90   «إِلاَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ أَوْ جاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللّه‏ُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقاتَلُوكُمْ فَإِنِ‏اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّه‏ُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلاً»
ترجمه :
90. مگر كسانى كه واصل شوند به قومى كه ميانه شما و آن قوم عهد و ميثاقى بسته شده ، يا كسانى كه از كفار شرفياب حضور شما شدند و قلب آن‏ها منصرف است از اينكه با شما مقاتله كنند و نه با مشركين ؛ يعنى نه با شما باشند و نه بر شما و اگر بر فرض ، مشيت حق تعلق گرفت كه با شما مقاتله كنند و بخواهند بر شما تسلطى پيدا كنند با آن‏ها مقاتله كنيد ، پس اگر كنار رفتند و دست از مقاتله با شما برداشتند و با شما به مسالمت حاضر شدند پس ديگرحق نداريد كه متعرض آن‏ها شويد ، خداوند سبيلى[1] از براى شما بر آن‏ها قرار نداده .
[ اقسام كفار ]
اين آيه شريفه و آيه قبل و آيه بعد ، كفار را چند قسم فرموده و چند دسته كرده:
قسم اول:
مشركين و كفارى كه با شما در مقام مقاتله هستند و منافقينى كه به آن‏ها پيوستند و در مقاتله با شما شركت كردند واجب است كه با آن‏ها مقاتله كنيد كه موضوع جهاد و دفاع از شرّ آن‏هاست ، مگر اينكه بيايند و به شرف اسلام مشرف شوند كه مفاد آيه قبل است.
قسم دوم:
كفارى كه با شما عهد و ميثاق بستند كه با شما مقاتله نكنند مطلقاً يا تا مدتى ؛ و منافقينى كه به آن‏ها واصل شدند و در مقام مقاتله با شما نيستند متعرض آن‏ها نشويد ، مگر آنكه عهد خود را بشكنند و در مقام مقاتله بر آيند ، با آن‏ها مقاتله كنيد.
قسم سوم:
كفار و منافقينى كه ملحق به كفار شدند ، اگر آمدند و قلباً با شما ، نه از روى حيله و تزوير قرارداد كردند كه نه با شما باشند و نه بر شما باشند ، آن‏ها را هم ترك مقاتله كنيد و متعرض آن‏ها نشويد.
قسم چهارم:
اگر همين ها به مقتضى مشيت الهى خواستند مسلط بر شما شوند به اينكه خواستند شما را از بين ببرند با آن‏ها مقاتله كنيد البته.
قسم پنجم:
اگر اعتزال كردند و كنار رفتند و در مقام مقاتله با شما نيستند و با شما به مسالمت رفتار كردند حق نداريد متعرض آن‏ها شويد .
پس از اين بيان در شرح آيه شريفه بپردازيم:
«إِلاَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ» « الاّ » استثنا از جمله آيه قبل است كه فرمود: «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» ، مگر اين طايفه از كفار كه ملحق شدند به كفارى كه با شما عهد و ميثاق بسته‏اند كه هيچ كدام از شما و آن‏ها متعرض يكديگر نباشيد ، اين‏هايى كه ملحق به آن‏ها شدند حكم آن‏ها را دارند كأنّه داخل در پيمان شدند.
«أَوْ جاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ» « حصر » به معنى منع و اطراف‏گيرى است و از اين باب است حصار شهر و شبهه محصوره. « صدور » جمع صدر به معنى قلب است ؛ يعنى آمدند نزد پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و متعهد شدند كه نه با شما مقاتله كنند و نه با كفار كه هم كيش آن‏ها هستند ؛ يعنى نه با شما باشند و نه بر شما باشند، اين جمله عطف است بر جمله قبل كه جزو مستثناست ؛ يعنى اين‏ها را هم ترك مقاتله كنيد.
[ هر كارى به مشيت الهى است ]
«وَ لَوْ شاءَ اللّه‏ُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقاتَلُوكُمْ» « لَوْ » امتناعيه است و قضيه فرضيه و معنى « مشيت الهى » نه تشريعيه است ، بلكه تكوينيه است از باب اينكه هيچ امرى در عالم ، صورتِ تحقق پيدا نمى‏كند تا مشيت حق تعلق نگيرد ؛ «ماقَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللّه‏ِ»[2]، و اين منافات با اختيار ندارد ، بلكه عين اختيار است . مرحوم سبزوارى رحمه‏الله مى‏گويد : « و الفعل فعل اللّه‏ و هو فعلنا » ، يعنى فعل به اختيار عبد صادر مى‏شود و موجب ثواب و عقاب و حسن و قبح است و خود عبد با جميع قوا و اختيار تحت مشيّت و اراده حق است و همين است معناى فرمايش حضرت رسالت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام:
«اخرُج إلى العراق فإنّ اللّه‏ شاء أن يراك قتيلاً» ، و در حق عيالاتش : «إنّ اللّه‏ شاء أن يراهُنّ سبايا»[3].
و همين است فرمايش عليا عليّه زينب عليهاالسلام به پسر مرجانه لعنه اللّه‏ : « هؤاء قوم كتب اللّه‏ عليهم القتل فبرزوا إلى مضاجعهم »[4] و احتياج به دست و پا ندارد .
«فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ» و اگر از شما اعتزال نمودند ، يعنى جدا شدند و با شما مخالفت نكردند . و معناى معتزله[5] كه يك طايفه از عامه هستند به واسطه خارج شدن از مجلس حسن بصرى[6] است و در آيه شريفه از قول حضرت ابراهيم عليه‏السلام«وَ أَعْتَزِلُكُمْ»و آيه بعد «فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ»[7] به همين معناست. «فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ» ؛ طرفيت با شما نكردند «وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ» ، يعنى قرارداد صلح و مسالمت با شما بستند «فَما جَعَلَ اللّه‏ُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلاً» جان و مال آن‏ها محفوظ و هيچ‏گونه تعرضى نسبت به آن‏ها حق نداريد.
[ حكمت جهاد و مورد دفاع و معاهده و جزيه و شرايط آن‏ها ]
تنبيهان:
تنبيه اول:
ملاحظه فرماييد مفاد اين آيات شريفه را كه به صداى بلند فرياد مى‏زند كه تمام جنگ‏هاى نبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با كفار دفاعى بوده ، يا كفار حمله به اسلام مى‏كردند ، يا با محاربين هم دست مى‏شدند ، يا در مقام بودند كه حمله كنند ؛ حضرت در مقام دفع آن‏ها مجاهده مى‏فرمود، و اعتراضى كه يهود و نصارا به اسلام دارند كه به سرنيزه پيشرفت كرد و تمسّك نمودند به آيه شريفه «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً»[8] بسيار واهى و افتراى محض است ، حتى اين آيه شريفه را جمله بعدش را غفلت مى‏كنند كه مى‏فرمايد: «كَما يُقاتِلُونَكُمْ كَافَّةً»[9].
و بالجمله ، مسئله جهاد ولو از احكام مهمّه اسلام است و در تمام شرايع قبل هم بوده ، مخصوصاً در شريعت موسى عليه‏السلام و انبياى بعد از آن ، مثل داوود عليه‏السلام ، سليمان عليه‏السلام ، قضيه طالوت و جالوت . و حتى حضرت عيسى عليه‏السلام به مقتضاى همين اناجيل رايجه[10] هر چه اصرار كرد به حواريين كه او را يارى كنند ، حتى گفت كه شما خردلى ايمان نداريد ؛ او را رها كردند ، بلكه انكار نمودند . لكن بعد از آنى كه آن‏ها ر دعوت به اسلام مى‏فرمود كه بياييد معجزات و ادله و براهين واضحه را مشاهده كنيد و از هر جهت حجت را بر آن‏ها تمام مى‏فرمود و آن‏ها از روى عناد و عصبيت قبول نمى‏كردند و مخصوصاً در اهل كتاب قبول جزيه هم مى‏فرمود و آن‏ها حاضر نمى‏شدند ، حكم جهاد مى‏آمد آن هم به شرايط مفصلى كه در كتاب جهاد عنوان دارند ؛ و اغلب جنگ‏هاى پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهدفاعى بوده چنانچه ذكر شد.
تنبيه دوم:
اصلِ حكمتِ جهاد ، مثلِ مرضى است كه در عضوى از بدن پيدا شود و موجب سرايت به ساير اعضا گردد ، طبيب دانشمند ابتداءً در مقام معالجه برمى‏آيد و اگر قابل معالجه نيست آن عضو را قطع مى‏كند كه سرايت به ساير اعضا نكند، و انبيا اطباى روحانى هستند كه خداوند آن‏ها را فرستاده كه معالجه امراض روحى از اخلاق رذيله و اعمال سيّئه از پيكر جامعه نمايند و اعظم امراض روحى ، شرك و كفر است و مرضى است كه سرايت به ساير اعضاى جامعه مى‏كند . ابتداءً وظيفه انبياست كه در مقام معالجه برآيند به دعوت به ايمان با منطق صحيح و قول ليّن [ = سخن نرم ] و براهين عقليه و اقامه معجزات و حسن اخلاق بلكه معالجه شوند ؛ و اگر عناد و عصبيت و حبّ جاه و مقام و كبر و نخوت مانع شد و از معالجه مأيوس شدند ، حتى اگر مى‏ديدند كه در نسل آن‏ها مؤنى پيدا مى‏شود باز هم خوددارى مى‏كردند، و اگر از اين قسمت هم نااميد مى‏شدند ناچار بايد اين عضو فاسد را قطع كرد تا سرايت به ساير اعضا نكند ؛ اين است فلسفه جهاد با كفار و مشركين.
----------------------------------------------------
[1] .  راه تعرض ، بهانه .
[2] .  آنچه از درخت خرما قطع مى‏كنيد و يا ايستاده بر ريشه‏هاى آن‏ها وا مى‏گذاريد ، پس به اذن خداى متعال است . سوره حشر: آيه 5.
[3] .  به سمت عراق برو ، چرا كه خداوند مى‏خواهد تو را كشته و خانواده تو را اسير ببيند . اللهوف على قتلى اللطفوف : ص128 و بحار الأنوار : ج44 ، ص364 .
[4] .  اين‏ها مردمى هستند كه خداوند كشته شدن را براى آنان مقرر كرده و آن‏ها به سوى قتلگاه‏هاى خود رفتند . اللهوف على قتلى اللطفوف: ص201 و بحار الأنوار : ج45، ص116.
[5] .  توضيح مختصرى درباره اين فرقه در همين تفسير ، ج1 ، ص230 آمده است .
[6] .  براى آشنايى با مختصرى از شرح حال وى ر.ك : همين تفسير ، ج1 ، ص101 .
[7] .  سوره مريم: آيات 48 ـ 49.
[8] .  و بكشيد مشركين را بالتمام . سوره توبه: آيه 36.
[9] .  چنانچه آن‏ها شما را مى‏كشند بالتمام . همان .
[10] .  انجيل‏هاى متداول و در دسترس .

نوشتن دیدگاه