33 « إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحارِبُونَ اللّه‏َ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِى الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْىٌ فِى الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِى الاْخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ»
ترجمه :
33. جز اين نيست كه سزاى كسانى كه با خدا و رسول محاربه مى ‏كنند و در زمين كوشش در فساد مى ‏نمايند اينكه كشته شوند، يا بر دار نصب شوند، يا دست و پاى آن‏ها را چپ و راست قطع كنند، يا نفى بلد شوند از بلاد اسلامى . اين خزى دنياست و در آخرت عذاب عظيم از خصايص اين‏هاست.
تفسير :
كلام در اين آيه در چند مقام واقع مى‏ شود:
مقام اول : در معناى محارب :
و آن چند قسم است:
1 . لصوص ، كه قطّاع الطريق باشند و به اصطلاح گردنه زن . در بعض اخبار او را محارب شمرده و در بعض اخبار حكم محارب بر او جارى فرموده.
2 . كسانى كه با سلاح بيرون مى ‏آيند و با مسلمين حرب مى‏ كنند و مرتكب قتل و اخذ مال مى‏ شوند.
3 . مرتكب قتل فقط مى ‏شوند.
4 . مرتكب زخم و جراحت مى ‏شوند.
5 . فقط اخذ مال مى ‏كنند.
6 . فقط موجب اخافه مسلمين مى‏ گردند.
7 . مرتكب ضرب و شتم مى ‏شوند.
مقام دوم : در حكم محارب و حدّ آن :
اخبار و فتاواى علما در اين باب مختلف است : از پاره‏ اى از اخبار استفاده مى‏ شود و بر طبقش جماعتى فتوا دادند تخيير در اين امور، مطابق ظاهر آيه شريفه بين قتل و صلب و قطع يد يمنى و رجل يسرى و نفى بلد[1] و تعيين هر يك طبق نظر مجتهد و امام است .
و از بسيارى از اخبار و فتاوا ترتيب استفاده مى‏ شود كه اگر قتلِ تنهاست او را مى‏ كشند قصاصاً و اگر ولىّ دم عفو كرد يا ديه گرفت ، مى‏ كشند حدّاً. و اگر قتل و اخذ مال كرده مال را از او مى ‏گيرند عيناً يا بدلاً[2] و دست راست و پاى چپ آن را قطع مى‏ كنند سپس مى ‏كشند و به دار مى ‏زنند .
و اگر اخذ مال كرده و نكشته ، او را قطع يد و رجل مى ‏كنند و نفى بلد .
و اگر جراحت وارد كرده و اخذ مال نكرده او را تقاص مى‏ كنند يا ديه و نفى بلد .
و اگر مجرد شَهْرِ سلاح[3] و اخافه مسلمين كرده و قتل و جرح و اخذ مالى نشده فقط نفى بلد است و لكن اين اخبار از حيث سند خالى از ضعف نيست به واسطه عبداللّه‏[4] و عبيده[5] و محمد بن سلمان[6] و غير اين‏ها ، لكن چون اصحاب استناد كردند [ و ] گفتند ، خبر مُسنَد مى‏شود[7].

[ تحقيق مطلب ]
و تحقيق كلام مطابق اخبار صحيحه به نحوى كه مخالف با ظاهر آيه هم نباشد و با اين اخبار هم سازش داشته باشد اين است كه بگوييم تخيير و اختيار هم با امام و نايب امام است و البته هم امام و حاكم مراعات مرجحات [= اولويت ها] از حيث اشخاص و محل و زمان و درجات معصيت و غير اين‏ها را بايد بكند و اين اخبار هم براى ذكر مرجحات است و الزامى نيست ، و مؤدات اين دعوى اختلاف اخبار ترتيب است در ذكر مرجحات و دليل بر اين مدّعا صحيحه حريز[8] است كه فرمود: «أوْ في القرآن للتخيير حيث وقع»[9].
و حسنه جميل[10] فرمود: «ذاك إلى الإمام ، إن شاء قتل ، و إن شاء صلب ، و إن شاء قطع»[11].
و صحيحه بريد[12] فرمود: «ذاك إلى الإمام يفعل ما يشاء» ، قلت: فمفوّض إليه ذلك؟ قال: «لا و لكن بحق الجناية»[13].
و البته معلوم است كسى كه هم قتل [و] هم اخذ مال كرده حق جنايتش بيشتر است از آن كه مجرد لبس سلاح كرده و قتل و اخذ مالى نكرده. و [اين است] كلام در اين مقام [و] ابسط از اين در باب حدود [است]. (م) القصاص مقدم على الحدّ و اگر ولىّ مقتول عفو كرد كشته مى ‏شود حّداً .
(م) به توبه حد ساقط مى‏ شود قبل از وصول به آن، لكن حق الناس از قصاص و ديه به جاى خود محفوظ است.
(م) در موضوع دار بعضى گفتند بايد حيّاً به دار زد، چون صلب مقابل قتل و قطع دست و پاست، لكن مستفاد از بعض اخبار است كه در بعض موارد قتل و صلب و قطع يد و رجل جمعاً ذكر شده[14] . و منافى با ظاهر آيه هم نيست ، زيرا افراد تخييرى مانعة الخلوّ است نه مانعة الجمع ، لذا در بعض اخبار هم ، دارد قطعِ با نفى[15] .
و تحقيق اين است كه منوط به نظر امام و حاكم است. و نيز گفتند در صورت صلب سه روز بيشتر در بالاى دار نبايد بماند، اگر در ظرف سه روز مرد او را بياورند غسل و كفن و نماز و دفن و اگر نمرد پايين آورند و به قتل رسانند. و بعضى گفتند باشد تا جان دهد. اين هم منوط به نظر امام است. و بعضى گفتند غسل قبل از صلب باشد چنانچه در ساير موارد قتل ابتداءً امر به غسل مى‏ كنند سپس او را به قتل مى‏ رسانند.
(م) در مورد نفى بايد از بلدى كه جنايت كرده او را نفى بلد كنند و به بلد ديگر و دستور دهند كه در آن بلد با او مؤكله[16] و مراوده و معاشرت نكنند و از آن بلد اخراج كنند و هكذا تا از كليه بلاد اسلامى اخراج كنند و اگر خواست پناه برد به بلاد شرك به آن‏ها دستور دهند كه او را پناه ندهند و اگر پناه دادند با آن‏ها مقاتله كنند تا مدت يك سال و بعضى گفتند مطلقاً تا بميرد يا توبه كند.
مقام سوم: در شرح مفاد آيه شريفه :
«إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحارِبُونَ اللّه‏َ وَ رَسُولَهُ» :
«إِنَّما» از ادات حصر است و «جَزاءُ» پاداش عمل است .
و «محاربه» با خدا و رسول محاربه با اولياى خدا و امّت رسول خداست ؛ يعنى اهل ايمان و مسلمين چه در شهرستان‏ها باشد و چه در برارى و صحارى كه به «لصّ» تعبير مى ‏شود ؛ يعنى نيست جزاى آن‏ها مگر مذكورات.
«وَ يَسْعَوْنَ فِى الْأَرْضِ فَساداً» عطف تفسيرى است ؛ يعنى محارب مفسد در ارض است و معنى « فساد » قتل و غارت و ايذا و اضرار به مسلمين است جاناً و مالاً و عرضاً، ديناً و دنياءً مقابل مصلح.
«أَنْ يُقَتَّلُوا» از باب حق اللّه‏ كه حدّ شرعى است و اين غير حق الناس است از قصاص و ديه كه قابل عفو است از اولياى مقتول و حد قابل عفو نيست.
«أَوْ يُصَلَّبُوا» « صلب » در ازمنه سابقه اين بود كه او را به ريسمان مى‏ بستند تا بالاى دار جان دهد، غير از معمولى اين ازمنه است كه به گردن بيندازند كه در ظرف چند دقيقه جان بسپارد.
«أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ» ؛ دست راست «وَ أَرْجُلُهُمْ» پاى چپ ، چنانچه در اخبار تفسير شده «مِنْ خِلافٍ» ، يعنى مخالف يكديگر كه هر دو از راست يا چپ نباشد[17] و همين كلمه «مِنْ خِلافٍ» قرينه است بر اينكه مراد هر دو دست و هر دو پا نيست كه ظاهر ايدى و ارجل است .
«أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ» ؛ مطلق ارض است كه در هيچ شهرستان و قرا و آبادانى ‏ها راه ندهند تا [در] بيابان [دچار] مرگ شود يا توبه كند.
«ذلِكَ لَهُمْ خِزْىٌ فِى الدُّنْيا» ، اين جمله دليل است بر اينكه اقامه حدود در دنيا باعث رفع عقوبت اخروى نيست، بلكه رفع عقوبت اخروى منوط به توبه است.
«وَ لَهُمْ فِى الاْخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ» :
اشكال:
در بعض اخبار داريم كه خداوند اجلّ از اين است كه بنده را در دو عالم عقوبت فرمايد ؛ اگر در دنيا عقوبت نمود در آخرت نجات مى ‏بخشد.
جواب:
اين اخبار راجع به بليات وارده بر مؤمنين است، مثل فقر و مرض و گرفتار ظالم و تلف اموال و نفوس كه كفاره گناهان است، مربوط به اقامه حدود و نزول عذاب نيست، چنانچه بر قوم نوح، هود، صالح، لوط، شعيب، موسى وارد شد كه در آخرت هم به اشد عذاب گرفتار هستند؛ «أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»[18].
************************************************
[1] .  يد يمنى : دست راست . رجل يسرى : پاى چپ . نفى بلد : تبعيد .
[2] .  يا عين مال را مى ‏گيرند يا اگر مال از بين رفت بدل و عوض آن را از محارب مى ‏گيرند.
[3] .  بر روى مردم اسلحه كشيده .
[4] .  عبداللّه‏ بن طلحه نهدى ، عرب كوفى است . از امام صادق عليه ‏السلام روايت كرده است . ر ك : معجم رجال الحديث : ج11 ، ص242 ، شماره 6945 .
[5] .  عبيداللّه‏ مدائنى از امام صادق  عليه ‏السلام روايت كرده است . محمد بن سليمان ديلمى از او روايت كرده است. ر . ك : معجم رجال الحديث : ج12 ، ص100 ، شماره 7535 .
[6] .  محمد بن سليمان بن عبداللّه‏ ديلمى از ياران امام كاظم و امام رضا عليهماالسلام، و اهل بصره وضعيف است. كتابى دارد و بدو نسبت غلو داده ‏اند. ر . ك : رجال نجاشى : ص365 ، شماره 987 . نك به شرح زندگانى ‏اش : رجال طوسى : 342 ، شماره 5109 و معجم رجال الحديث : ج17 ، ص135 ، شماره 10900 .
[7] .  ر.ك : كافى : ج7 ، كتاب الحدود ، باب حد المحارب ، ص245 ـ 248 ؛ تهذيب الأحكام : ج10 ، كتاب الحدود و وسائل الشيعة : ج28 ، ابواب حد المحارب ، ص307 ـ 319 و الروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقية : ج9 ، كتاب الحدود ، ص296 ـ 297 .
[8] .  مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير ، ج5 ، ص435 گذشت.
[9] .  هر جا كلمه « أو » در قرآن باشد ، براى تخيير و انتخاب كردن است . كافى : ج4 ، ص358 ، ح2 و تهذيب الأحكام : ج5 ، ص333 ، ح1147 .
[10] .  مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير ، ج1 ، ص275 گذشت .
[11] .  اين برعهده امام است ، اگر خواست بكشد و اگر خواست به دار بياويزد و اگر خواست [دست و پاى او را] قطع كند . تفسير عياشى : ج1 ، ص345 ، ح95 و تفسير البرهان : ج2 ، ص447 ، ح18 .
[12] .  بُرَيد بن معاويه عجلى : از فقهاى مشهور و محدثان بزرگ شيعه و از اصحاب و شاگردان خاص امام باقر و امام صادق عليهماالسلام مى ‏باشد. عالمى بسيار برجسته و فقيهى فاضل و باتقوا بوده و يكى از افرادى است كه تمام علماى شيعه بر صداقت ، فقاهت و وثاقت او و گفته‏ هايش اتفاق نظر واجماع دارند. به شدت مورد محبت و علاقه امام صادق عليه‏ السلام بوده و نزد ايشان و ديگر ائمه از جايگاه بسيار بالايى برخوردار بوده است ، به گونه ‏اى كه امام صادق عليه‏ السلام بارها در گفته ‏هايشان او را تمجيد نموده و ستوده است. وى در زمينه نشر احاديث اهل بيت عليهم‏ السلام نقش بسيار برجسته و بارزى داشته است. كتابى نيز تأليف كرده است . بريد در حدود سال 150 هجرى از دنيا رفت . رجال البرقى : 57 رقم 311 وص65 رقم 424 ؛ رجال النجاشى : 112 رقم 278 و موسوعة طبقات الفقهاء : ج2 ، ص79 .
[13] .  اين بر عهده امام است كه هر كارى خواست انجام دهد. راوى گويد : گفتم : اختيار اين كار به ايشان واگذار شده است ؟ فرمود : نه ، ولى درباره حق جنايت چنين است. تفسير عياشى : ج1 ، ص344 ، ح92 و تفسير البرهان : ج2 ، ص447 ، ح15 .
[14] .  كافى : ج7 ، ص246 ، ح8 و تفسير البرهان : ج2 ، ص442 ، ح6 .
[15] .  تفسير عياشى : ج1 ، ص343 ، ح90 و تفسير البرهان : ج2 ، ص445 ، ح13 .
[16] .  غذا خوردن ، سر يك سفره نشستن .
[17] .  مجمع البيان : ج3 ، ص292 .
[18] .  داخل كنيد آل فرعون را به شديدترين و سخت‏ ترين عذاب‏ ها . سوره غافر : آيه 46.

نوشتن دیدگاه