17   «الصّابِرِينَ وَالصّادِقِينَ وَالْقانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ»
ترجمه:
17. متقينْ صابر صبر كننده و تصديق و عبادت و انفاق و استغفار در سحرها كننده هستند.
تفسير:
[در بيان صفات متقين]
در اين آيه پنج صفت از صفات متّقين را بيان مى‏فرمايد كه جامع جميع صفات باشد:
«الصّابِرِينَ»، يكى از صفات بارز اهل تقوا «صبر» است، چه صبر در بليّات، چون مى‏دانند تمامْ موافق حكمت است و موجب ارتفاع رتبه است و كفاره ذنوب است و امتحان بنده است و چه صبر بر مشاقّ عبادات كه، «أفضلُ الْأعمال أحمزها»[1].
و چه صبر بر كفِّ نفس از معاصى كه جهاد اكبر است جهاد با نفس و در قرآن مى‏فرمايد: «وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»[2]، «وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ»[3].
«وَ الصّادِقِينَ» ، آيات و اخبار در فضيلت «صدق» بسيار است و كافى است همين حديث شريف از حضرت صادق  عليه‏السلام: «مَن صدق لسانه زكى عمله»[4].
و فرمود به بعض اصحاب خود: «انظر إلى ما بلغ به عليّ  عليه‏السلام عند رسول
اللّه‏  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فالزمه ، فإنّ عليّاً  عليه‏السلام إنّما بلغ به عند رسول اللّه‏  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لصدق الحديث وأداء
الأمانة»[5].
و غير اين‏ها.
[اقسام ششگانه صدق]
و از براى صدق اقسامى است:
1. صدق در كلام و شامل مى‏شود صدق در مقام شهادت و صدق در قسم و صدق در وفاى به عهد و صدق در اخبار.
2. صدق در كتابت به جميع اقسام مذكوره.
3. صدق در نيّت كه اخلاص باشد.
4. در عزم و جزم بر خير.
5. صدق در عمل كه باطن آن مطابق ظاهر آن باشد.
6. صدق در مقامات دينيّه و اخلاق حميده: صبر، شكر، توكّل، حبّ، رجاء، خوف، زهد، تعظيم، رضا، تسليم و غير اين‏ها.
«وَ الْقانِتِينَ»، اصل «قنوت» به معنى دعا و عبادت و صلات و اطاعت استعمال شده و از اين باب است قنوت نماز و در آيات شريفه تمام اين معانى به مناسبات اراده شده ؛ «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ»[6] به معنى صلات. «يا مَرْيَمُ اقْنُتِى لِرَبِّكِ»[7] به معنى عبادت. «قُومُوا للّه‏ِِ قانِتِينَ»[8] به معنى دعا در قنوت صلات. «كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ»[9] به معنى اطاعت. و تمام اين معانى يعنى قدر جامع كه شامل تمام باشد ممكن است مراد باشد و تماما از صفات متّقين به شمار مى‏رود.
[در اقسام انفاق‏ها]
«وَ الْمُنْفِقِينَ» ، اقسام انفاقات را در اول سوره بقره در ذيل آيه «وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ» مفصّلاً بيان كرديم از انفاقات واجبه و مندوبه، حتّى انفاق علم و جاه و تلاوت و بذل، مراجعه فرماييد[10].
[در بيان ثواب‏هاى استغفار بالاخص در سحر]
«وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ» «استغفار» طلب مغفرت است و غفران پوشاندن است و مراد پوشاندن گناه است و خداوند غافر و غفور و غفّار است، اسم فاعل، صفت مشبّهه، صفت مبالغه. غفور دلالت بر استمرار دارد و غفّار دلالت بر كثرت و شرح اين كلمه را ما در مجلد اوّل در ذيل «وَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ» داده‏ايم[11] و فقط اينجا در اهميت استغفار اشاره مختصرى مى‏كنيم.
در كافى در كتاب دعا، باب استغفار از حضرت صادق  عليه‏السلام از حضرت رسالت  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نقل فرموده كه فرمود: «خيرُ الدعاء الاستغفارُ»[12].
و از حضرت رضا  عليه‏السلام نقل فرموده ، فرمود: «مثل الاستغفار مَثَلُ ورقِ شجرٍ تحرك فتناثر». سپس فرمود:
«والمستغفرُ من ذنبٍ ويفعلُهُ كالمستهزئ بربّه»[13]. [در بيان وقت سحر]
و «اسحار» جمع سَحَر به تحريك است و سحر بنا بر مشهور و منصور ثلث آخر شب است و مراد از شب از مغرب تا طلوع فجر است، نه از غروب تا طلوع آفتاب.
مثلاً در اول حمل و ميزان كه از غروب تا طلوع آفتاب دوازده ساعت است از مغرب تا طلوع فجر ده ساعت و ربع است و ثلث آن سه ساعت و بيست و پنج دقيقه است كه از شب عرفى گذشته باشد سه ساعت و چهل دقيقه.
و كلمه « بِالْأَسْحِارِ » چون جمع محلاّ به الف و لام است و افاده عموم مى‏كند دلالت دارد بر اينكه يكى از صفات اهل تقوا اين است كه در جميع سحرها در مناجات با خدا كه بهترين اوقات است استغفار مى‏كنند.
لكن در اخبار دارد كسى كه يك سال در قنوت وتر هفتاد مرتبه استغفار كند جزو مستغفرين بالاسحار محسوب مى‏شود، چنانچه در برهان از شيخ طوسى از حضرت صادق  عليه‏السلام روايت مى‏كند كه فرمود:
«من قال في آخر الوتر في السحر: أستغفر اللّه‏ ربّي وأتوب إليه سبعين مرّةً، ودام على ذلك سنةً كتبه اللّه‏ من المستغفرين بالأسحار»[14].
و از صدوق  قدس‏سره از آن حضرت روايت مى‏كند كه فرمود: «من قال في وتره: أستغفر اللّه‏ وأتوب إليه سبعين مرّة وواظب على ذلك حتّى تمضي سنة كتبه اللّه‏ من المستغفرين بالأسحار ووجبت المغفرة له من اللّه‏ عزّ وجلّ»[15].
و از اين دو حديث استحباب هر دو طريق با ذكر «ربّى» و بدون آن ثابت مى‏شود. و در مجمع البيان از حضرت صادق  عليه‏السلام روايت مى‏كند فرمود: «إنّ من استغفر اللّه‏ سبعين مرّةً في وقت السحر فهو من أهل هذه الآية»[16]. و از اين حديث سه مطلب استفاده مى‏شود: يكى آنكه ادامه يك سال لازم نيست، ديگر آنكه در قنوت وتر لازم نيست، سوم آنكه مجرّد «أستغفرُ اللّه‏َ»
بدون كلمه «وأتوبُ إليه» كافى است.
-------------------------------------------------------
[1] .  با ارزش‏ترين اعمال، سخت‏ترين و مشكل‏ترين آن‏هاست. بحار الأنوار: ج79، ص229 و الحدائق الناضرة: ج6، ص6.
[2] .  و كسانى كه جهاد مى‏كنند در راه ما، ما هم هر آينه آن‏ها را هدايت مى‏كنيم به راه‏هاى خود. سوره عنكبوت: آيه 69.
[3] .  و كسى كه جهاد كند، جز اين نيست كه جهاد كرده براى نفس خود. همان: آيه 6.
[4] .  هر كس زبانش راست بگويد، عملش پاك مى‏شود. كافى: ج2، ص104، ح30؛ بحار الأنوار: ج68، ص3، ح3 و جامع السعادات: ج2، ص104.
[5] .  نگاه كن به آن چيزى كه على  عليه‏السلام به خاطر آن نزد رسول خدا جايگاهى پيدا كرده، پس از آن پيروى كن، به راستى كه على  عليه‏السلام به خاطر راستگويى و امانتدارى نزد رسول خدا جايگاه و مقام يافته است. كافى: ج2، ص104، ح5؛ بحار الأنوار: ج68، ص5 ، ضمن ح5 و جامع السعادات: ج2، ص104.
[6] .  [آيا چنين كسى بهتر است] يا آن كسى كه در طول شب در سجده و قيام، اطاعت [خدا] مى‏كند؟ سوره زمر: آيه 9.
[7] .  اى مريم! اطاعت و بندگى نما پروردگار خود را. سوره آل عمران: آيه 43.
[8] .  و خاضعانه براى خدا به پاخيزيد. سوره بقره: آيه 238.
[9] .  همه نسبت به او مطيعند. همان: آيه 116.
[10] .  ر. ك: همين تفسير، ج1، ص400.
[11] .  ر. ك: همان، ص341.
[12] .  بهترين دعا طلب آمرزش از خداوند است. كافى: ج2، ص504، ح1 و وسائل الشيعة: ج7، ص176، ح2.
[13] .  استغفار همانند برگ درختى است كه تكان مى‏خورد و پيايى گناهان را مى‏ريزد. كسى كه از گناه استغفار كند و باز آن را انجام دهد، همانند كسى است كه پرورگارش را مسخره كرده است. كافى: ج2، ص504، ح3 و وسائل الشيعة: ج7 ، ص176، ح1.
[14] .  هر كس در سحر در آخر نماز وتر هفتاد مرتبه بگويد «استغفر اللّه‏ ربى و اتوب إليه» و يك سال بر اين كار مداومت داشته باشد، خداوند نام او را از كسانى كه در سحر استغفار مى‏كنند، مى‏نويسد. تفسير عياشى: ج1، ص188، ح14 و15 و تفسير البرهان: ج2، ص14، ح8  با اندكى اختلاف  . توضيح آنكه عين روايت فوق در تفسير البرهان موجود نيست و آنچه بدان ارجاع داده شده است ، به نقل از تفسير عياشى مى‏باشد ، نه شيخ طوسى .
[15] .  هر كس در نماز وترش هفتاد مرتبه بگويد «استغفر اللّه‏ واتوب اليه» و بر اين كار مواظبت كند تا اينكه يك سال بگذرد، خداوند نام او را جزو استغفار كنندگان در سحرها نوشته وآمرزش خداوند متعال براى او واجب مى‏شود. الخصال: ص638، ح3؛ تفسير البرهان: ج2، ص14، ح4 و تفسير الصافى: ج1، ص322.
[16] .  هر كس در هنگام سحر هفتاد مرتبه استغفار كند، او از اهل اين آيه است اين آيه شامل او مى‏شود. مجمع البيان: ج2، ص714.

نوشتن دیدگاه