15   «قُلْ أَ أُ نَبِّـئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَأَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوانٌ مِنَ اللّه‏ِ وَاللّه‏ُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ»
ترجمه:
15. بگو اى پيغمبر به اين‏هايى كه علاقمند به امتعه [ = كالاهاى ] دنيويّه هستند، آيا مى‏خواهيد شما را خبر دهم از نعمت‏هايى كه بهتر از اين امتعه دنيوى است و خداوند اختصاص داده آن‏ها را به اهل تقوا در آخرت؟ بهشت‏هايى كه باغستان‏هايى است كه در آن‏ها نهرها جارى است و هميشه در آن‏ها هستند و زن‏هايى كه پاك و پاكيزه‏اند و خشنودى پروردگار از آن‏ها و خداوند بنده شناس است، خوب و بد آن‏ها را مى‏داند و به افعال و اعمال خوب و بد آن‏ها بيناست.
تفسير:
«قُلْ أَ أُ نَبِّـئُكُمْ» خطاب به جميع ناس است كه در آيه قبل فرمود: «زُيِّنَ لِلنّاسِ»و وجهى ندارد كه اختصاص به مؤنين داشته باشد.
«بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ» «خير» در اينجا افعل التفضيل است به قرينه «مِنْ ذلِكُمْ»، يعنى بهتر از دنيا و هر چه در دنياست، بلكه دنيا در جنب آخرت قيمت و ارزشى ندارد ؛ «قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الاْخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى»[1].
[ويژگى‏هاى بى‏ارزش دنيا]
دنيا داراى خصوصيّاتى است كه قابل ارزش نيست:
1 . «في حلالها حساب، وفي حرامها عقاب، وفي شبهاتها عتاب»[2].
2 . آنكه مقرون به بلاهاى گوناگون است ؛ «دار بالبلاء محفوفة، وبالغدر موصوفة»[3].
3 . تحصيلش بسيار زحمت و  مشقت دارد و نگاهدارى‏اش مشكل‏تر و پرزحمت‏تر است.
4 . از همه بالاتر بقا و ثبات ندارد، هنوز نچيده برچينند و لذا بزرگان تشبيه كردند دنيا را به چاهى كه در اطرافش عسل گل آلود باشد و زنبورهاى زيادى به آن‏ها ريخته باشند و آدمى را به طنابى بسته و در وسط چاه نگاه داشته، در بالاى چاه دو موش سياه و سفيد نخ‏هاى طناب را مى‏جَوَند و در ته چاه اژدهايى دهن بر او باز كرده منتظر است سقوط كند و او را بلع نمايد. چاه: دنيا، طناب: عمر، عسل: متاع دنيا، گل مخلوط به آن: بلاها، موش سياه و سفيد: شب و روز، اژدها: قبر، زنبورها: اهل دنيا.
انسان غافل از اينكه طناب عمر بالاخره گسسته خواهد شد و در دهان قبر خواهد افتاد، مع ذلك به اهل دنيا زد و خورد كند و متاع مخلوط به بلا را از اطراف دنيا جمع كند، به اميد آنكه از چاه بيرون مى‏آيد و از آن‏ها استفاده مى‏كند.
«لِلَّذِينَ اتَّقَوْا» «تقوا» را در اول سوره بقره در ذيل «هُدىً لِلْمُتَّقِينَ» مفصّلاً بيان كرديم[4]، لكن ظاهرا در اينجا مراد تقواى از ترك واجبات و فعل محرّمات باشد و لام «لِلَّذِينَ» لام اختصاص كه آن چيزى كه بهتر از دنيا و ما فيها باشد، اختصاص به اهل تقوا دارد.
سؤل: چرا نفرمود «للذين آمنوا» با اينكه انسب بود در مقابل كفر و ضلالت؟
جواب:
أوّلاً، در آيه عنوان كافر و ضالّ نبود، بلكه عنوان ناس بود و اكثر مؤنين هم علاقه به دنيا دارند و متاع دنيا در نظر آن‏ها زينت دارد و فقط كسانى كه علاقه ندارند و فريفته نمى‏شوند متقين هستند، بالاخص كسانى كه مراتب عاليه تقوا را دارا باشند و ثانيا، مؤن غير متقى اگر چه بالاخره اهل نجات مى‏شود و نايل به بهشت مى‏گردد اگر با ايمان از دنيا برود، لكن به واسطه معاصى و ترك واجبات گرفتارى دارد، يا در وقت مردن، يا در قبر و عالم برزخ، يا در قيامت. آن كسانى كه در جميع مراحل راحت و آسوده و متنعّم هستند و هيچ گونه عذابى ندارند اهل تقوا هستند.
«عِنْدَ رَبِّهِمْ» اشاره به مقام قرب پروردگار و در جوار رحمت الهى كه لذّت آن فوق جميع لذّات است، بلكه اعظم لذايذ روحى است، حتّى اينكه گفتند: «إذا اشتغل أهل الجنّة بالجنّة اشتغل أهل اللّه‏ باللّه‏»[5].
[هشت بهشت شگفت‏انگيز براى پرهيزكاران]
«جَنّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» «جنّات» جمع جنّت و جنّت عبارت از بستان و باغ است كه مشجّر باشد، و در آخرت از براى اهل تقوا هشت جنّت است:
دار السلام، جنّة الخلد، فردوس، جنّة المأوى، جنّة العدن، دار النعيم، دار الجلال، دار الضيافة.
و جنّت را جنّت گفتند به واسطه آنكه از كثرت اشجارش كأنّه پوشيده و مستور شده، چون جنّ و جنين به معنى مستور از انظار يا مستور در رحم است. و در اوصاف جنّات اخبار بسيارى رسيده كه بيانش از عهده ما خارج است و كفايت مى‏كند همين خبر مروى در اثنى عشريّه باب هفتم از پيغمبر  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله [ كه ] فرمود:
«لبنة من ذهب و لبنة من فضّة، وملاطها المسك الأذفر، وحصاها اللؤؤ والياقوت، وترابها الزعفران»[6]. و در حديث ديگر فرمود: تمام جنّت عدن از زبرجد است و جنّت فردوس از مرواريد و جنّة المأوى از طلاى احمر است و جنّة الخلد از نقره سفيد است و جنّة النعيم از نور است و دار السلام از ياقوت احمر است و دار الجلال از زمرّد سبز است، و آنچه خداوند در هر يك از آن‏ها خلق فرمود از قصرها و اشجار و حور العين و غير اين‏ها، تمام از جنس همان جنّت است إلى غير ذلك من الاخبار.
[ چهار رود شگفت آور بهشت ]
و امّا انهار بهشت چهار نهر است: آب، عسل، شير، خمر. چنانچه در قرآن مى‏فرمايد: «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِى وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبِينَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَ لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ...»[7].
و تعبير به كلمه «تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» نه اينكه از زير قصرها مراد باشد، بلكه مراد پاى قصرها زير درختان، به شهادت آيه شريفه كه از قول فرعون نقل فرموده: «أَلَيْسَ لِى مُلْكُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِى مِنْ تَحْتِى...»[8]، و مسلّما انهار از زير پاهاى او رد نمى‏شد. «خالِدِينَ فِيها» ، شرح خلود و دفع اشكالات آن در ذيل آيه «وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ» در مجلّد اول گذشت، مراجعه كنيد[9].
[در بيان ازواج بهشتى و ويژگى‏هاى آن‏ها]
«وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ» ، ازواج بهشتى دو قسم هستند: يك قسم حور العين كه خداوند در آيات بسيارى توصيف آن‏ها را مى‏فرمايد، مثل آيه «فِيهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ * فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ * كَأَنَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ»[10].
و آيه شريفه «فِيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ * فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ * حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِى الْخِيامِ * فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ * لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ»[11].
و آيه شريفه «وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ * كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ»[12].
و آيه شريفه «وَ حُورٌ عِينٌ * كَأَمْثالِ اللُّؤلُؤ الْمَكْنُونِ»[13] و غير اين‏ها از آيات.
و يك قسم زن‏هاى مؤنات كه به مراتب از حوريات زيباتر و وجيه‏تر كه حوريات خدمتگزاران آن‏ها هستند و هر دو قسم مطهّرات هستند، هم از كثافات ظاهريّه از خون حيض و نفاس و استحاضه و هم از احداث صغار و ساير پليدى‏ها و هم از كثافات باطنيّه از اخلاق رذيله و اعمال سيّئه و كردار و رفتار زشت.
[رضايت الهى بالاترين مقام و بزرگ‏ترين لذت روحى ]
«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّه‏ِ» كه بالاترين مقامات و بزرگ‏ترين لذايذ روحى است، چنانچه مى‏فرمايد در «وَ عَدَ اللّه‏ُ الْمُؤمِنِينَ وَ الْمُؤمِناتِ جَنّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِى جَنّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّه‏ِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»[14].
و در حديث است: «إنّ اللّه‏ ليتجلّى للمؤنين في الجنّة، فيقول لهم: سلوني، فيقولون: رضاك يا ربّنا». سپس در ذيل حديث مى‏گويد: «فسؤالهم الرضا بعد التجلّي يدلّ على أنـّه أفضل كلّ شيء»[15].
و نيز مى‏فرمايد كه در حديث است در تفسير آيه شريفه «وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ»[16]
«تؤى لأهل الجنّة في وقت المزيد ثلاث تحف ليس في الجنّات مثلها، أحدها:
هديّة اللّه‏ ليس عندهم في الجنان مثلها، وذلك قوله تعالى: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ»[17]، والثانية: السلام عليهم من ربّهم فتزيد ذلك على الهديّة، و هو قوله تعالى: «سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ»[18]، والثالثة: يقول اللّه‏ تعالى: إنّي عنكم راضٍ، وهو أفضل من الهديّة والتسليم، وذلك قوله تعالى: «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّه‏ِ أَكْبَرُ»[19]»[20]. به علاوه برهان عقل هم قائم است بر اينكه خداوند اگر از بنده راضى باشد، به مقدار ذرّه‏اى بلاى آخرتى به آن متوجه نمى‏شود و از هيچ تفضلى از او دريغ نمى‏دارد.
«وَ اللّه‏ُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ» تفسير آن مكررا گذشت.
---------------------------------------------------------------
[1] .  بگو متاع دنيا كم است و آخرت براى اهل تقوا بهتر است. سوره نساء: آيه 77.
[2] .  از اموال حلال دنيا حسابرسى مى‏شود و در مال حرام آن عذاب و كيفر است و به خاطر اموال شبهه‏ناك آن عتاب و سرزنش صورت مى‏گيرد. بحار الأنوار: ج44، ص139 ، ضمن ح6.
[3] .  ترجمه و منابع آن چند صفحه قبل گذشت.
[4] .  ر. ك: همين تفسير، ج1، ص264.
[5] .  هرگاه بهشتيان به بهشت مشغول باشند، اهل خدا به خدا مشغول هستند.
[6] .  آجرى از طلا و آجرى از نقره و ملاط آن از مشك بسيار خوشبو و سنگريزه‏هاى آن ا مرواريد و ياقوت و خاك آن از زعفران است. جامع الأخبار: ص173، ح1371 و بحار الأنوار: ج8، ص147، ح74.
[7] .  مثل بهشتى كه وعده داده شده به اهل تقوا، در آن بهشت نهرهايى است از آب كه تغييرى در او داده نشده، و انهارى از شير كه طعم آن تغيير نكرده باشد، و انهارى از خمر كه لذت است بر كسانى كه مى‏آشامند، و انهارى از عسل صاف شده، و از براى آن‏هاست در بهشت از جميع انواع ميوه‏ها و آمرزش از پروردگار آن‏ها. سوره محمّد  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: آيه 15.
[8] .  آيا از براى من سلطنت مصر و اين انهار كه از زير قصر من مى‏رود، نيست؟ سوره زخرف: آيه 51.
[9] .  ر . ك : همين تفسير ، ج1 ، ص492 و ج2 ، ص267 .
[10] .  در آن فراش‏ها حوريانى هستند كه فقط نگاه به زوج خود مى‏كنند و قصر مى‏كنند نگاه خود را به زوج و به غير او نظر نمى‏كنند و طمع نمى‏كنند، نزديكى نكرده آن‏ها را قبل از زوج خود احدى، نه از انس و نه از جن. پس به كدام يك از نعم الهى شما دو طايفه انس و جن انكار مى‏كنيد و جهل مى‏ورزيد و تكذيب مى‏كنيد؟ مثل اينكه اين حوريان ياقوت و مرجان هستند. سوره الرحمن: آيات 56 ـ 58.
[11] .  در اين بهشت‏ها زن‏هاى بسيار خوب و خوش سيماست. حورانى پرده نشين در خيمه‏هاكه دست هيچ انس و جنّى  پيش از ايشان به آن‏ها نرسيده است. همان : آيات 70 ـ 74.
[12] .  و نزد آن‏ها هستند حوريانى كه چشم فروانداخته، كأ نّه آن‏ها مثل تخم هستند كه شكسته نشده و دست نخورده. سوره صافات: آيات 48 ـ 49.
[13] .  و حوران چشم درشت مثل لؤلؤ نهانِ ميان صدف. سوره واقعه: آيات 22 ـ 23.
[14] .  وعده داده خداوند مؤمنين و مؤمنات را بهشت‏هايى كه از پاى قصرهاى آن‏ها نهرهايى جارى است، هميشه در آن بهشت‏ها هستند و منزل‏هاى پاكيزه در بهشت‏هاى عدن و خشنودى خداوند از آن‏ها بزرگ‏تر از بهشت و آن منازل است و اين رستگارى عظيمى است. سوره توبه: آيه 72.
[15] .  خداوند متعال در بهشت براى مؤمنان تجلّى كرده و به آن‏ها مى‏گويد: از من بخواهيد.آن‏ها مى‏گويند. پرورگارا! رضايت و خشنودى تو را مى‏خواهيم. مرحوم نراقى مى‏گويد:
اينكه آن‏ها بعد از تجلّى خداوند خشنودى او را مى‏خواهند، دلالت مى‏كند كه آن با ارزش‏ترين چيزهاست. جامع السعادات: ج2، ص 313.
[16] .  سوره ق: آيه 35.
[17] .  سوره سجده: آيه 17.
[18] .  سوره يس: آيه 58.
[19] .  سوره توبه: آيه 72.
[20] .  در هنگامى كه نعمت‏هاى بيشتر به بهشتيان مى‏دهند، سه هديه به آن‏ها داده مى‏شود كه شبيه آن‏ها در بهشت نيست، اولين آن‏ها هديه خداوند است كه مانند آن در بهشت در نزدشان نيست و اين همان سخن خداوند متعال است كه فرمود: «هيچ كسى نمى‏داند چه چيز از آنچه روشنى بخش ديدگان است به عنوان پاداش براى آن‏ها مخفى شده است». دومين هديه سلام از جانب پروردگارشان به آن‏هاست كه بر هديه قبل اضافه مى‏شود و اين همان گفته خداوند است كه فرمود: «از جانب پرورگار مهربان به آنان سلام مى‏شود». و سومين هديه اين است كه خداوند متعال مى‏فرمايد: «من از شما راضى وخشنود هستم» و اين با ارزش‏تر از آن هديه اول و سلام است و اين همان سخن خداست كه «خشنودى خداوند بزرگ‏تر است». جامع السعادات: ج2، ص313.

نوشتن دیدگاه