61 «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللهُ فَأَنّى يُوْفَكُونَ»
 
ترجمه :
61. و هرآينه اگر از آن ها بپرسى: كيست خلق فرموده آسمان ها را و زمين را و مسخر فرموده خورشيد و ماه را؟ هرآينه البته مى گويند: خداوند متعال. پس براى چه از او رو برمى گردانيد و متوجه به اصنام كه يك حجر و فلزى بيش نيستند مى شويد[1] ؟
   
تفسير :
[مشركين فقط در توحيد عبادى مشرك بودند]
توضيح كلام اينكه مشركين منكر وجود الله نيستند و توحيد ذاتى و صفاتى و افعالى او را معتقد هستند كه واجب الوجود بالذات، اوست و بس و مستجمع جميع صفات كماليه و جماليه و جلاليه است. علم و قدرت و حيات و ساير صفات ذاتيه كه تعبير به كماليه مى‌كنند، و منزّه از جميع عيوب و نواقص و احتياج كه تعبير به صفات جلاليه مى‌كنند، و موجد تمام ممكنات، خالق، رازق، محيى و مميت، مغنى و مفقر و منعم و ساير افعال كه تعبير به صفات جماليه مى‌كنند. [مشركان] فقط در توحيد عبادتى مشرك شدند و شيطان آن‌ها را اغوا كرد به اينكه در عبادت، توجه لازم دارد و خداوند چون جسم نيست [در نتيجه] مواجهه به او ممكن نيست [پس] بايد توجه به اشرف مخلوقات او كرد. بعضى اشرف مخلوقات را شمس گفتند [در نتيجه] آفتاب پرست شدند يا ماه و ستاره‌ها [را پرستيدند]؛ بعضى آتش را گفتند مثل گبرها [و] مجوس؛ بعضى انبيا را [اشرف مخلوقات] گفتند و چون [پيامبران] از دنيا رفتند مجسمه‌هايى به اسم آن‌ها تشكيل دادند و آن‌ها را عبادت كردند؛ بعضى ملائكه را [اشرف مخلوقات دانستند] و چون آن‌ها هم مشاهده نمى‌شوند اصنامى به تخيل آن‌ها تراشيدند و سجده كردند، و غافل از اينكه توجه مثل اميد و خوف و توكل و امثال اين‌هاست. خداوند محيط و حاضر و ناظر است، لذا مى‌فرمايد: (وَ للهِِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ)[2]  بِلا تشبيه نظير دايره كه اگر در وسط دايره  باشد به هر طرف توجه كند مقابل دايره است.
 
[اراده و مشيت خدا]
توضيح كلام اينكه تمام ممكنات از عالم انوار و ارواح و عقول و نفوس كه مجرد از ماده و صورت هستند و عالم مثال كه صورت بِلا ماده هستند و عالم اجسام از فلكيات و كرات جويه و عوالم سفليه تا مادة المواد به ايجاد حضرت حق موجود مى‌شوند. به معنى اسم مصدرى كه تعبير به افعال الهيه مى‌شود، مخلوق او و مصنوع او هستند و نفس ايجاد بنفسه موجود مى‌شود به معنى مصدرى، زيرا ايجاد، ايجاد ديگر نمى‌خواهد كه گفتند موجودات امكانى به ايجاد موجود مى‌شوند و ايجاد بنفسه كه از اين ايجاد، در اصطلاح حكما به وجود منبسط تعبير مى‌كنند و در اصطلاح شرع به مشيت تعبير شده كه فرمودند : «خُلِقَتِ الأَشْيَاءُ بِالْمَشِيئَةِ، وَ خُلِقَتِ المَشِيئَةُ بِنَفْسِها»[3]  و در لسان متكلمين به اراده تعبير كردند به واسطه آيه شريفه (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ)[4] . لكن مكرر گفته‌ايم اراده از صفات ذات است به معنى علم به صلاح،  چنانچه حكمت، علم به مصالح و مفاسد است. هر فعل كه مصلحت داشته باشد صلاح در ايجاد است، پس ايجاد مى‌كند كه همين امر الهى و كلمه (كُنْ) نفس ايجاد است كه به مجرد ايجاد، موجود مى‌شود، احتياج به لفظ «كن» ندارد، پس احاطه قيّوميه دارد وجوداً و بقائاً به تمام ممكنات كه به ايجاد او موجود مى‌شوند و با بقاء او باقى مى‌ماند «اگر نازى كند از هم فرو ريزند قالب‌ها» هذا ما عندنا و الله العالم[5] .
و معناى توجه، يعنى عمل را به داعى تقرب به او و خلوص به جا آوردن كه اصل قربت داعى امتثال است، چون او فرموده به جا مى‌آورم يا از خوف از عذاب يا به اميد ثواب يا اطاعت امر و امثال اين‌ها، لذا مى‌فرمايد: (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ) و اين‌ها از باب مثال است، خالق كل شىء [خداست] و تمام مسخّر تحت اراده او هستند.
(لَيَقُولُنَّ اللهُ) پس به آن‌ها بفرما: براى چه تكذيب انبيا مى‌كنيد و توجه به غير او داريد: (فَأَنّى يُوْفَكُونَ).

_____________________________________________________________

[1] .  ترجمه ديگر: واگر از ايشان بپرسى: «چه كسى آسمان‌ها وزمين را آفريده وخورشيد وماه را چنين رام كرده است؟» حتماً خواهند گفت: «الله». پس چگونه از حق بازگردانيده مى‌شوند؟
[2] .  ومشرق ومغرب از آنِ خداست، پس به هر سو رو كنيد، آنجا روى به خداست. سوره بقره: آيه 115.
[3] .  موجودات به واسطه مشيت آفريده شده‌اند ومشيت به خودىِ خود موجود شده است،يعنى علتى خارجى براى آفرينش مشيت در كار نيست. ر. ك: كافى: ج1، ص110، ح4؛التوحيد: ص143، ح19 و بحار الأنوار: ج4، ص145، ح20. در اين منابع روايت فوقاين‌گونه آمده است. «خَلَقَ اللهُ المَشِيئَةَ بِنَفْسهَا، ثَّم خَلَقَ الأَشْيَاءَ بِالْمَشِيئَةِ».
[4] .  چون به چيزى اراده فرمايد، كارش اين بس كه مى‌گويد: «باش» پس بى‌درنگ موجودمى‌شود. سوره يس: آيه 82.
[5] .  اين چيزى است كه نزد ماست وخداوند عالم است.

نوشتن دیدگاه