155   « وَاخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا فَلَمّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِيّاىَ أَ تُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا إِنْ هِىَ إِلاّ فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَتَهْدِى مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِيُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَارْحَمْنا وَأَنْتَ خَيْرُ الْغافِرِينَ»
ترجمه :
155. و اختيار فرمود موسى قوم خود را هفتاد رجل از براى ميقات پروردگار پس چون كه گرفت آن‏ها را لرزه ، گفت موسى : پروردگار من ! اگر مى‏خواستى هلاك فرمايى آن‏ها را و مرا از قبل از آمدن به ميقات ، آيا هلاك مى‏كنى ما را به واسطه فعل سفيهان از ما ، اين نيست مگر امتحان و آزمايش تو ، هر كه را بخواهى در اين امتحان گمراه مى‏كنى و هر كه را بخواهى هدايت مى‏فرمايى . تويى صاحب اختيار ما پس بيامرز ما را و رحم فرما به ما و تو بهترين آمرزندگانى.
و در سوره بقره مى‏فرمايد: «وَإِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نُؤمِنَ لَكَ حَتّى نَرَى اللّه‏َ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ * ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»[1]، و در سوره نساء مى‏فرمايد: «فَقَدْ سَأَلُوا مُوسى أَكْبَرَ مِنْ ذلِكَ فَقالُوا أَرِنَا اللّه‏َ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ»[2] .
تفسير :
[ اختلاف شديد مفسران در موضوع اين آيه ]
در ميان مفسرين در موضوع اين آيه از جهاتى اختلاف شديدى است:
جهت اولى:
اينكه قضيه « رجفة » ، كه در اين آيه ذكر فرموده ، با قضيه صاعقه ، كه در آيات بيان شده ، يك قضيه است يا دو ؟
جهت دوم:
آيا رجفه ، منجر به موت شد يا فقط رجفه بوده ؟ 
جهت سوم:
آيا اين قضيه قبل از اتخاذ عِجْل بوده يا بعد از آن ؟
جهت چهارم:
مورد اين قضيه در مورد موت حضرت هارون بوده كه گفتند : موسى او را كشته و او فرمود : به مرگ الهى رحلت نموده و ما مدركى از براى آن‏ها به دست نياورديم ، و آنچه از مجموع اين آيات استفاده نموديم اينكه ، رجفه و صاعقه يك مورد بوده و رجفه ، منجر به موت آن‏ها شده و مربوط به موت هارون نبوده و مدرك هر يك را در شرح آيه بيان مى‏كنيم .
«وَاخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا» البته اين اختيار منشأ و علتى داشته و الاّ آمدن آن‏ها در ميقات چه نتيجه دارد ! و آن اين است كه حضرت موسى چون مدعى شد كه خداوند با من تكلم مى‏فرمايد و اين دعوى بر بنى اسرائيل گران بود ، چون سابقه نداشته اگرچه بعد از ثبوت نبوت موسى و صدور آن همه معجزات جاى ترديد در فرمايشاتش نيست لكن بنى اسرائيل قبول نكردند ، بنا شد چند نفر از بزرگان آن‏ها همراه موسى بيايند و مشاهده كنند و بر آن‏ها خبر ببرند و شهادت دهند تا آن‏ها تصديق كنند . اين هفتاد نفر انتخاب شدند و آمدند و كلام الهى را استماع كردند ، لكن از آنجايى كه بنى اسرائيل در هر امرى اعتراض داشتند گفتند : ما از كجا بفهميم اين كلام خداست ؟ «لَنْ نُؤمِنَ لَكَ حَتّى نَرَى اللّه‏َ جَهْرَةً»[3]، «فَقالُوا أَرِنَا اللّه‏َ جَهْرَةً»[4] و اين تقاضا با اينكه امر محالى است ، زيرا خداوند جسم نيست، مكان ندارد، بَحْت وجود است حتى ماهيت ندارد ، دفع اشكال آن‏ها را هم نمى‏كند ، زيرا بر فرض محال اگر خدا جسم بود، مكان داشت مشاهده مى‏شد مى‏گفتند به موسى : از كجا بفهميم اين خداست شايد ملك يا جنّ باشد ؟ و اين‏ها به اين تقاضا مرتد شدند ، زيرا صريحاً گفتند : ما به تو ايمان نمى‏آوريم و قائل به تجسم شدند و مجسمه ، مسلّم كافرند لذا مورد غضب الهى واقع شدند.
[ مراد از « رجفه » ]
«فَلَمّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ» و مراد از « رجفه » همان صاعقه است ، زيرا اطلاق بر زلزله مى‏شود و بر صيحه عظيمه : «يَوْمَ تَرْجُفُ الرّاجِفَةُ * تَتْبَعُهَا الرّادِفَةُ»[5]
همان صيحه كه تمام خلايق مى‏ميرند و تعبير به « نفخه اولى » مى‏كنند ، مى‏فرمايد: «وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّمواتِ وَمَنْ فِى الْأَرْضِ»[6] . پس اطلاق رجفه بر « نفخه » و اطلاق نفخه بر « صاعقه » به واسطه كلمه « فصعق » اثبات مى‏كند كه رجفه همان صاعقه بوده .
و اما دليل بر اينكه اين قضيه قبل از اتخاذ عجل بوده در سوره [نساء ]آيه [153] ، كه ذكر شد[7] . بعد از بيان اين قضيه تعبير بـ « ثمّ » مى‏كند كه از براى تراخى است : «ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ»[8].
«قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِيّاىَ» اين جمله دليل بر هلاكت آن‏ها است كه مردند كه حضرت موسى عرض مى‏كند كه اگر مى‏خواستى قبلاً آن‏ها را هلاك فرموده بودى .
و اما راجع به موت هارون اولاً ، هارون در تيه از دنيا رفت كه بنى اسرائيل سر گردان بودند و يك خبرى از طريق عامّه از امير المؤنين عليه‏السلامنقل مى‏كنند[9]
و اين خبر ، با اينكه سندش ضعيف است ، مخالف عقايد شيعه است.
«أَ تُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا» « سفيه » كسى است كه عقلش ناقص باشد . واسطه بين مجنون ، كه فاقد عقل است و رافع تكليف ، و بين عاقل . سفيه مكلف هست لكن عقل كامل ندارد . و مراد از « سفهاى از بنى اسرائيل » ممكن است آن‏ها باشند كه تصديق موسى نكردند ، در اينكه فرمود خداوند با من تكلم مى‏فرمايد و ممكن است همين هفتاد نفر باشند كه گفتند به موسى :
«لَنْ نُؤمِنَ لَكَ حَتّى نَرَى اللّه‏َ جَهْرَةً» . و ممكن است هر دو دسته باشند ، چنانچه بعيد نيست ، زيرا هر دو دعوا ، سفيهانه است . عاقل تصديق نبى مى‏كند و قائل به تجسم نيست . و استفهام انكارى است ؛ يعنى البته بى‏گناه را هلاك نمى‏كنى به فعل گنه‏كار.
«إِنْ هِىَ إلاّ فِتْنَتُكَ» « فتنه » به معنى امتحان سخت است ، چنانچه مى‏فرمايد: «آلم * أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ...»الآية[10]، نه به معناى دو به همزنى و القاى اختلاف ، كه مى‏فرمايد: «وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ»[11]، زيرا ساحت قدس ربوبى منزه از صفات خبيثه و افعال قبيحه است.
«تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَتَهْدِى مَنْ تَشاءُ» تمام امتحانات الهى از همين باب است . كسانى كه باطن آن‏ها خراب است و ايمان ندارند در امتحان ، ضلالت آن‏ها ظاهر مى‏شود و كسانى كه حقيقت ايمان را دارا باشند هدايت آن‏ها ظاهر مى‏شود ، بلكه مى‏توان گفت تمام افعال الهيه و دستورات خداوندى ، امتحان است . يكى را به غنا امتحان مى‏كند يكى را به فقر، يكى به مرض يكى به صحت، يكى به عزت يكى به ذلت، يكى به نعمت يكى به بلا، بلكه فقر فقير
امتحان غنىّ است و غناى غنى امتحان فقير است . و نسبت اضلال و هدايت به خداوند ، چون مستند به فعل الهى است لذا مى‏گويد : « تضلّ بها » ؛ يعنى به اين فتنه و امتحان ، ضلالت او ظاهر مى‏شود يا هدايت او.
[ ولايت ذاتى از آنِ خداست و ولايت ديگران تَبَعى است ]
«أَنْتَ وَلِيُّنا» ولايت ذاتيه نسبت به جميع مخلوقات مختص به ذات مقدس اوست و ولايت انبيا و اوصيا و علما و آبا و اجداد و قَيِّمين [ =  سرپرستان ] تمام جَعْلى به جعلِ الهى است . «فَاغْفِرْ لَنا» از تقصيرات و نافرمانى‏ها و مخالفت‏ها «وَارْحَمْنا»به الطاف و عنايات و فيوضات دنيوى و اخروى .
«وَأَنْتَ خَيْرُ الْغافِرِينَ» « غفران الهى » به نحوى است كه از نامه عمل محو مى‏كند و از نظر ملائكه مى‏برد حتى از خود بنده هم فراموش مى‏شود كه احدى جز ذات مقدس او اطلاعى ندارد ، بلكه به جاى معاصى در نامه عمل ، حسنات ثبت مى‏شود : «فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّه‏ُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»[12]، «إِنَّ اللّه‏َ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً»[13].
-------------------------------------------------------
[1] .  و ياد كنيد زمانى را كه گفتيد: اى موسى! ما تو را تصديق نمى‏كنيم تا اينكه خدا را آشكارا ببينيم، پس صاعقه آسمانى شما را گرفت و حال آنكه مى‏ديديد. سپس شما را بعد از مردنتان زنده نموديم؛ باشد كه شكر گزار باشيد. سوره بقره: آيات 55 ـ 56.
[2] .  البته از موسى بزرگ‏تر از اين را خواستند و گفتند : خدا را آشكارا به ما نشان بده . پس به سزاى ظلمشان صاعقه آنان را فرو گرفت . پس بعد از آنكه دلايل آشكار برايشان آمد گوساله را به پرستش گرفتند . سوره نساء: آيه 153.
[3] .  تا خدا را آشكارا نبينيم هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد . سوره بقره: آيه 55.
[4] .  پس گفتند خدا را آشكارا به ما نشان بده . سوره نساء: آيه 153.
[5] .  آن روز كه زلزله‏اى همه چيز را بلرزاند . و از پى آن حادثه دومين رخ مى‏دهد . سوره نازعات: آيات 6 ـ 7.
[6] .  و در صور دميده مى‏شو پس هر كه در آسمان‏ها و هر كه در زمين است مى‏ميرند . سوره زمر: آيه 68.
[7] .  ر . ك : همين تفسير ، ج6 ، ص166 . و توضيح بيشتر « صاعقه » در همين تفسير ، ج2 ، ص385 گذشت .
[8] .  سپس بعد از آنكه دلايل آشكار برايشان آمد گوساله را به پرستش گرفتند . سوره نساء : آيه 153 .
[9] .  تفسير طبرى : ج6 ، ص74 و تفسير ابن كثير : ج2 ، ص260 .
[10] .  الف ، لام ، ميم . آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم ، رها مى‏شوند و مورد آزمايش قرار نمى‏گيرند ؟ و به يقين ، كسانى را كه پيش از اينان بودند آزموديم . . . سوره عنكبوت: آيات 1 ـ 3.
[11] .  و فتنه بزرگ‏تر از قتل است . سوره بقره: آيه 217.
[12] .  پس آن‏ها كسانى هستند كه خداوند بدى‏هايشان را به نيكى‏ها تبديل مى‏فرمايد . سوره فرقان: آيه 70.
[13] .  خداوند تمامى گناهان را مى‏بخشد . سوره زمر: آيه 53.

نوشتن دیدگاه