71 « وَ حَسِبُوا أَلاّ تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا ثُمَّ تابَ اللّه‏ُ عَلَيْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا كَثِيرٌ مِنْهُمْ وَ اللّه‏ُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ»
ترجمه :
71. و گمان كردند اين تكذيب و قتل انبيا فتنه و فسادى و ابتلا و عذابى براى آن‏ها نيست، پس كور شد چشم قلب آن‏ها حق را نمى ‏ديدند و كر شد گوش قلب آن‏ها مواعظ و نصايح انبيا را نمى‏ شنيدند، سپس بعد از اينكه بيدار و هوشيار شدند و گرفتار بلاها و دچار محنت‏ ها شدند توبه كردند، خداوند توبه آن‏ها را قبول فرمود، سپس بسيارى از آن‏ها به همان كورى و كرى اولى برگشتند و خداوند بيناست به آنچه مى ‏كنند.
تفسير :
[ تقسيم افعال به سه دسته ]
«وَ حَسِبُوا أَلاّ تَكُونَ فِتْنَةٌ» . گفتند افعال بر سه قسم است: يك قسم افعالى است كه ثبات و تحقق و استقرار دارد ؛ مثل علم، يقين، تبين. جمله مفعولِ آن‏ها ، به «أنّ» مثقله كه دلالت بر تحقق دارد ، گفته مى‏ شود؛ مثل «وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللّه‏َ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ»[1]، و«أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللّه‏َ يَرى»[2].
قسم دوم افعالى است كه استقرار و ثباتى ندارد ؛ مثل طمع، خوف، رجا به «أنْ» مخففه تعبير مى ‏شود، مثل «والَّذِى أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِى خَطِيئَتِى»[3]، و «تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النّاسُ»[4]، و «فَخَشِينا أَنْ يُرْهِقَهُما طُغْياناً وَ كُفْراً»[5].
قسم سوم اينكه تاب هر دو را دارد : استقرار و عدم استقرار ، مثل ظنّ ، زَعَم، حسبان. گاهى كه به معنى تحقق و استقرار باشد به [أنَّ] مثقله ، گفته مى ‏شود و اگر به معنى عدم استقرار باشد به [أنْ] مخففه. لكن اين كلام تمام نيست و شعر بلا ضروره[6] و موارد نقض بسيار دارد، مثل «عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضى»[7] ، جواب دادند كه اين [مورد] به واسطه توسط «سين» است، باز نقض شد به آيه «وَ أَنْ لَيْسَ لِلاْءِنْسانِ إِلاّ ما سَعى»[8]، كه واسطه ندارد جواب دادند كه «لَيْسَ»فعل نيست حقيقةً.
و تحقيق كلام اين است كه تمام اين‏ها بى‏ وجه است و تخرص به غيب، بلكه اگر مدخول آن جمله اسميه باشد بايد مثقله آورد، و اگر جمله فعليه باشد «ان» ناصبه مخففه كه جمله را به تأويل مصدر برد؛ أي حسبوا عدم كون عملهم فتنة.
و مراد از «فتنه» عمل زشت و قبيح و فاسد است، نظير آيه شريفه «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً»[9]، و آيه شريفه «وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ»[10].
«فَعَمُوا وَ صَمُّوا» ، همين نحو كه بدن چشم و گوش دارد و بسا كور مى ‏شود و در چاه ضلالت مى ‏افتد ، يا كر مى ‏شود و كلمات را استماع نمى‏ كند ، همين نحو چشمِ قلب كور مى ‏شود و حق را نمى بيند و گوشِ قلب كر مى ‏شود و مواعظ را درك نمى ‏كند ، چنانچه در آيه شريفه مى ‏فرمايد: «صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ»[11] .
«ثُمَّ تابَ اللّه‏ُ عَلَيْهِمْ» ؛ يعنى پشيمان شدند و «توبه» كردند و خداوند قبول توبه فرمود. و اين البته در ادوار مختلفه بوده ، چون يهود چنانچه كتب خود آن‏ها شهادت مى‏ دهد حالات بوقلمون داشتند ، يك زمان به قدرى در شرك و كفر فرو مى ‏رفتند كه اسمى از تورات و موسى نبوده و گاهى سلطان مؤمنين پيدا مى‏ شده و به فكر دين مى ‏افتادند.
«ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا» ؛ باز دوره ديگرى مى ‏آمد بر مى ‏گشتند به همان شرك و كفر آبائى و اجدادى خود.
«كَثِيرٌ مِنْهُمْ» ، البته در ميان آن‏ها انبيا و مؤمنين و صلحا هم بودند ، لكن در اقليت و اكثريت با كفار بود، چنانچه در تمام ادوار از زمان آدم تا كنون تا زمان ظهور حضرت مهدى اكثريت با كفار، فساق، فجار، احزاب شيطان بوده.
اشكال:
وجه اينكه «كَثِيرٌ» مرفوع شده با اينكه به مقتضاى قاعده بايد منصوب باشد [چيست ؟].
جواب:
آنكه ممكن است بدل از واو جمع باشد كه كسانى كه «عَمُّوا وَ صَمُّوا» هستند «كثير» از آن‏ها هستند. و ممكن است خبر مبتداى محذوف باشد ؛ يعنى ذو العمى و الصمم ، كثير از آن‏هاست. و ممكن است فاعل «عَمُّوا وَ صَمُّوا» باشد به لغت « أكلوني البراغيث ». و وجه اول انسب است. «وَ اللّه‏ُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ»، معنى واضح است.
*******************************************
[1] .  و معلوم مى‏ شود بر آن‏ها كه خداوند ، اوست حق آشكارا و واضح . سوره نور: آيه 25.
[2] .  آيا نمى‏ داند به اينكه خداوند مى ‏بيند . سوره علق: آيه 14.
[3] .  و آن پروردگارى است كه اميدوارم اينكه ببخشد و بيامرزد خطاى مرا. سوره شعراء: آيه 82.
[4] .  و مى ‏ترسيديد مردم شما را بربايند . سوره انفال: آيه 26.
[5] .  پس ترسيديم آنكه آن‏ها را فرو ببرد در سركشى و كفر . سوره كهف: آيه 80.
[6] .  مراد اين است موارد فراوانى وجود دارد كه در اشعار عربى، كه براى شاهد آورده ‏اند، اين قاعده نقض شده است .
[7] .  [خدا] مى ‏داند كه به زودى در ميانتان بيمارانى خواهند بود . سوره مزمل : آيه 20.
[8] .  و اينكه نيست از براى انسان مگر آنچه خود سعى كرده . سوره نجم: آيه 39.
[9] .  آيا شما را از زيان‏كارترين مردم آگاه گردانيم ؟ كسانى هستند كه سعى آن‏ها در زندگانى و اعمال آن‏ها در ضلالت و گمراهى است ولى آن‏ها گمان مى ‏كنند آن‏ها خوبى مى ‏كنند و كارها و اعمال آن‏ها صحيح و بجا و خوب است. سوره كهف: آيات 103 ـ 104.
[10] .  و هرگاه به آن‏ها گفته شود كه در روى زمين فساد و تباهى نكنيد، گويند همانا ما مصلحانيم . سوره بقره: آيه 11.
[11] .  اين‏ها كران و گنگان و كورانند ، پس اينان تعقّل نمى ‏كنند. همان: آيه 171.

نوشتن دیدگاه