106   «وَلا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّه‏ِ ما لا يَنْفَعُكَ وَلا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظّالِمِينَ»
ترجمه :
106. و طلب نكن از غير خداوند متعال چيزهايى كه نه قدرت بر نفع رساندن به تو دارند و نه قدرت بر ضرر تو، پس اگر چنين كردى مى‏باشى از ظالمين.
تفسير :
[تمام امور به دست خداست]
«وَلا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّه‏ِ ما لا يَنْفَعُكَ وَلا يَضُرُّكَ» صورت خطاب به حضرت رسالت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است لكن غرض برهان عقل و مناط قطعى عام است شامل جميع مى‏شود، و نيز صورت قضيه اشاره به اصنام مشركين است ولى به دليل روشن شامل جميع ممكنات مى‏شود، زيرا (لا مؤِّر في الوجود إلاّ اللّه‏) حتى كسانى كه به مال و منال و صنعت و كسب خود توجه دارند مثل قارون كه به علم خود مستند مى‏دانست و امروز نوع مردم نظر به اسباب ظاهريه دارند و متدينين آن‏ها مى‏گويند :
«أبى اللّه‏ أن يُجري الأشياءَ إلاّ بأسبابها»[1].
و غافل از اينكه اسباب و وسايل همه به اراده و مشيت حق است: چه بسيار مواردى كه بعض اشخاص همه نوع اسباب براى آن‏ها فراهم است و در كمال ضيق، و چه بسيار اشخاصى هيچ‏گونه اسبابى بر حسب ظاهر ندارند و در كمال سعه هستند. بايد معتقد باشيم كه اگر حفظ الهى باشد احدى و هيچ امرى از مضرات خردلى ضرر نمى‏زند و اگر بلا و مضرتى متوجه شد احدى قدرت بر رفع آن ندارد.
«فَإِنْ فَعَلْتَ»، يعنى اگر توجه به غير خدا پيدا كردى و او را مؤر دانستى و او را طلب كردى «فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظّالِمِينَ» ظلم به نفس خود كرده‏اى و از فيوضات و نعم الهى و تفضلات او خود را محروم كرده‏اى و در معرض بليات و عقوبات او درآورده‏اى و در آخرت هم به عذاب الهى معذب خواهى شد و از سعادت و نجات و نيل به بهشت ممنوع شده‏اى.
تنبيه:
جماعتى تقليداً و تبعاً ليهود عَنود، مفوضه شدند و گفتند: خداوند پس از خلقت عالم به كنار رفت، چنانچه يهود گفتند: يكشنبه شروع به خلق عالم كرد و جمعه فارغ شد و شنبه تعطيل كرد، لذا شنبه را تعطيل مى‏كنند. و ديگر بدتر از اين، قول حكماست كه گفتند: به دليل «الواحد لا يصدر منه إلاّالواحد»[2] ، و «الواحد لا يصدر إلاّ عن الواحد»[3] از خداوند فقط عقل اول صادر شده، يا به مسلك افلاطون كه قائل به عقول عشره طوليه شده، يا به مسلك ارسطو كه قائل به عقول عرضيه شده[4]چرخ با اين اختران نغز و خوش و زيباستى    صورتى در زير دارد آنچه در بالاستى در ميان فلاسفه اسلام، شيخ اشراق و صدر المتألهين از نظريه مُثُل افلاطونى طرفدارى كردند و در مقابل، فلاسفه مشائى و در صدر آنان ارسطو و پس از وى فارابى و شيخ الرئيس آن را نادرست دانستند و هر يك به گونه‏اى آن را تأويل و بر پايه اصول فلسفه مشائى تفسير كردند. از نظر شيخ اشراق تعداد عقول طولى، كه مشائيان آن را در ده عقل منحصر و محدود كرده‏اند و بعد عالم طبيعت و ماده را در سلسله وجود قرار داده‏اند، وجه عقلى ندارد و تعداد عقول بسيار بيش از ده عقل است، اگر چه نامحدود هم نيست.
به هر حال، عقول عشره دهگانه طولى از نظر فلاسفه مشائى عبارتند از: عقل اول كه از خداوند صادر شده و از عقل اول، عقل دوم و فلك اول و نفس صادر مى‏شود. از عقل دوم، عقل سوم و فلك دوم و همين طور تا عقل دهم و فلك نهم. از عقل دهم يا عقل فعال، عقول و نفوس بشرى افاضه مى‏شود و از فلك نهم عناصر اربعه (آب، باد، خاك و آتش) و از عناصر اربعه، مواليد(جماد، نبات و حيوان) پديد مى‏آيد.
اما اشراقيون در عالم وجود، عقول عرضى را اثبات كرده‏اند كه بين آن‏ها رابطه علّى و معلولى نيست. اين عقول به ازاى انواع مادى در عالم مادى قرار دارند و هر يك از آن‏ها نوع مادى مُحاذى و مقابل خود را تدبير مى‏كند كه به «ارباب انواع» و «مثل افلاطونى»، به جهت اصرار افلاطون بر اين قول، ناميده مى‏شوند. فلاسفه مشائى عقول عرضى را منكر هستند و تدابيرى را كه به آن‏ها نسبت داده شده به آخرين عقل از عقول طولى، يعنى عقل فعّال نسبت مى‏دهند. عقل فعّال مدبّر عالم طبيعت است و چون تأثيراتش بر نفوس و صور و... نامتناهى است آن را عقل فعّال ناميده‏اند. اين عقل در زبان شرع، روح القدس و جبرئيل ناميده مى‏شود.
بايد دانست مراد از مثل افلاطونى اين است كه هر يك از انواع مادى موجود در اين عالم، فردى مجرد عقلى دارد كه پيش از آفرينش موجودات مادى بوده و همه كمالاتى كه براى افراد مادى آن نوع محقق مى‏شود دارد، به همين جهت واسطه صدور افراد مادى از جانب آفريدگار يكتاست و نيز با اذن خداوند مدبّر آن افراد.
اشراقيون تنها براى انواع جوهرى قائل به وجود مثال نورى و عقلى بوده‏اند نه براى اجناس و اعراض. ر.ك: درس‏هاى شرح منظومه حكيم سبزوارى، ج2، ص1194 ، ايضاح الحكمة ترجمه و شرح بداية الحكمة، ج3، ص559، 579، 584، 590، 591 و 592 و فرهنگ علوم فلسفى و كلامى، مدخل «عقل»، ص506 ـ 511
----------------------------------------------------------------
[1] .  خداوند متعال ابا دارد از اينكه كارها را جز از راه سبب‏هاى آن انجام دهد. بصائر الدرجات: ص26، ح1 و كافى: ج1، ص183، ح7.
[2] .  از يك چيز، تنها يك چيز صادر مى‏شود .  بحار الأنوار : ج8 ، ص328 ؛ مستدرك سفينة البحار : ج8 ، ص308 ؛ كشف الحجب والأستار : ص539 و قواعد المرام فى علم الكلام : ص45 .
[3] .  يك چيز واحد، فقط از شى‏ء واحد صادر مى‏شود . كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد ، العلامة الحلى : ص175 پاورقى 1  ؛ مناهج الوصول الى علم الاُصول : ج2 ، ص72 ؛ فقه الصادق : ج16 ، حاشيه ص213 و اصطلاحات الاُصول ، المشكيني : ص81 .
[4] .  بحث عقول عشره طوليه و عقول عرضيه، كه مرحوم نويسنده مطرح كرده، مبتنى است بر ديدگاه افلاطون و شاگردش ارسطو. براى توضيح مطلب بايد دانست فلاسفه از طرفى اعتقاد دارند واجب تعالى، واحد و از تمام جهات بسيط است و از طرفى ديگر در مواجهه با اشكال چگونگى صدور كثرات از واحد و محال و ممتنع بودن چنين  امرى، راه حل‏هايى را عنوان كرده‏اند، چنان كه افلاطون به «مُثُل» قائل شد و ارسطو به «صور». بدين ترتيب از نظر افلاطون، عالم جسمانى ظلّ و سايه و نمونه ومثال عالم حقيقت است و به قول ميرفندرسكى:

نوشتن دیدگاه