيص براى اطلاق آن است. ب) سنت رسول اللّه (ص) و در عرف شيعه سنت معصومين عليهم السلام. اهل سنت قول صحابى و قول تابعى را نيز جزو مصادر تفسير مى شمارند. شيعه در پذيرفتن احاديث تفسيرى از صحابه و تابعين تسامح بيشترى دارد تا ساير احاديث آنان. و احاديث تفسيرى صحابه اى چون ابن عباس و ابن مسعود و تابعانى چون مجاهد و سعيد بن جبير را به حسن قبول تلقى مى كند. تاويل، لغتا از اول به معناى رجوع است (قاموس). اين كلمه در قرآن مجيد به كار رفته است (آل عمران، 7؛ نساء، 59 و چند آيه ديگر). در قرون اوليه بين تفسير و تاويل فرقى نبوده است. چـنانكه حتى طبرى همواره در تفسير خود از كلمه تاويل استفاده مى كند و مرادش همان تفسير است. غزالى در مستصفى مى نويسد: تاويل گاه در تاويل كلام و معنى به كار مى رود. چنانكه در مورد آيات متشابه، و گاه در تاويل رؤيا و احلام، چنانكه در قصه يوسف هست، و گاه در تـاويل اعمال،چنانكه در قصه موسى با رجل صالح (خضر) هست، و اصطلاحا عبارت است از اخـراج دلالـت لـفظ از دلالت حقيقى به دلالت مجازى بى آنكه از عادت و عملكرد زبان عربى در تـجـوز عدول شود و بايد بر وفق قواعد علاقه هاى مجازى باشد مانند تسميه شى ء به شبه آن يا به سبب آن يا به لاحق آن يا مقارن آن، يا نظاير آن. بـعـضـى تاويل را عبارت از توجيه متشابهات دانسته اند و كشف معناى ثانوى كلام كه آن را بطن گويند، در برابر معناى آشكار كه آن را ظهر گويند. (الـتـمـهـيـد، 3/28) استاد معرفت در تعريف ديگر از تاويل مى گويد عبارت است از معنى و مفهوم نهفته و پنهان از ظاهر كلام است كه نياز به دلالت صريحى از خارج آن لفظ دارد. (التمهيد، 3/30 ـ 31). راغـب در مـفـردات مـى گـويد: اكثر استعمال تفسير در الفاظ است و موارد استعمال تاويل در معانى. تفسير در مفردات الفاظ است و تاويل در جمله ها. بعضى گفته اند تفسير با وضع عبارت كار دارد و تاويل با معانى مستفاد از اشارات (قانون تفسير، 31). محمد حسين ذهبى پس از بيان انواع تعريفها و فرقها بين تفسير و تاويل مى نويسد: تفسير راجع به روايت است، و تاويل راجع به درايت. (التفسير و المفسرون، 1/22). در لـزوم تـاويل، هم قرآن ناطق است و هم ائمه (ع) و صحابه و هم قرآن پژوهان اعصار بعد، ولى تاويل قرآن، كار هركسى نيست. زيرا تفسير چنانكه اشاره شد به دانستن پانزده علم و فن و اخذ از چهار مصدر احتياج دارد، و تاويل از آن فراتر و دشوارتر است. و طـبـق قـرائت شـيـعه اماميه و بعضى از بزرگان اهل سنت از آيه هفتم سوره آل عمران چنين مستفاد مى شود كه راسخان در علم داناى تاويل قرآنند. و احاديثى هست كه ائمه فرموده اند: ما راسخان در علميم و تاويل قرآن را مى دانيم. نـخستين مفسر قرآن در تاريخ اسلام، شخص پيامبر اكرم (ص) شمرده مى شوند كه در پاسخ به سؤال صحابه، بسيارى از مفردات و تعبيرات قرآنى را تفسير فرموده اند. در كتب احاديث فريقين و نيز در اتقان سيوطى (آخرين فصل) نمونه هاى بسيارى از تفسير نبوى منقول است. پس از حضرت رسول (ص)، بزرگترين قرآن شناس، حضرت اميرالمؤمنين (ع) است. مبالغه نيست اگر گفته شود كه تاريخ تفسير قرآن به قدمت خود تاريخ قرآن است. و تـفـسير بعضى از صحابه مانند ابن عباس و بعضى از تابعان، مانند مجاهد، علاوه بر آنكه در دل تفسير طبرى به نحو پراكنده، محفوظ است، جداگانه هم به طبع رسيده است. تفسير به دو نوع عمده تقسيم مى گردد. الف) تفسير نقلى [بالماثور، روايى] كه عمدتا متشكل از احاديث تفسيرى است. ب) تـفـاسـيـر عـقـلـى [يـا درايى] كه متكى به احاديث نيست بلكه به بحث عقلى و علمى آزاد مى پردازد. تفاسير را طبع موضوعشان نيز شناسايى و طبقه بندى مى كنند. تـفـاسـيـر نحوى مانند تفسير فراء و ابوحيان غرناطى، تفاسير كلامى كه اشهر آنها، تفسير كشاف زمـخـشـرى و مفاتيح الغيب امام فخر رازى است؛ تفاسير عرفانى، مانند تفسير سهل شوشترى و سـلـمـى و قشيرى و ميبدى و ابن عربى؛ تفاسير فقهى مانند احكام القرآن ابن عربى و جصاص و كنزالعرفان سيورى و زبدة البيان اردبيلى، نخستين تفسير مهم اهل سنت جامع البيان طبرى (م 310 ق) است. در شـيعه، تفسير على بن ابراهيم قمى (از اعلام قرن سوم و چهارم هجرى) و تفسير عياشى (از اعـلام اواخـر قرن سوم هجرى) يا تفسير فرات كوفى (معاصر كلينى) كه هر سه روايى است، چه بسا قديمترين تفسيرها به شمار آيند. ولـى مهمترين تفسير در ميان تفاسير اوليه شيعه، تبيان شيخ طوسى (م 460 ق) كه آميزه اى از شيوه عقلى و نقلى است. در ميان اهل سنت چند تفسير هست كه اهميت علمى بسيارى دارد و خوشبختانه از آنجا كه قرآن كريم و قرآن پژوهى و علوم قرآنى مابه الاتفاق فريقين وحدت بخش مذاهب اسلامى است، شيعيان نيز از ديرباز به تفاسير اهل سنت توجه و استناد كرده اند. اهل سنت نيز (مخصوصا در عصرهاى جديدتر) به تفاسير شيعه نظر داشته اند. مهمترين تفاسير اهل سنت پس از تفسير روايى عظيم طبرى عبارتند از تفسير ميبدى (م 520 ق) (كشف الاسرار و عدة الابرار) كه از امهات متون عرفانى به زبان فارسى به شمار مى آيد؛ تفسير كشاف زمخشرى (م 538 ق) كه مهمترين ميراث فكرى و مكتبى بازمانده از معتزله است. گـفـتـنى است كه تنزيه القرآن عن المطاعن، و متشابه القرآن آثار قاضى عبدالجبار همدانى (م 415 ق) نـيز جزو ميراث قرآن پژوهى معتزله است و هر دو به چاپ رسيده است؛ تفسير كبير امام فـخـر رازى (م 606 ق) مـوسوم به مفاتيح الغيب كه على الاطلاق مهمترين تفسير كلامى جهان اسـلام بـر وفـق مشرب اشاعره يعنى مكتب رسمى اهل سنت است؛ تفسير قرطبى (م 671 ق)؛ تفسير نسبتا كوتاه بيضاوى (م 685 ق) موسوم به انوارالتنزيل و اسرار التاويل كه قرآن پژوهان اهل سـنـت و شـيـعـه دهـها حاشيه بر آن نوشته اند، تفسير روح البيان اسماعيل حقى (1137 ق) كه تفسيرى است عرفانى به عربى و آكنده از شعر فارسى؛ تفسير روح المعانى اثر آلوسى (م 127 ق) و در عـصـر جـديـد تـفـسـير قاسمى (م 1332 ق) موسوم به محاسن التاويل؛ تفسير المنار (اثر مشترك شيخ محمد عبده و رشيد رضا)؛ تفسير فى ظلال القرآن سيد قطب و دهها تفسير ديگر. (براى اطلاع از تفاسير قديم و جديد ـ قرآن پژوهى، صفحات 166 ـ 285). تفاسير عمده شيعه پس از تفسيرهايى كه ياد شد عبارتند از مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ق) كـه خـوش تـدويـن تـريـن و چه بسا مهمترين تفسير شيعه در طى اعصار و قرون است، تفسير ابـوالـفـتوح رازى [روض الجنان و روح الجنان] (م 556)
ق) كه قديمترين تفسير فارسى شيعه اماميه است؛ تفسير منهج الصادقين ملا فتح اللّه كاشانى (م 988 ق)؛ تفسير صافى اثر ملامحسن فيض (م 1091 ق)؛ و دو تفسير روايى (ماثور) معروف: يكى تفسير برهان اثر سيد هاشم بحرانى (م 1107)
ق)، و ديگرى نور الثقلين اثر حويزى (1112 ق) و تفسيرهاى چندگانه شبر (م 1242 ق). مـهـمـتـريـن تـفـسـير عرفانى شيعه در قرن چهاردهم تفسير بيان السعادة، اثر سلطان عليشاه گنابادى (م 1327 ق) است، و مهمترين و جامع ترين تفسير جديد شيعه كه مجموعه متوازنى از تـفـسـيـر عقلى و نقلى است تفسير الميزان اثر علامه محمد حسين طباطبائى (م 1360 ش) در بيست جلد به عربى كه به فارسى هم ترجمه شده است.
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه