89   « قَدِ افْتَرَيْنا عَلَى اللّه‏ِ كَذِباً إِنْ عُدْنا فِى مِلَّتِكُمْ بَعْدَ إِذْ نَجّانَا اللّه‏ُ مِنْها وَما يَكُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِيها إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّه‏ُ رَبُّنا وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَىْ‏ءٍ عِلْماً عَلَى اللّه‏ِ تَوَكَّلْنا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَبَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَأَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِينَ»
ترجمه :
89. هرآينه به تحقيق ما افترا زده‏ايم بر خداوند اگر عود كنيم در ملت شما بعد از آنى كه خداوند ما را از ملت شما نجات مرحمت فرموده و هرگز نيست از براى ما كه برگرديم در ملت سخيف شما مگر اينكه مشيت الهى تعلق گرفته باشد . توسعه دارد علم پروردگار ما هر چيزى را . بر خداست توكل ما . پروردگار ما ! بازفرما و حكم نما بين ما و بين قوم ما به حق و تو بهترين بازكنندگان و حكمفرمايانى.
[ مطالب مهم آيه ]
اين آيه شريفه مشتمل بر چند مطالب مهمه است:
مطلب اول: [ محال بودن توافق انبيا با مشركان در شرك ]
اينكه توقعى كه كفار از انبيا داشتند كه با آن‏ها هم مسلك شوند و در شرك و كفر با آن‏ها موافقت كنند امرى است محال ، چنانچه از قول آن‏ها نقل مى‏فرمايد: «وَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِى مِلَّتِنا »[1] ، زيرا اگر عود كنند در مسلك كفار هرآينه افترا و كذب به خداوند بسته‏اند ، زيرا با يقين قطعى و براهين حسى و وجدانى ثابت و محقق شده توحيد پروردگار پس قول به شرك ، افترا و كذب بر خداوند است ؛ و هكذا مسئله رسالت و دستورات الهى آنچه بر خلافش گفته شود . و بالجمله ، بعد از وضوح حق قول به باطل كذب و افتراست .
لذا مى‏فرمايد: «قَدِ افْتَرَيْنا عَلَى اللّه‏ِ كَذِباً إِنْ عُدْنا فِى مِلَّتِكُمْ» ، زيرا ملت شما باطل و بر خلاف حق است و نسبتش به خدا ، چنانچه گفتند: «وَاللّه‏ُ أَمَرَنا بِها»[2]، افتراست.
مطلب دوم: [ محال بودن دست برداشتن انبيا از رسالت و مؤمنان از هدايت الهى ]
بعد از آنى كه خداوند تبارك و تعالى به لطف و عنايتش انبيا را به رسالت انتخاب فرمود كه ، «اللّه‏ُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ»[3] و مؤنين را هدايت فرمود به راه حق و صراط مستقيم ، چگونه ممكن است انبيا دست از رسالت بردارند
و مؤنين به راه باطل مشى كنند كه مفاد «بَعْدَ إِذْ نَجّانَا اللّه‏ُ مِنْها»است كه خداوند از تيه ضلالت آن‏ها را نجات داده و به شاهراه حق و حقيقت هدايت فرموده .
مطلب سوم: جمله «وَما يَكُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِيها إلاّ أَنْ يَشاءَ اللّه‏ُ رَبُّنا» [ است ] :
مفسرين نظر به اينكه خداوند نمى‏خواهد از احدى كفر و شرك و ضلالت را ، در اين جمله وجوهى گفتند و در دست و پا افتادند : بعضى گفتند : مراد دخول كفار است در ايمان كه تمام يك ملت شوند و اين با جمله « و ما يكون لنا » كمال مباينت را دارد . بعضى گفتند : مراد شريعت است و احكامى كه قابل نسخ و تغيير است نه امور اعتقاديه . بعضى گفتند : تعليق بر محال است ؛ مثل «حَتّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِى سَمِّ الْخِياطِ»[4] . بعضى گفتند : مراد تسلط شماست كه ما را مُكْرَهاً هم مسلك خود كنيد . بعضى گفتند : مرجع ضمير « فيها » ، « قرية » است ؛ يعنى خدا بخواهد ما داخل در قريه شما شويم نه ملت شما . و لكن تمام اين‏ها از باب اين است كه فرق بين مشيّت تكوينى و تشريعى نگذارده‏اند و اين موضوع احتياج به يك توضيح دارد و قبلاً هم متذكر شده‏ايم .
[ فرق بين مشيّت تكوينى و تشريعى ]
و آن اين است كه مشيت تشريعى آن است كه آنچه صلاح بندگان است كه به اختيار انجام دهند از عقايد حقّه و اخلاق حسنه و اعمال صالحه ، كه در دنيا و آخرت براى آن‏ها نفع دارد ، خداوند به توسط ارسال رسل و انزال كتب و جعل احكام به آن‏ها ابلاغ مى‏كند و آنچه بر ضرر آن‏هاست در دنيا و آخرت از عقايد باطله و اخلاق فاسده و اعمال سيّئه نهى مى‏كند : «إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَإِمّا كَفُوراً»[5] . و احدى مجبور به احد طَرَفَيْن فعل و ترك نيست ، حتى معصوم كه محال است از او معصيتى صادر شود ، لكن به اين معنى كه نمى‏كند نه اينكه نمى‏تواند ، چنانچه خداوند تبارك و تعالى محال است از او فعل قبيح يا لغو يا ظلم صادر شود نه اينكه نتواند كه نقص در قدرت باشد. و اما مشيّت تكوينى ، هيچ امرى در عالم اتفاق نخواهد افتاد تا مشيت حق تعلق نگرفته باشد : «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللّه‏ِ»[6]، حتى افعال اختياريه عباد . و اين موجب جبر نيست ، چون مشيت تعلق گرفته كه به اختيار از آن‏ها صادر شود و به مقتضاى نظام جملى عالم[7] در دنيا بايد كافر، مؤن، فاسق، عادل، ظالم، مظلوم، غنى، فقير، صحيح، سقيم، عزيز، ذليل، مطيع ، عاصى و غير اين‏ها باشد ، چنانچه بايد سرد، گرم، باران، برف، بهار، خزان، روز، شب، بلا، نعمت باشد . مگر اين حديث از حضرت ابا عبداللّه‏ عليه‏السلامنيست از قول جدّش صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهكه فرمود : «أُخرج إلى العراق ، إنّ اللّه‏ شاء أن يراك قتيلاً»[8].
و در حق عيالش فرمود : «إنّ اللّه‏ شاء أن يراهنّ سبايا»[9].
مگر اين فرمايش عليّه عاليه زينب عليهاالسلام نيست كه به پسر مرجانه فرمود :
«هؤاء قوم كتب اللّه‏ عليهم القتل فبرزوا إلى مضاجعهم» ![10] و چه بسيار از آيات و اخبار در اين باب داريم : «أَ فَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشاءُ اللّه‏ُ لَهَدَى النّاسَ جَمِيعاً»[11]، «وَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ»[12]، «قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ»[13] و غير اين‏ها . به علاوه حفظ ايمان به دست خداست ، اگر آنى خداوند بنده را به خود واگذارد واى به حال او : «إِنَّكَ لا تَهْدِى‏مَنْ أَحْبَبْتَ وَلكِنَّ اللّه‏َ يَهْدِى  مَنْ يَشاءُ »[14].
«وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَىْ‏ءٍ عِلْماً» « علم » از صفات ذاتيه است ، عين ذات است محدود به حدى نيست غير متناهى است عدةً و مدةً ، نه اول دارد نه آخر . و تعبير « بكل شى‏ء » از ضيق عبارت است ، زيرا صفت ذاتِ اضافه است ، متعلَّق مى‏خواهد كه معلوم باشد و كل شى‏ء ، معلوم نزد اوست حتى علم ذات به ذات هم عالم است هم معلوم و هر دو يكى است كه ذات مقدس باشد: «و كمال توحيده نفي الصفات عنه»[15]. خطبه حضرت امير المؤنين عليه‏السلام.
«عَلَى اللّه‏ِ تَوَكَّلْنا» « توكل » از اعتقاد به توحيد افعالى آن‏هم مرتبه سوم آن پيدا مى‏شود.
توضيح:
[ مراتب توحيد افعالى ]
از براى توحيد افعالى چهار مرتبه در اخلاق گفتند: قشر القشر و قشر و لبّ و لبّ اللب ، نظير گردو و بادام ( جَوْز و لَوْز ) : قشر القشر ، فقط اقرار به زبان است و لكن نظر تمام به اسباب است و اين توحيد منافقين است . قشر ، قلباً هم معتقد است لكن رسوخ در قلب نكرده و اسباب را هم بى‏اثر نمى‏داند و اين توحيد عوام است . و لبّ ، رسوخ در قلب كرده و اسباب را هم به دست مسبب الاسباب مى‏داند و هيچ‏گونه نظر به آن‏ها ندارد كه توحيد خواص است و توكل در اين مرتبه حاصل مى‏شود . و لب اللب آن است كه غير خدا نمى‏بيند و اين توحيد خاصّ الخاص است و مخصوص به مقام آل اطهار ، سلام اللّه‏ عليهم ، است.
«رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَبَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ» « فتح » در اينجا به معنى گشايش است ؛ مثل سوره فتح : «إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً»[16] . كه از ضيق و گرفتارى قوم نجات پيدا كنند ، مفاد « خلّصنا و نجّنا »[17] است . و تعبير به « حق » ، يعنى آن نحوى كه صلاح مى‏دانى و مقتضى است و موافق با حكمت و عدل است .
«وَأَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِينَ» ، زيرا عالم به صلاح و فساد هستى ، كه معناى اراده است ، چنانچه حكمت ، علم به مصالح و مفاسد است و هر دو از شئون علم است و عين ذات ، چنانچه ذكر شد.
---------------------------------------------------------
[1] .  و كسانى كه كافر شدند به پيامبرانشان گفتند : شما را قطعاً از سرزمين خودمان بيرون خواهيم كرد يا آنكه بايد به آيين ما باز گرديد . سوره ابراهيم: آيه 13.
[2] .  و خدا ما را بدان فرمان داده است . سوره اعراف: آيه 28
[3] .  خداوند بهتر و داناتر است كه رسالتش را كجا قرار دهد . سوره انعام: آيه 124.
[4] .  تا آنكه شتر در سوراخ سوزن داخل شود . سوره اعراف: آيه 40.
[5] .  محققاً ما هدايت كرديم انسان را به راه حق و راه مستقيم يا شاكر و سپاسگزار خواهد بود يا كفران و ناسپاسى مى‏كند . سوره دهر: آيه 3.
[6] .  آنچه درخت خرما بريديد يا آن‏ها را [ دست نخورده ] بر ريشه هايشان بر جاى نهاديد به فرمان خدا بود . سوره حشر: آيه 5.
[7] .  مراد « نظام مجموعى وكلى عالم » است .
[8] .  به سمت عراق برو خدا مى‏خواهد كه تو را كشته ببيند . الملهوف على قتلى الطفوف : ص128 و بحار الأنوار : ج44 ، ص364  با اندكى تفاوت  .
[9] .  خداوند مى‏خواهد كه خانواده‏ات را اسير ببيند . همان .
[10] .  اينان قومى بودند كه خداوند براى ايشان كشته شدن [ در راه خدا ] را نوشته بود پس به قتلگاهشان رفتند . الملهوف على قتلى الطفوف : ص201 ؛ بحار الأنوار : ج45 ، ص116 و عوالم العلوم : ج17 ، ص383
[11] .  آيا كسانى كه ايمان آورده‏اند از ايمان آوردن كفار مأيوس نشدند و ندانستند كه اگر خدا مى‏خواست همه مردم را هدايت مى‏كرد . سوره رعد: آيه 31.
[12] .  و اگر خدا مى‏خواست مسلّماً همه شما را هدايت مى‏كرد . سوره نحل: آيه 9.
[13] .  بگو دليل رسا براى خداست [ كه براى هيچ كس بهانه‏اى باقى نمى‏ماند ] واگر بخواهد همه شما را [ به اجبار ] هدايت مى‏كند . سوره انعام: آيه 149.
[14] .  به درستى كه تو نمى‏توانى هر كه را بخواهى و دوست دارى هدايت كنى ولكن خداوند متعال هر كه را مشيتش تعلق بگيرد هدايت مى‏كند . سوره قصص: آيه 56.
[15] .  كمال توحيد خداوند آن است كه صفات را از او نفى كنى . كافى : ج1 ، ص140 ، ح6 ؛ نهج البلاغة : ص14 ، خطبه 1 و بحار الأنوار : ج4 ، ص247 ، ح5 و ج54 ، ص176 ، ح136 . در دو منبع اخير به اين صورت آمده است : « وكمال توحيده الاخلاص له ، وكمال الاخلاص له نفى الصفات عنه » .
[16] .  به درستى كه ما براى تو فتح كرديم فتح نمايانى . سوره فتح: آيه 1.
[17] .  [ خدايا ! ] خلاصمان كن و نجاتمان بده .

نوشتن دیدگاه