قرآن پژوهان اعلم از اهل سنت يا شيعه براى شناخت سوره ها (و آيات) مكى و مدنى، سه قاعده يا معيار نهاده اند. 1) (قاعده همگانى) آنچه در مكه (و پيرامون آن) نازل شده، ولو بعد از هجرت، مكى است. و آنچه در مدينه (و پيرامون آن) نازل شده، مدنى است. 2) قاعده ناظر به انسانها. آنچه خطاب به اهل مكه باشد (غالبا يا يا ايها الناس يا يا بنى آدم مكى است، و آنچه خطاب به مدينه باشد (غالبا با خطاب يا ايها الذين آمنوا مدنى است. 3) (قاعده زمانى) كه محققان آن را جامع و مانع تر شمرده اند، اين است كه آيات و سوره هايى كه پيش از هجرت نازل شده است، مكى است، و آيات و سوره هايى كه پس از هجرت فرود آمده است، مدنى است. چه در مكه نازل شده باشد، چه در مدينه يا در سفرها و غزوات. (ترجمه اتقان، 1/46 ـ 47؛ مناهل العرفان، 1/186 ـ 187؛ تاريخ قرآن، راميار، 601 ـ 603). شـنـاخت مكى و مدنى سماعى است و ملاك همان است كه از پيامبر (ص) و صحابه و تابعان به ما رسيده است. بعضى نيز معيارهايى ديگر وضع كرده اند. از جـمله: الف) مشخصات سوره هاى مكى: 1) هر سوره اين كه كلا دارد (و اين كلمه فقط در نيمه دوم قرآن آمده است). 2) هر سوره اى كه سجده دارد. 3) سوره هايى كه درآغاز آن حروف مقطعه (مانند الم و الر كه بحثش گذشت) آمده است (جز بقره و آل عمران، و درباره رعد اختلاف است). 4) هر سوره اى كه قصص انبياء و امتهاى پيشين دارد (جز بقره). 5) هر سوره اى كه قصه آدم و ابليس دارد (جز بقره). 6) سوره اى كه يا ايها الناس و يا ايها الذين آمنوا ندارد. (جز سوره حج). 7) سوره هاى مفصل يعنى سوره هاى كوتاه اواخر قرآن. مـرحـوم صـبـحى صالح پس از برشمردن همين ضوابط يا مشخصات، و با قيد اين تصريح كه اين ضوابط نشانه هاى قطعى نيست، پنج نشانه ديگر براى سوره ها يا آيات مكى برمى شمارد. 1) كوتاهى آيات و سوره ها و ايجاز آنها و شدت و گرمى تعبير آنها، و تجانس آوايى و موسيقايى. 2) دعوت به اصول ايمان به خداوند و روز قيامت و تصوير و توصيف بهشت و دوزخ. 3) دعوت به تمسك به اخلاق كريمه و استقامت در راه خير. 4) مجادله با مشركات و نفى احوال و انديشه هاى آنان. 5) فراوانى سوگند، بر وفق اساليب عرب. ب) مـشـخصات سوره هاى مدنى: 1) هر سوره اى كه در آن حدود (احكام) و فرايض و قوانين اجتماعى و مدنى آمده است. 2) هر سوره اى كه در آن اذن جهاد و احكامش آمده است. 3) هر سوره اى كه در آن ذكر منافقان آمده است (جز عنكبوت) (مناهل العرفان، 1/189 ـ 191؛ تاريخ قرآن، راميار، 605 ـ 607). صـبحى صالح نشانه اى ديگرى هم براى شناخت سوره هاى مدنى برمى شمارد: 1) مجادله با اهل كتاب و دعوتشان به عدم غلو در دينشان. 2) طول اكثر سوره ها و بعضى آيات و اطناب آنها و اسلوب تشريعى آنها. 3) تفصيل براهين و ادله در مورد حقايق دينى. (مباحث فى علوم القرآن، 183 ـ 184). از اقوال مشهور اين است كه سوره ها و آياتى كه به اصطلاح شعرگونه تر يا شاعرانه ترند مكى اند، از جمله سوره هاى پرشور آخر قرآن. سوره هاى قرآن از نظر مكى و مدنى به چهار دسته تقسيم مى شوند: 1) سوره هاى مكى. 2) سوره هاى مدنى. 3) سوره هاى مكى با آيات مدنى. 4) سوره هاى مدنى با آياتى مكى. بـعـضـى فـهارس كه در عصر جديد براى آيات و كلمات قرآن تدوين شده است، از جمله المعجم الـمـفـهـرس لالفاظ القرآن الكريم، تدوين محمد فؤاد عبدالباقى، و فرهنگ آمارى كلمات قرآن كـريـم، تـاليف دكتر محمود روحانى مكى [ك]، و مدنى [م] بودن هر آيه را با علامت نامبرده، تعيين كرده اند. مـنـبـع اخـير حتى آيات مستثنيات (مكى در مدنى و مدنى در مكى) را هم با جدولهاى صريح و روشن نشان مى دهد. طـبق آمار و جداول فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم (1/39) 4468 آيه مكى با 45653 كلمه و 1768 آيه مدنى با 32154 كلمه در قرآن مجيد وجود دارد. يـعـنـى هـفتاد و يك و شش دهم درصد آيات قرآن مكى، و بيست و هشت و چهاردهم درصد آن مدنى است. همچنين در فرهنگ آمارى علاوه بر ضابطه هاى جديد و جدا از آنچه از منابع ديگر نقل كرديم (1/627)، فـهرست الفاظ و ماده هايى كه آيات متضمن آنها مكى يا مدنى است، آمده است (1/631 به بعد). قرآن پژوهان، فوايدى براى شناخت مكى و مدنى برشمرده اند: 1) چون سوره ها و آيات مكى زمانا بر آيات مدنى مقدم است، لذا معار خوبى براى تعيين ناسخ و منسوخ و خاص و عام و مطلق و مقيد و نظاير آن دارد. (التمهيد، 1/99؛ تاريخ قرآن، راميار، 603). 2) شناخت تاريخ تشريع و حكمت تدريجى بودن آن. 3) اطـمـيـنان به سلامت و مصونيت قرآن از تغيير و تحريف كه از اهتمام عظيم مسلمانان صدر اسـلام به امر قرآن و همه شئون كوچك و بزرگ آن برمى آيد كه حتى آياتى را كه در سفر يا حضر، در شب يا روز، در تابستان يا زمستان و در بستر يا در حالت عادى بر پيامبر (ص) نازل شده تعيين كرده اند. (مناهل العرفان، 1/188؛ تاريخ قرآن، راميار، 603). قـرآن پژوهان همچنين از سوره هاى مكى كه حكم مدنى و سوره هاى مدنى كه حكم مكى دارند (يعنى با آنها معامله سوره هاى مكى مى شود) سخن گفته اند. (مباحث... صبحى صالح، 173 ـ 174).
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه