125   «فَمَنْ يُرِدِ اللّه‏ُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاْءِسْلامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّماءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللّه‏ُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يُؤمِنُونَ»
ترجمه :
125. پس كسى را كه اراده فرمايد خدا اينكه او را هدايت نمايد شرح صدرى به او عنايت كند در قبولى اسلام. و كسى را كه اراده كند كه او را گمراه نمايد قرار مى‏دهد سينه او را تنگ و در بسته ، كأنّه بار سنگينى مى‏خواهند بر او بار كنند كه از او فرار كند و برود به طرف بالا. و همين نحو خدا قرار داده رجس و خباثت وملعنت را براى كسانى كه ايمان نمى‏آورند.
[ تفاسير مختلف اين آيه ]
اين آيه شريفه يكى از آيات مشكله قرآن است و مفسرين به وجوهى تفسير كرده‏اند و اخبار[1] در تفسير اين متجاوز از ده حديث است ، لكن متقاربة المضمون[2] است . و بيان آن موقوف به ذكر دو مقدمه است:
1 . آنكه اطاعت و معصيت علاوه بر مثوبات و عقوبات اخروى ، يك فوايد و مضارّ دنيوى دارد ؛ مثلاً معصيت باعث نزول بلا و تسلّط شيطان و سياهى قلب و ضعف ايمان و بُعد عن اللّه‏ و ميل و رغبت به ساير معاصى و سقوط عِظَم [ = بزرگ بودنِ ] معصيت و صيرورت [ = تبديل شدنِ ] معاصى به منزله ملكه و غير اين‏هاست و بالعكس ، اطاعت باعث دفع بليات، توسعه رزق، اِرغام اَنْف شيطان[3]، نور قلب، قوت ايمان، قرب الى اللّه‏، شوق به عبادت و غير اين‏ها . و يكى از عقوبات معاصى اين است كه اسباب معصيت بيشترى براى او فراهم مى‏شود و اين است معناى خذلان . چنانچه يكى از مثوبات عبادت فراهم شدن اسباب اطاعت بيشترى مى‏شود و اين است معناى توفيق.
2 . آنكه مكرر گفته‏ايم كه افعال اختياريه عبد هم نسبت به عبد داده مى‏شود و هم به خداوند ، كه معنى امر بين الامرين است و معنى اختيار ، كه نه جبر باشد و نه تفويض . بعد از بيان اين دو مقدمه بپردازيم به تفسير:
«فَمَنْ يُرِدِ اللّه‏ُ أَنْ يَهْدِيَهُ» اگر مؤن صالح است مثوبت عمل او و ايمان او يكى اين است كه توفيق به او عنايت مى‏فرماييم به زيادتى معرفت و اعمال صالحه كه مفاد «وَزِدْناهُمْ هُدىً» است[4] . و اگر غير مؤن باشد ، لكن در مقام تحصيل حق باشد مثوبت همين در مقام بودن آن است كه اسباب هدايت براى او مهيّا مى‏شود كه مفاد «وَالَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا» است[5] . و اگر كافر است ، لكن يك عمل خيرى از او صادر شده اجر اين عمل توفيق به تشرف اسلام است ، چنانچه حكايات در اين باب بسيار است.
«يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاْءِسْلامِ» « شرح » به معنى باز شدن است ، چنانچه شروحى كه علما بر متون نوشته‏اند مطالب آن‏ها را توضيح مى‏دهند و مطالب سربسته را باز مى‏كنند . و علم تشريح در باب طبّ دقايق اغطاى[6] بدن را كشف مى‏كنند . و « صدر » كه به معنى قلب است و مراد ، آن روح مجرد و آن لطيفه ربانى و آن جوهر ملكوتى است ، توسعه پيدا مى‏كند براى قبولى اسلام و زيادتى معرفت و اتيان به اعمال صالحه كه كلمه «لِلْإِسْلامِ» شامل همه اين‏ها مى‏شود.
«وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ» كه معنى خذلان و عقوبت آن اعمالى است غير از كفر كه داشته ؛ مثل عناد و عصبيت يا ظلم و تعدى به نبىّ يا مسلمين يا ارتكاب فحشا و منكرات «يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً» « ضيق » به معنى تنگ و « حرج » به معنى سربسته . كأنّه درب‏هاى قلب بسته شده و قساوت او را فروگرفته و نور اسلام و معرفت در او تابش نمى‏كند و توفيق از او سلب مى‏شود ، لكن نه به نحوى كه قدرت بر ايمان نداشته باشد و سلب اختيار از او بشود.
«كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّماءِ» دين يك بار سنگينى مى‏شود بر او كه مى‏خواهد فرار كند و از كوه بالا رود ، چنانچه مشاهده مى‏كنيم در بسيارى از فُسّاق و فُجّار كه در دنيا به اعمال شاقه مشغول هستند ، ولى يك نماز از كوه براى او سنگين‏تر است . در مجالس لهو تا به صبح از سر شب بدون كسالت مى‏نشينند ، ولى پاى منبر وعظ و احكام يك ربع ساعت بسيار كسل و دشوار است براى او.
«كَذلِكَ يَجْعَلُ اللّه‏ُ الرِّجْسَ» « رجس » پليدى و كثافت و خباثت است كه اشاره به همان كفر و عناد و عصبيت و ظلم و فحشا و منكرات است ، چنانچه مى‏فرمايد: «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصابُ وَالْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ»[7] . «عَلَى الَّذِينَ لا يُؤمِنُونَ»و در مقام تحصيل ايمان نيستند به واسطه صفات مذكوره ، كه اشاره شد.
-----------------------------------------------------------------
[1] .  ر.ك : تفسير البرهان : ج3 ، ص94 ـ 96 .
[2] .  ولى از نظر مضمون و معنا نزديك به هم .
[3] .  به خاك ماليده شدن بينى شيطان .
[4] .  و هدايت آن‏ها را زياد كرديم . سوره كهف: آيه 13.
[5] .  و كسانى كه جهاد مى‏كنند در راه ما ، ما هم هرآينه آن‏ها را هدايت مى‏كنيم . سوره عنكبوت: آيه 69.
[6] .  جمع غطاء : پرده و پوشش .
[7] .  جز اين نيست كه خمر و قمار و بت‏هاى كفار و مشركين و ازلام ، كه تعبير به بخت آزمايى مى‏كنند ، رجس و حرام است از عمل شيطان . سوره مائدة: آيه 90.

نوشتن دیدگاه