145   «وَما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّه‏ِ كِتاباً مُؤجَّلاً وَمَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤتِهِ مِنْها وَمَنْ يُرِدْ ثَوابَ الاْ خِرَةِ نُؤتِهِ مِنْها وَسَنَجْزِى الشّاكِرِينَ»
ترجمه:
145. و نمى‏باشد از براى نفسى اينكه بميرد مگر به اذن خدا، نوشته شده مدّت‏دار و كسى كه اراده داشته باشد مثوبات دنيوى را از همان مثوبات دنيوى به او مى‏دهيم و اگر غرضش مثوبات اخروى است از همان مثوبات اخروى به او عنايت مى‏كنيم و زود باشد كه شكرگزاران را جزا دهيم.
[سه جمله درباره آيه و بيان اجل حتمى و معلّق]
اين آيه شريفه مشتمل بر چند جمله است:
جمله اولى:
اينكه افعال عباد ولو در تحت اختيار آن‏هاست، لكن تا موافق با تقدير الهى نباشد انجام پذير نيست؛ «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللّه‏ِ»[1]، و در باب جبر و تفويض گفتيم كه مراد از امر بين الامرين كه مسمّى به اختيار است، اين است كه فعل ولو به اختيار عبد است، لكن عبد و تمام قوا و نفسِ اختيار او در تحت اراده و مشيت حق است.
جمله ثانيه:
اينكه آجال در ازل تقدير شده قبل از خلقت ممكنات كه زيد مثلاً چه اندازه بايد در دنيا باشد و چه موقع بايد برود، حتى عدد نفس‏هاى او در دفتر الهى شماره و ثبت شده؛ «لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ»[2] و اينكه معروف است كه اجل حتمى داريم و اجل معلّقى صحيح است، لكن در علم الهى و در دفتر خداوندى معلّق عليه آن هم ثبت است، مثلاً اگر زيد صله رحم كند شصت سال و اگر قطع رحم كند سى سال، خداوند مى‏داند كه قطع رحم مى‏كند يا صله و اين لوح محو و اثبات است كه جز خدا احدى بر او اطلاعى ندارد؛ «يَمْحُوا اللّه‏ُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ»[3]، لذا مى‏فرمايد: «وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّه‏ِ» ؛ يعنى تا مشيّت الهى تعلق نگيرد مرگ كسى نمى‏رسد، از رفتن در جهاد يا تقاعد در آن تغييرى پيدا نمى‏كند، اگر اجل رسيده مى‏ميرد، ولو تقاعد كند؛ «أَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِى بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ»[4]، و اگر اجل نرسيده:
اگر تيغ عالم بجنبد زجا
نبرّد رگى تا نخواهد خدا
«كِتاباً مُؤجَّلاً» ؛ يعنى موت كتابى است مدت معينى دارد. «كِتابا» متعلق به فعل مقدر است؛ يعنى «كتب الموت كتابا » . « مُؤجَّلاً »، صفت بعد از صفت است، از پيغمبر اكرم  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مروى است فرمود: «روح الأمين نفثَ في رَوعي أنـّه لا تموت نفس حتى تستكمل رزقها»[5].
جمله ثالثه:
«وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤتِهِ مِنْها» ، توضيح كلام اينكه كلّيه اعمال و عبادات در ترتّب مثوبت متوقف بر قصد قربت است كه عبارت از قصد امتثال امر الهى باشد و بدون قصد امتثال عبادت نمى‏شود و ثوابى بر او مترتب نخواهد شد، غاية الامر داعى بر امتثال امر در انسان مختلف است : بعضى براى فوايد و مثوبات دنيوى است ؛ صدقه مى‏دهد براى دفع بلا، صله رحم مى‏كند براى طول عمر، نذر مى‏كند براى شفاى مريض، نماز شب مى‏كند براى سعه رزق، اذان مى‏گويد براى پيدايش اولاد و هكذا، البته به آن مثوبات نايل مى‏شود، در صورتى كه موافق با حكمت و مصلحت باشد، و اين جمله نفى نمى‏كند اجر آخرتى را.
و بعضى به داعى بهشت و نعم آن و نجات از عذاب و عقوبات آن اطاعت و امتثال مى‏كنند، البته به آن‏ها نايل مى‏شوند كه جمله «وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الاْ خِرَةِ نُؤتِهِ مِنْها» دلالت دارد، غايت الامر هر عملى به حدّ خود اجر و ثواب دارد. و بعضى داعى بر امتثال امر الهى شكرگزارى نعم غير متناهيه الهى است، خداوند جزاى اوفى به آن‏ها عطا مى‏فرمايد كه مفاد «وَ سَنَجْزِى الشّاكِرِينَ» است.
و نكته ديگر تكرار اين جمله در اين آيه و آيه قبل اين است كه در آيه قبل راجع به ثبات ايمان است و عدم ارتداد و در اين آيه راجع به اعمال و عبادات است كه از جمله آن‏ها جهاد است كه مورد آيه است، و دواعى ديگرى هم هست براى قصد امتثال؛ مثل تحصيل رضاى الهى، قرب به مقام ربوبى و غير اين‏ها تا برسد به فرمايش على  عليه‏السلام كه در پيشگاه احديت عرض مى‏كند:  «إلهي ما عبدتك خوفاً من نارك، ولا طمعاً في جنتك، بل وجدتك أهلاً للعبادة فعبدتك»[6].
----------------------------------------------------
[1] .  آنچه قطع مى‏كنيد از درخت خرما، يا وامى‏گذاريد ايستاده بر ريشه‏هاى آن‏ها، پس به اذن خداى متعال است. سوره حشر: آيه 5.
[2] .  براى هر جماعتى مدتى است، پس زمانى كه مدت آن‏ها رسيد، تأخير نمى‏افتد ساعتى و جلوهم نمى‏افتد از براى آن‏ها. سوره اعراف: آيه 34.
[3] .  محو مى‏فرمايد خداوند آنچه مشيتش تعلق بگيرد و اثبات مى‏كند و نزد اوست اصل كتاب. سوره رعد: آيه 39.
[4] .  هر كجا باشيد، مرگ شما را درمى‏يايد، ولو در برج‏هاى محكم باشيد. سوره نساء: آيه 78.
[5] .  جبرئيل به من وحى كرد كه تا وقتى روزىِ يك نفر كامل نشده، از دنيا نخواهد رفت. كافى: ج2، ص74 ، ح2 و بحار الأنوار: ج5، ص148، ح13.
[6] .  اى خداى من! من تو را به خاطر ترس از آتش و يا طمع داشتن به بهشت عبادت نكردم، بلكه تو را شايسته و سزاوار عبادت ديدم و عبادتت كردم . بحار الأنوار: ج67، ص186 و تفسير الصافى: ج3، ص353 .

نوشتن دیدگاه