12   « وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ‏لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِى الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصى بِها أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللّه‏ِ وَ اللّه‏ُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ»
ترجمه :
12. و از براى شما شوهران است نصف از آنچه زنان شما گذارده‏اند ، اگر اولاد نداشته باشند ، چه از شما و چه از شوهران قبل، و اگر اولاد دارند شما ربع مى‏بريد از تركه آن‏ها و اين نصف يا ربع ، بعد از اداى دَين و وصيت است كه آن‏ها كرده‏اند ؛ و از براى زن‏هاى شما يك ربع از تركه شماست اگر شما اولاد نداشته باشيد ، چه از اين زن و چه از زن‏هاى ديگر ؛ و اگر اولاد داريد زن‏ها يك ثمن]  = يك هشتم ] مى‏برند ـ حتى اگر چهار زن هم باشند تماماً يك ربع يا يك ثمن مى‏برند ، نه هر يك ، يك ـ اين هم بعد از وصيت و دَين است، و اگر مردى يا زنى بميرد و وارث او كلاله باشند ، كه برادر و خواهرند ، اگر يك برادر يا يك خواهرند يك ششم مى‏برند و اگر بيشترند تمام در يك سوم شريك هستند بعد از وصيت يا دَين مورّث در صورتى كه غرض اضرار به آن‏ها نباشد . و اين سفارش و دستور هست از جانب خداوند ، و خدا عالم و بردبار است.
تفسير :
اين آيه شريفه مشتمل بر دو قسمت ارث است: يك قسمت راجع به زوجين است ، شرحش بيان شد.
اشكال:
در صورتى كه ورثه همه صاحب فرض باشند و تركه منطبق با فروض نشود كسر بر كه وارد مى‏شود، مثلاً ميت پدر و مادر و يك يا دو دختر و شوهر دارد، مثلاً تركه دوازده دينار است پدر و مادر هر يك دو دينار مى‏برند چهار دينار مى‏شود ، زوج هم سه دينار مى‏خواهد كه ربع شود ، و دختر هم شش دينار اگر يكى باشد كه نصف است و هشت دينار اگر بيش از يكى است كه دو ثلث است كسر بر كدام وارد مى‏شود؟
جواب:
مطابق مذهب اماميه مأخوذ از اخبار قطعيه و اجماع علما ، اينكه اگر وارث صاحب فرض داراى دو فرض است در دو صورت ، مثل زوج و زوجه در صورت بودن اولاد و نبودن و همچنين مادر كه در صورتِ بودنِ اولاد سدس است و نبودن ثلث است كسر بر آن‏ها وارد نمى‏شود ، فقط كسر بر آن‏هاست كه بالقرابه[1] مى‏برند و اگر سهم بالفرض در يك صورت است و در صورت ديگر بالقرابه است ، مثل پدر كه با اولاد سدس است و بدون اولاد بالقرابه و همچنين بنات كه با نبودن ابناء نصف و ثلثين است و با بودن ابناء بالقرابه «لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ» است ، چنانچه بر ذو الفرضين هم چيزى زياد نمى‏شود اگر زايد بر سهام شد و همين است معناى « لا عول و لا تعصيب »[2] ،
بر خلاف عامّه كه كسر و اضافه را بر تمام ورثه تقسيط مى‏كنند . بلى ، يك مورد است كه محل خلاف است بين علما و آن اگر زنى بميرد و منحصر به شوهر و امام است ، آيا مازاد از نصف كه فرض شوهر است به شوهر داده مى‏شود يا به امام ، يا اينكه فرق است بين زمان ظهور و غيبت، بايد تقليد نمود.
قسمت دوم:
[ ميراث طبقه دوم ]
راجع به ميراث كلاله است كه خواهر و برادر باشند و اين طبقه دوم ميراث است كه اگر طبقه اول كه پدر و مادر و اولاد، و اولادِ اولاد هر چه پايين رود نباشند، ميراث به طبقه دوم مى‏رسد كه اخوه و اخوات و اجداد و جدات هستند.
و تفصيل مسئله اينكه اخوه و اخوات سه دسته‏اند: امّى تنها و ابى تنها و ابوينى[3]، اگر هر سه دسته موجودند امى تنها سهم من يتقرّب‏به كه ام باشد مى‏برند يك ثلث اگر بيشتر از يك باشند و بين خود بالسويه تقسيم مى‏كنند ذكوراً و اناثاً، و اگر يكى بيشتر نيستند ، چه برادر تنها چه خواهر يك سدس مى‏برند و آيه مخصوص به اين قسمت است. و امّا ابى تنها با بودن ابوينى هيچ نمى‏برد و دو ثلث ديگر ، يا پنج سدس ديگر بين ابوينى تقسيم مى‏شود به تفاوت، برادر دو برابرِ خواهر ؛ و اگر ابوينى
نباشد ابى جاى آن‏ها مى‏نشيند و دو ثلث يا پنج سدس را مى‏برد بالتفاوت. و اگر فقط يك دسته بيش نيستند تمام مال را مى‏برند، اگر امى تنها هستند بالسويه و اگر ابى تنها يا ابوينى تنها باشند به تفاوت تقسيم مى‏شود. و همه اين فروض در صورتى است كه اجداد و جدّات نباشند، و امّا اگر باشند اجداد و جدّات امّى با اخوه و اخوات امّى شريك مى‏شوند در ثلث و بالسويه تقسيم مى‏شود و اجداد و جدّات ابى با اخوه و اخوات ابى يا ابوينى در دو ثلث شريك مى‏شوند و به تفاوت «لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ» تقسيم مى‏شود؛ و اگر اخوه و اخوات نباشند ، اولاد آن‏ها به جاى آن‏ها ارث مى‏برند نصيب مَنْ يتقرّب‏به را اولاد اخوه و اخوات امّى بالسويه تقسيم مى‏كنند و اولاد اخوه و اخوات ابوينى و اگر نباشند ابى تنها «لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ» تقسيم مى‏كنند.
قسمت سوم:
[ ميراث طبقه سوم ]
ميراثِ اعمام و عمّات و اخوال و خالات است كه طبقه سوم ميراث است ، در صورتى كه از طبقه دوم احدى نباشد از اجداد و جدّات هر چه بالا رود و از اخوه و اخوات هر چه پايين آيند نوبت به طبقه سوم مى‏رسد. اعمام و عمّات نصيب پدر را مى‏برند و به تفاوت تقسيم مى‏كنند، و اخوال و خالات نصيب مادر را مى‏برند بالسويه تقسيم مى‏كنند، و اعمام و عمّات ابوينى مقدم بر ابى تنها هستند ، چنانچه ذكر شد ، و اگر اين‏ها نباشند نوبت به اولاد آن‏ها مى‏رسد و به همين نحو كه گفتيم تقسيم مى‏كنند.
بلى ، اينجا يك مسئله است بر خلافِ قواعدِ ارثِ مطابقِ مذهب شيعه و اخبارِ متواتره و آن اين است كه ابن عم ابوينى مقدم است بر عم ابى تنها ، چنانچه اميرالمؤنين على عليه‏السلام مقدم بر عباس بود در ميراث و مراد ودايع نبوت است ، و الاّ ميراث حضرت رسالت به دخترش صديقه طاهره عليهاالسلام مى‏رسيد كه جزو طبقه اول است و نوبت به طبقه سوم نمى‏رسيد، و از اينجا ظلم شيخين به فاطمه عليهاالسلام در موضوع فدك و تمسّك به حديث مجعول كه (نحن معاشر الأنبياء لا نورث ، ما تركناه صدقه)[4] نمودند مخالف نصوص و ظواهر آيات شريفه ، چنانچه در خطبه صديقه طاهره است[5] ، با اينكه اصلاً فدك جزو ميراث نبود و نحله بود كه حضرت رسول صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در زمان حيات خود به صديقه طاهره واگذار كرده بودند.
اشكال و دفع:
امّا الاشكال ، اينكه در اخبار شيعه هم قريب به مضمون اين حديث داريم و چه نحو مى‏توان گفت مجعول است؟
و امّا الدفع ، اينكه آنچه در اخبار شيعه است اين مضمون است كه ما انبيا ده و دهكده و مال و منال نداريم كه براى وارث بگذاريم ، بلكه علم و كمالات نفسيه را به آن‏ها مى‏دهيم ، نه اينكه اگر چيزى باشد به وارث نمى‏رسد و اين
كلمه « ما تركناه صدقه » قطعاً مجعول و تحريف جمله اولى است.
و امّا قسمت چهارم و پنجم و ششم:
در صورتى كه ذوى الارحام در هيچ طبقه نباشند ، ميراث به طبقه چهارم مى‏رسد كه معتق باشد[6] كه مورث اگر عبد يا امه بوده و مولاى او ، او را آزاد كرده و در زمان آزادى ماليه پيدا كرده و از دنيا رفته و اقارب [ = نزديكان ] هم ندارد ، ميراث به مولاى او مى‏رسد، و اگر مولا نداشته يا قبلاً وفات كرده طبقه پنجم اگر ضامن جريره دارد به او مى‏رسد و اگر آن هم نباشد ، طبقه ششم امام است . و در زمان غيبت ، نايب او مجتهد جامع الشرايط است ؛ و زوج و زوجه با جميع اين طبقات شريك هستند به تفصيلى كه گذشت .
تنبيه:
نوع عوام درباره تقسيم ميراث ، دو احتياج مبرم دارند: يكى به عالم به احكام ارث و محاسب ، كه به حساب دقيق سهم هر كسى را معين نمايد، ديگر به دو نفر مقوِّم موثوقٌ‏به[7] كه قيمت واقعى تركه را معين كنند كه اجحاف به بعض ورثه نشود و بالاخره اولى اين است كه تصالح كنند.
---------------------------------------------------
[1] .  به خاطر خويشاوندى .
[2] .  ر. ك : رسائل الكركى : ج3 ، ص56 .
[3] .  يعنى اينكه برادران و خواهران ، يا از مادر با هم خواهر و برادرند ، يا از پدر و يا از پدر و مادر .
[4] .  ما پيامبران هيچ ارثى نمى‏گذاريم ، آنچه از اموال ما باقى مى‏ماند ، صدقه است . السقيفة وفدك : ص106 و الاحتجاج : ج1 ، ص276 .
[5] .  ر . ك : السقيفة وفدك : ص98 ـ 101 ؛ الاحتجاج : ج1 ، ص253 و بحار الأنوار : ج29 ، ص220 ، ح8 .
[6] .  غلام يا كنيز آزاد شده .
[7] .  كارشناس مورد اعتماد .

نوشتن دیدگاه