الف) آيه.
واحد كوچك قرآن كريم، آيه است. در بيشتر موارد هر آيه يك جمله است. ولى گاه آياتى هست كه متشكل از چند جمله و يك پاراگراف است (نظير مثلا آية الكرسى يا آيه نور). و گاه حتى به اندازه چند پاراگراف است. مـانـنـد آيـه ديـن (كـه آيه تداين و مداينه هم گفته اند) كه بلندترين آيه قرآن است و در كتابت عثمان طه (مصحف المدينة) درست يك صفحه پانزده سطرى است. گاه هست كه آيه نه فقط از يك جمله كمتر است، بلكه فقط يك كلمه است مانند مدهامتان (الرحمن، 64)، يا از آن هم كمتر مانند اغلب حروف مقطعه يا فواتح سور نظير طه، يس يا الم. شناخت حد آيه توقيفى و از سوى شارع است. زيرا حتى در فواتح سور فى المثل المص را يك آيه شمرده اند، ولى نظير آن يعنى المر را يك آيه نشمرده اند. يا حمعسق [حم. عسق] را دو آيه شمرده اند. ولى باز كهيعص يك آيه شمرده شده است. كلمه آيه و جمع آن آيات، به معناى همين جملات يا جمله واره هاى قرآن، در خود قرآن هم آمده است. (آيه: بقره، 106؛ نحل، 101، آيات؛ بقره، 252؛ آل عمران، 7؛ يوسف، 1؛ نور، 1). پـر آيـه تـرين سوره قرآن كريم سوره بقره است (286 آيه)،و كم آيه ترين سوره قرآن، سوره كوثر است (3 آيه). در تعداد كل آيات اقوال متعددى هست. طـبـق معتبرترين قول كه ابوعبدالرحمن عبداللّه بن حبيب سلمى از اميرالمؤمنين على (ع) نقل كرده و امام شاطبى آن را در ناظمة الزهر آورده است، تعداد كل آيات قرآن، 6236 آيه است (تاريخ قرآن، راميار، 570). تـرتـيب و توالى آيه ها، اعم از اينكه طى يك فقره وحى يا طى يك سلسله وحى متوالى نازل شده باشد، توقيفى است. يعنى خود اين امر نيز جزو وحى است و به امر الهى و رهنمايى جبرئيل انجام گرفته است. در مـواردى هـم كـه حضرت رسول (ص) آيه يا آياتى را جابجا مى كردند و مى فرمودند: اين آيه يا آيات را در فلان سوره بين كدام آيات قرار دهيد، باز به رهنمود وحى بوده است. بعضى از آيات قرآن، برجستگى و شهرت خاصى يافته اند و با نام كلمه يا معنايى از خود آيه مشهور شده اند كه بعضى از آنها عبارتند از: آيه اخوت (حجرات، 10)، آيه اذن يا آيه تصديق (توبه،61)؛ آيه اكمال (مائده، 3)؛ آيه امانت (احزاب، 72)؛ آيه انذار (شعراء 214)؛ آيه تبليغ (مائده، 67)؛ آيه تداين (يا دين يا مداينه، بقره، 282)؛ آيه تسميه كه همان بسم اللّه الرحمن الرحيم است در آغـاز كـلـيه سوره ها، جز سوره توبه؛ آيه تطهير (احزاب، 33)؛ آيه حجاب (نور، 30 - 31)؛ آيه حـفظ (حجر، 9)؛ آيه خمس (انفال، 41)؛ آيه سيف [آيه قتال] (توبه، 5)؛ آية الكرسى (بقره، 255)؛ آيه مباهله (آل عمران، 61)؛ آيه مشيت (كهف، 23 - 24)؛ آيه نور (نور، 35)؛ آيه و ان يـكـاد (قـلم، 51)؛ آيه ولايت (مائده، 3) (براى تفصيل و شرح آنها ـ دايرة المعارف تشيع، ذيل كلمه آيه...). آيات قرآنى به مكى و مدنى و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه تقسيم مى گردد كه شرح هر يك خواهد آمد.
ب) سوره.
واحد بزرگ قرآن كريم، سوره است. سوره در لغت يعنى بريده شده و در اصطلاح گروهى مستقل از آيات قرآن كه مطلع و مقطعى دارد، و گفته اند كه به اين معنى از سورالمدينة (ديوار دور شهر) گرفته شده است. كلمه سوره به همين معنى در خود قرآن هم به كار رفته است (از جمله در بقره، 23؛ توبه، 64، 86؛ نور، 1) همچنين جمع آن سور (بر وزن گهر) نيز در قرآن به كار رفته است (هود، 13). قرآن مجيد، كلا 114 سوره دارد كه كمابيش به ترتيب بلندى طول مرتب شده اند. بلندترين سوره قرآن سوره بقره است (286 آيه، برابر با 48 صفحه در كتابت عثمان طه - مصحف المدينة) و كوتاهترين سوره، سوره كوثر است (داراى 3 آيه). بـعضى سوره هاى قرآن، نام گروهى دارند: الطوال السبع [السبع الطوال]: (هفت گانه بلند) كـه عـبارتند از: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و در مورد هفتم، اختلاف نظر است كـه آيا شامل انفال و توبه است (كه بين آنها بسم اللّه الرحمن الرحيم فاصله نينداخته است) يا يونس. الـمـئون [الـمئين]: (صدگانه ها) به سوره هايى اطلاق مى گردد كه تعداد آيات آنها از 100 آيه بيشتر است. (مانند يونس، هود، يوسف، نحل، كهف). المثانى: سوره هايى است كه كمتر از صد آيه دارد (مانند قصص، نمل، عنكبوت، يس و ص). المفصل: سوره هاى اواخر قرآن كه نخستين آنها به اختلاف اقوال سوره ق يا حجرات است. نامهاى گروهى ديگر نيز براى بعضى از سوره ها به مناسبتهاى خاصى نهاده اند. از جمله سوره الم: هفت سوره اين كه با الم آغاز مى شود. سور مسبحات: (كه با كلمه سبحان، يا سبح، يا يسبح آغاز مى گردد، كه عبارتند از اسراء، حديد، حشر، صف، جمعه، تغابن، و اعلى. سـور حـواميم: هفت سوره كه با حم آغاز مى گردد (مؤمن، فصلت، شورى، زخرف، دخان، جاثيه، و احقاف). سور طواسين: سوره هايى كه با طس يا طسم آغاز مى شود (شعراء، نمل، قصص). سـور عزايم: چهار سوره اى چهار سوره اى كه در آنها سجده واجبه هست (سجده، فصلت، نجم، علق). الزهراوان: (بقره و آل عمران). المعوذتين: دو سوره آخر قرآن (فلق و ناس). چهار قل: چهار سوره پايان قرآن كه با كلمه قل آغاز مى شود. نام سوره ها (فاتحة الكتاب، بقره، آل عمران، نساء، تا آخر) توقيفى يعنى به تعيين رسول اللّه (ص) بوده است (نيز ـ تاريخ قرآن، راميار، 581). بعضى سوره ها، دو يا چند نام دارد از جمله: فاتحة الكتاب (حمد، ام القرآن، سبع المثانى)؛ توبه (برائت) اسراء (بنى اسرائيل) نمل (سليمان) ص (داود) مؤمن (غافر)، اخلاص (توحيد، قل هو اللّه)؛ مسد (لهب). درباره اينكه ترتيب و توالى سوره هاى قرآن كه آغاز آنها، فاتحة الكتاب و پايان آنها، سوره ناس است، تـوقـيـفـى اسـت يـا اجتهادى (اجتهاد صحابه) و به راى و نظر گردآورندگان بازمى گردد، اختلاف اقوال است. بعضى گفته اند توقيفى و به امر و ارشاد پيامبر (ص) و رهنمود وحى است. بعضى گفته اند اجتهادى است و به عهده سامان دهندگان مصحف عثمانى است، چون حضرت رسـول (ص) بـه دلايـلـى كـه بـعـدا گـفته خواهد شد، قرآن را كتابت و جمع كرده ولى مدون بين الدفتين نكرده بودند. و بعضى گفته اند آميزه اى از توقيف و اجتهاد است و اين راى پذيرفتنى تر است. نام و نشان سوره هاى 114 گانه قرآن مجيد در اغلب تاريخهاى قرآن (از جمله تاريخ قرآن، تاليف رامـيـار، 583 بـه بـعـد) و نيز با آمار و ارقام مربوط به كلمات و حروف هر يك در فرهنگ آمارى كـلـمات قرآن كريم، تاليف محمد روحانى، و نيز در پايان هر قرآن طبع جديدى آمده است، و به رعايت اختصار، از آوردن آن در اينجا خوددارى مى شود.
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه