106   «يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ»
107   «وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِى رَحْمَتِ اللّه‏ِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»
ترجمه:
106. روزى كه سفيد مى‏شود صورت‏هايى و سياه مى‏شود صورت‏هايى، پس امّا كسانى كه صورت‏هاى آن‏ها سياه شده به آن‏ها گفته مى‏شود آيا كافر شديد بعد از ايمانتان؟ پس بچشيد عذاب را به سبب آنچه بوديد كافر.
107. و امّا كسانى كه صورت‏هاى آن‏ها سفيد شده پس در رحمت خداوند آن‏ها در آن هميشه هستند.
توضيح:
[امورى كه باعث سفيدى وسياهى چهره مى‏شود]
ايمان و اخلاق فاضله و اعمال صالحه يك نورانيتى دارد كه از جانب خدا به قلب كه عبارت از روح انسانى است تابش مى‏كند ؛ «العلمُ نورٌ يقذفه اللّه‏ في قلب من يشاء»[1]. و تعبير از آن‏ها به قلب سفيد مى‏كنند، چنانچه كفر و ضلالت و معاصى يك ظلمتى دارد كه قلب را سياه مى‏كند و بسا آثار آن در جبهه [=  پيشانى ]و صورت هم ظاهر مى‏شود، بسيارى از صلحا را مى‏بينيم، به خصوص در علماى اعلام با اينكه وجاهت صورى هم ندارند يك نورانيتى از آن‏ها مشاهده مى‏شود كه يدرك و لا يوصف است، و بسا كفار و اهل ضلالت از مخالفين و غير آن‏ها و اهل معاصى را مى‏بينيم يك كدورت و گرفتگى در جبهه آن‏ها ظاهر مى‏شود، با اينكه وجاهت صورى دارند، حتى اهل نظر از مشاهده آن‏ها مى‏فهمند اين نصرانى است، يهودى است، سنّى است، فاسق و فاجر است و روز قيامت «يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ»[2] است و در بسيارى از آيات اشاره به اين معنى دارد ؛ «يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيماهُمْ»[3]، «يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيماهُمْ»[4]، «يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ»[5]، «فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ»[6]، «نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا»[7]، «يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ»[8]، و غير اين‏ها از آيات بسيار، و ابيضاض [= سفيدى] و اسوداد [= سياهى] وجوه اشاره به همين است.
تفسير :
«يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ» اين آيه ولو در مورد اهل ردّه وارد شده، كسانى كه ايمان آوردند و بعد مرتد شدند و از دين خارج شدند، به قرينه جمله بعد كه مى‏فرمايد: «فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ» و به قرينه آيات قبل كه خطاب به مؤنين كه تفرقه و اختلاف نكنيد مثل اهل كتاب. لكن به تنقيح مناط قطعى شامل جميع افراد بشر مى‏شود كه فرداى قيامت تمام دو دسته‏اند: يك دسته با روهاى سفيد و يك دسته با روهاى سياه و نيز سفيدى و سياهى مقول به تشكيك و ذى مراتب است ؛ هر چه ايمان قوى‏تر و اخلاق فاضله بهتر و اعمال صالحه بيشتر باشد بياض وجه زيادتر است و هر چه كفر و عناد زيادتر و صفات خبيثه راسخ‏تر و معاصى بيشتر، سواد وجه بالاتر است.
و همزه استفهام در «أَكَفَرْتُمْ» براى تقريع است به معنى «لم كفرتم» و اين آيه اشاره دارد به كسانى كه بعد از نبىّ  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ارتداد پيدا كردند، چنانچه در اخبار عامه و خاصه بيان شده.
[خبرِ كوبنده و تكذيب كننده]
در مجمع از ثعلبى[9] روايت كرده از پيغمبر  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «والذي نفسي بيده لَيَرِدَنَّ عليَّ الحوض ممّن صحبني أقوام، حتى إذا رأيتهم اختلجوا دوني، فلأقولنّ: أصحابي، فيقال لي: إنّك لا تدري ما أحدثوا بعدك ارتدّوا على أعقابهم القهقرى!»[10].
نظر كنيد اين حديث چگونه تكذيب مى‏كند عامه را كه نقل مى‏كنند از آن حضرت كه فرموده باشد: «أصحابي كلّهم عدول»[11] يا فرموده باشد: «أصحابي كالنجوم بأيّهم اقتديتم أهتديتم»[12].
و نيز از ابو اُمامه باهلى[13] روايت مى‏كند در موضوع خوارج از حضرت نبوى  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «إنّهم يمرقون من الدين كما يمرق السهم من الرمية»[14].
[پنج رايت وعَلَمى كه قيامت بر پيغمبر  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله وارد مى‏شوند]
و در اخبار خاصه در برهان از تفسير على بن ابراهيم مسندا نقل مى‏كند از
حضرت رسول  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حديث مفصلى كه خلاصه مضمونش اين است كه فرداى
قيامت پنج رايت و علم از امت بر من وارد شوند:
1. رايت عجل (گوساله) اين امت.
2. رايت فرعون اين امت.
3. رايت سامرى اين امت.
4. رايت ذى الثديه[15] با تمام خوارج. و از اين چهار رايت سؤل مى‏كنم كه با ثقلين چه كرديد؟ مى‏گويند: ثقل اكبر (قرآن) را ما عقب سر انداختيم و عترت را كشتيم و ضايع كرديم. تمام را به جهنم مى‏برند تشنه با روى سياه.
5. رايت امام متقين و سيد المسلمين و قائد غرّ المحجّلين و وصىّ رسول ربّ العالمين. اين‏ها مى‏گويند ما قرآن را متابعت كرديم و عترت را موالى بوديم و محبت داشتيم. اين‏ها را به بهشت با روهاى سفيد مى‏برند[16] و شاهد بر اين حديث خبر معروف است كه فرمودند:
«ارتدّ الناس بعد رسول اللّه‏ إلاّ خمسة أو أربعة»[17].
«فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ» بنا بر اينكه اين آيه در مورد كسانى است كه بعد از حضرت رسالت كردند آنچه كردند، مراد از كفر بعد از ايمان همان انكار ولايت و بدعتى است كه در دين گذاردند و ظلم‏هايى كه به عترت روا داشتند كه عذاب آن‏ها اشدّ از جميع كفار است، ولو اسم اسلام و پاره‏اى از احكام اسلام را بر آن‏ها اجرا بنماييم.
و تعبير به «ذوقوا» نوع توهين و سرزنش است، چنانچه كسى كه گرفتار عمل بدى شد به او مى‏گويند: خوب طعم آن را چشيدى، چه طعمى داشت!
«وَ أَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِى رَحْمَتِ اللّه‏ِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»؛ رحمت الهى شامل جميع نعم الهى مى‏شود از زمان موت تا خلود بهشت. و تكرار «فى» در «فَفِى رَحْمَتِ اللّه‏ِ» و «فيها» براى تأكيد است در شمول رحمت.
--------------------------------------------------
[1] .  علم نورى است كه خداوند آن را در دل هر كس كه بخواهد ، جاى مى‏دهد . مصباح الشريعة: ص16 و خلاصة عبقات الأنوار: ج1، ص114.
[2] .  روزى كه ظاهر مى‏شود سرائر. سوره طارق: آيه 9.
[3] .  شناخته مى‏شوند مجرمين به سيما و صورت خود. سوره الرحمن: آيه 41.
[4] .  هر يك را از سيمايشان مى‏شناسند. سوره اعراف: آيه 46.
[5] .  آن‏ها را از سيمايشان مى‏شناسند. همان: آيه 48.
[6] .  و هر آينه آن‏ها را به تو مى‏شناسانيم به سيماى آن‏ها. سوره محمد  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : آيه 30.
[7] .  نور آن‏ها تابش مى‏كند از مقابل آن‏ها و از طرف آن‏ها، مى‏گويند: پروردگار ما! تمام فرما نور ما را. سوره تحريم: آيه 8.
[8] .  روزى كه مى‏گويند منافقين و منافقات از براى مؤمنين نظر كنيد به ما تا از شما نور اقتباس كنيم و روشن شويم. سوره حديد: آيه 13.
[9] .  احمد بن محمد بن ابراهيم النيشابورى، معروف و مشهور به ثعلبى: از فقهاى بزرگ و مفسران معروف اهل سنت در قرن پنجم هجرى است. وى صاحب تفسير الكشف والبيان، مشهور به تفسير ثعلبى، يكى ار تفاسير بزرگ اهل سنت است. على رغم اينكه او سنى مذهب است، امّا هيچ دشمنى با شيعه و تعصبى در مذهب ندارد. به همين خاطر علماى شيعه از تفسير و ديگر كتاب‏هاى ثعلبى استفاده فراوان نموده‏اند. به گونه‏اى كه مرحوم مجلسى، تفسير ثعلبى را در زمره يكى از منابع بحار الانوار قرار داده و مرحوم طبرسى هم در مجمع البيان از آن استفاده كرده است. وى در سال 427 يا 437 هجرى از دنيا رفت.
[10] .  به خدا سوگند! در روز قيامت گروهى از اصحابم نزد من مى‏آيند. همين كه چشمم به آن‏ها مى‏افتد، از طرف خداوند آن‏ها را گرفته و به سرعت مى‏برند. در آن حال من مى‏گويم: اين‏ها اصحاب من هستند. آنگاه به من گفته مى‏شود: نمى‏دانى كه بعد از تو چه كارهايى كردند! آن‏ها مرتد شدند و به آيين جاهليت برگشتند. مجمع البيان: ج2، ص809 و تفسير الصافى: ج1، ص369.
[11] .  تمام اصحاب من عادل هستند. شرح مسلم للنووى: ج1، ص222 و فتح البارى: ج2، ص152.
[12] .  اصحاب من همانند ستارگان هستند، به هر كدام از آن‏ها اقتدا كنيد، هدايت مى‏شويد. تفسير الثعلبى: ج3، ص334 و تفسير الرازى: ج2، ص5.
[13] .  صُدَى بن عجلان؛ مشهور به ابو امامه باهلى: از اصحاب پيامبر و امام على  عليهماالسلام كه در شام زندگى مى‏كرد. وى يكى از راويان حديث غدير است و دفاع او از امام على  عليه‏السلام در كاخ معاويه و عدم پذيرش دينارهاى معاويه از طرف او براى اينكه دست از امام على بردارد، از وى چهره‏اى ممدوح و ستوده در نزد شيعيان ساخته است. مى‏گويند معاويه عده‏اى نگهبان را مأمور مراقبت از او كرد تا نزد امام على  عليه‏السلام نرود. وى در سال 86 يا 81 هجرى در شام درگذشت. موسوعة طبقات الفقهاء: ج1، ص131.
[14] .  آنان همانند تير كه از كمان رها شده و با سرعت بيرون مى‏رود، از دين بيرون رفته و خارج شدند. مجمع البيان: ج1، ص809 و من لايحضره الفقيه: ج1، ص124، ح8 .
[15] .  لقب حرقوص بن زهير، رئيس و سر دسته گروه خوارج است.
[16] .  تفسير البرهان: ج2، ص90، ح1 و تفسير قمى: ج1، ص117.
[17] .  بعد از پيامبر به غير از چهار يا پنج نفر، تمام مردم مرتد شده و از دين برگشتند. الاختصاص: ص6 و بحار الأنوار: ج28، ص259، ح42.

نوشتن دیدگاه