31 « فَبَعَثَ اللّه‏ُ غُراباً يَبْحَثُ فِى الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوارِى سَوْأَةَ أَخِيهِ قالَ يا وَيْلَتى أَ عَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَأُوارِىَ سَوْأَةَ أَخِى فَأَصْبَحَ مِنَ‏النّادِمِينَ»
ترجمه :
31. پس خداوند فرستاد كلاغى را كه زمين را بشكافد و به او نشان دهد كه چگونه جثّه برادرش را پنهان كند، گفت: اى واى بر من! آيا عاجز هستم اينكه بوده باشم مثل اين كلاغ پس پنهان كنم جثّه برادرم را؟ پس صبح كرد در حالتى كه از پشيمانان بود.
تفسير :
[فرستاده شدن كلاغ براى تعليم چگونگى دفن هابيل به قابيل]
«فَبَعَثَ اللّه‏ُ غُراباً» نظر به اينكه نوع افراد بشر معتقد هستند حتى حكماى قديم، كه ذوى العقول و الشعور منحصر به جنّ و انس و ملك است، لذا بعث غراب و ارسال هدهد و تكلم مور را از باب اعجاز و خارق عادت مى ‏دانند، لكن آنچه از آيات شريفه قرآن و نصوص آن و اخبار متواتره در موارد مختلفه استفاده مى ‏شود كه تمام موجودات علوى و سفلى حتى جمادات از ارض و سما، عقل و شعور و معرفت به خدا و رسول و امام دارند و سجده مى‏ كنند و اطاعت مى ‏نمايند و مورد تكليف هستند، هر كدام در خور استعداد خود حتى مورد وحى الهى هستند ، مثل نحل [= زنبور]؛ پس بعثِ غراب بر خلاف موازين عقل و عادت نيست.
«يَبْحَثُ فِى الْأَرْضِ» «يبحث» به معنى شكافتن است كه زمين را به منقار و پنجه خود شكافت و حفره‏ اى نمود و جثّه غراب ديگرى را كه كشته بود او را يا مرده بود زير خاك پنهان نمود و به قابيل عملاً نشان داد كه اين نحوه جثّه برادرت را به خاك بسپار، چون اول ميّتى بود از انسان و قابيل متحير بود كه جثه او را چه كند كه از خوردن سباع و طيور محفوظ ماند و تعفن و بوى او ظاهر نگردد.
«لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوارِى سَوْأَةَ أَخِيهِ» «موارات» پنهان كردن زير خاك است و تعبير به «سَوْأَةَ» ، يا به واسطه آن است كه بدن بو افتاده بود يا به مناسبت عورت او. و «سوأة» عبارت از چيزى است كه انسان به نظر كردن به آن اشمئزاز و انزجار پيدا كند.
«قالَ يا وَيْلَتى»؛ واى به حال من كه از يك غراب پست‏ تر باشم و ندانم جثه برادر را چه كنم . «أَ عَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ» ؛ آيا عاجز هستم اينكه مثل اين غراب باشم و ندانم چه كنم ؟ «فَأُوارِىَ سَوْأَةَ أَخِى»؛ پس پنهان كنم بد منظرگى بدن برادر خود را. پس پنهان كرد و او را دفن نمود. و از اينجا استفاده مى ‏شود كه دفن موتى در زير خاك از ابتداى خلقت بشر، بلكه در حيوانات به امر الهى بوده. پس كسانى كه مى‏ سوزانند يا در صندوق بسته مى ‏گذارند يا در دريا مى‏اندازند يا موميا مى ‏كنند ، تمام بر خلاف دستور الهى است.
«فَأَصْبَحَ مِنَ النّادِمِينَ» ، اين « ندامت » نه ندامت از معصيت باشد تا توبه باشد و البته مورد قبول بشود، مثل توبه پدرش از خوردن شجره منهيّه [= نهى شده] ، بلكه ندامت از دچار شدن به نكبت اين عمل ، مثل قمارباز كه تمام اموالش را ببازد پشيمان مى ‏شود از قمار كه اگر برده بود پشيمان نبود، و مثل زانى كه به مرض سفليس گرفتار مى ‏شود كه اگر نمى ‏شد پشيمانى نداشت، و مثل يزيد كه پس از اينكه باعث رسوايى او شد و انقلاب در مملكتش ، گفت :« قبّح اللّه‏ ابن مرجانة ما كنت راضياً بقتل الحسين »[1] و امثال اين‏ها بسيار است[2] .

[عاقبت نسل ‏هاى قابيل و هابيل]
و از بعض اخبار استفاده مى‏شود نسل قابيل باقى بود تا زمان نوح تمام به طوفان هلاك شدند و منقرض گرديدند و بشرى كه باقى بود از شيث و هابيل هستند .
و نيز دارد كه حضرت آدم جثه هابيل را پيدا كرد و به دستور الهى غسل داد و كفن كرد و بر جنازه او نماز گزارد و 35 تكبير گفت و خداوند 30 تكبير را برداشت و پنج تكبير واجب كرد و در بعض موارد هفت تكبير گفته شده پس از آن دفن نمود .[3] و حضرت آدم چهل روز براى هابيل گريه كرد[4] ،
خداوند به عوضِ هابيل شيث را به او عنايت فرمود لذا ملقب شد به هبة اللّه‏. و در بعض اخبار هبة اللّه‏ فرزند هابيل بود و او غير شيث است و اولاد آدم از نسل اين دو بزرگوار است و از آدم تا نوح اوصياى آدم بودند و تمام مقام نبوت داشتند[5].
------------------------------------------------
[1] .  خداوند پسر مرجانه را لعنت كند، من اصلاً به كشتن حسين راضى نبودم. الإرشاد : ج2 ، ص120 .  با اندكى اختلاف  .
[2] .  مانند پشيمانى فرعون وقتى كه خود را در حال غرق شدن ديد : «حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ * آلاْنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ» ؛ زمانى كه غرق شد و ديد هلاك مى ‏شود، گفت : ايمان آوردم اينكه خدايى نيست جز آن خدايى كه بنى اسرائيل به او ايمان آورد و من از مسلمين هستم . [خطاب رسيد:] آيا در اين حال ايمان مى ‏آورى ، حال آنكه از قبل معصيت مى ‏كردى و از فساد كنندگان بودى ؟ سوره يونس : آيات 90 ـ 91 .
[3] .  تفسير عياشى : ج1 ، ص338 ، ح78 و تفسير البرهان : ج2 ، ص435 ، ح8 .
[4] .  كافى : ج8 ، ص113 ، ح92 و تفسير البرهان : ج2 ، ص427 ، ح1 .
[5] .  تفسير عياشى : ج1 ، ص341 ، ح83 و تفسير البرهان : ج2 ، ص436 ، ح13 .

نوشتن دیدگاه