13   «قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِى فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِى سَبِيلِ اللّه‏ِ وَأُخْرى كافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْىَ الْعَيْنِ وَاللّه‏ُ يُؤيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ إِنَّ فِى ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِى الْأَبْصارِ»
ترجمه:
13. هر آينه بود براى شما آيت و معجزه در موضوع دو طايفه كه يكديگر را تلاقى [كردند] و روبرو شدند براى مقاتله، يك دسته مؤن كه فى سبيل اللّه‏ محاربه مى‏كردند براى اعلاى كلمه اسلام و يك دسته كافر و مشرك بودند و با اينكه كفار دو برابر مسلمين بودند و به رأى العين مشاهده مى‏كردند، مع ذلك خداوند نصرت و فيروزى داد به مسلمين و تأييد فرمود آن طايفه كه اراده فرموده و اين باعث عبرت صاحبان بصيرت است.
تفسير:
اين آيه راجع به اثبات مطلب آيه قبل است كه وعده مغلوبيت كفار است با كثرت عِدّه و عُدّه و راجع به غزوه بدر است.
«قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ» بعضى گفتند خطاب به يهود است و بر طبق آن همْ خبرى در مجمع از احمد بن اسحاق بن يسار[1] از رجالش نقل نموده كه خلاصه مفادش اين است كه پس از خاتمه بدر، حضرت رسالت  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يهود را جمع فرمود در سوق قينقاع[2] و فرمود: ديديد قضيه بدر را كه با آن عِدّه و جمعيت منهزم شدند [= شكست خوردند]؟ بترسيد و بياييد اسلام آوريد. جواب گفتند:
مغرور شدى با يك دسته بى علم و نادان جنگيدى و غالب شدى، اگر با ما جنگ كنىْ مى‏فهمى ما چه كسانى هستيم، و اين آيه نازل شد[3].
و بعضى گفتند خطاب به مشركين مكه است، و بعضى گفتند يهود پس از جنگ بدر گفتند: اين همان است كه موسى خبر داد كه فتح و فيروزى براى اوست و پس از جنگ احد و فرار مسلمين شك آوردند، سپس اين آيه نازل شد.
ولى حق در مقام اين است كه خطاب راجع به جميع كفار از مشركين و يهود و نصارا باشد كه در زمان نبى بودند و از فتح پيغمبر  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در بدر مطّلع شدند، تمام آن‏ها را اين آيه تهديد مى‏كند كه به قوّه و قدرت خود مغرور نشويد و با اسلام و مسلمين مخالفت نكنيد كه البته مغلوب خواهيد شد، ولو عِدّه مسلمين كم باشند، خداوند آن‏ها را نصرت و فيروزى عطا مى‏كند و نشانه و دليل بر اين مطلب غزوه بدر است ؛ «كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّه‏ِ»[4].
[رويارويى اسلام و شرك در نبرد بدر]
و ملخّص قصه بدر بنابر آنچه در بحار[5] آمده، اينكه مسلمين عدد آن‏ها سيصد و سيزده (313) نفر مطابق عدّه لشكر طالوت و اصحاب خاص حضرت بقية اللّه‏ ، هفتاد و هفت [77] نفر از مهاجرين و 236 نفر از انصار و صاحب لواى [= پرچم، بيرق] مهاجرين، اميرالمؤمنين  عليه‏السلام و صاحب لواى انصار، سعد بن عبادة[6] و تمام اين عدّه هفتاد شتر داشتند و دو اسب؛ يكى مقداد بن اسـود[7] داشت و يكى مرثد بن ابى مرثد[8] و شش زره و هشت شمشير و تمام قتله [= كشته شدگان] مسلمين چهارده نفر بودند؛ شش از مهاجرين و هشت از انصار.
و عدّه مشركين بنابر خبر مروى از اميرالمؤنين  عليه‏السلام هزار بودند، متجاوز از هفتاد نفر آن‏ها كشته شدند و به همين مقدار اسير شدند و بقيه فرار كردند و منهزم شدند. و كيفيت آن اين بود كه در موقع تلاقى عسكريْن، كفار قريش ديدند كه مسلمين عدد آن‏ها بسيار كم است. ابوجهل گفت كه اين‏ها يك لقمه ما هستند، اگر غلامان خود را روانه كنيم، كفايت آن‏ها را مى‏كنند. عتبه گفت: شايد اين‏ها عدّه‏اى در كمين داشته باشند كه در موقع جنگ حمله كنند. عمر بن وهب را كه بسيار شجاع بود روانه كردند. اطراف لشكر اسلام گردشى كرد و خبر داد به آن‏ها كه احدى در كمين نيست. پيغمبر  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كسى را فرستاد نزد كفار قريش كه من دوست ندارم ابتداى به جنگ كنم، منصرف شويد و بگذاريد مرا با عرب.
عتبه رو به قريش كرد و گفت: بياييد با پيغمبر جنگ نكنيم و او را رها كنيم، ابوجهل گفت: تو آدم ترسويى هستى، ترسيدى كه كشته شوى. عتبه گفت: حال كه چنين گفتى نيز بر تو معلوم مى‏كنم كه كيست جُبان و ترسو ، و سوار شد و با برادرش شيبه و پسرش وليد آمدند مقابل لشكر اسلام و مبارز طلبيدند. حضرت رسول سه نفر از انصار را روانه كردند مقابل آن‏ها، آن‏ها فرياد زدند كه ما با هم كفوِ[9] خود از قريش جنگ مى‏كنيم، حضرت پسر عموى خود عبيد بن حرث را فرمود: برو مقابل عتبه و عموى خود حمزه را روانه كرد مقابل شيبه و على  عليه‏السلام را مقابل وليد. عبيد بن حرث ضربتى بر عتبه زد، سر او شكافت و عتبه ضربتى بر عبيد زد، پاى او را قطع كرد و هر دو روى زمين افتادند و پيغمبر  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: عبيد، اول شهيد در راه دين است از اهل بيت من، و امّا حمزه و شيبه با هم آن قدر شمشير ردّ و بدل كردند كه هر دو شمشير شكست و دست به گريبان يكديگر شدند، و امّا على  عليه‏السلام ضربتى بر وليد زد دست او را از كتف قطع نمود .
[ وبنابر روايت بحار از قول امام على  عليه‏السلام كه وليد با دست چپش ، دست راست خود را كه قطع شده بود بر فرق سرم زد ، در آن حال گمان كردم كه آسمان بر زمين افتاد ] .
على  عليه‏السلام او را به درك واصل نمود . و على  عليه‏السلامچون ديد عمّش حمزه با شيبه دست و بغل شدند، به يارى عمّش آمد. فرمود: عمو سر خود را فرو بر و ضربتى بر شيبه زد، او را دو قسمت كرد.
و چون مشركين هر سه نفر از شجاعان خود را مقتول ديدند، يك مرتبه حمله به لشكر اسلام كردند. خداوند هزار ملك به يارى مسلمين فرستاد. گردن و دست مقطوع مى‏شد و قاتل ديده نمى‏شد تا فتح و ظفر نصيب مسلمين شد، چنانچه مى‏فرمايد: «إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّى مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ * وَ ما جَعَلَهُ اللّه‏ُ إِلاّ بُشْرى وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَ مَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللّه‏ِ إِنَّ اللّه‏َ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»[10]، و از اين بيان، شرح مفاد تمام آيه واضح گرديد.
---------------------------------------------
[1] .  با مراجعه به مصادر، محمد بن اسحاق بن يسار صحيح است، نه احمد بن اسحاق.
محمد بن اسحاق بن يسار: مورّخ مشهور كه در سال 80 هجرى در مدينه به دنيا آمد و براى فراگرفتن علم و دانش به شهرهاى ديگر مسافرت مى‏كرد. در موضوع تاريخ و سيره نويسى بسيار متبحر و عالم بود و چنين مشهور بود كه هر كس مى‏خواهد در تاريخ متبحر شود، بايد به او مراجعه كند . با اين حال كتابى كه او در زمينه تاريخ نوشته، اكنون به صورت كامل موجود نيست و تنها تلخيصى از آن ، كه به قول مشهور ابن هشام انجام داده ، با عنوان سيره ابن هشام موجود است. محمد بن اسحاق جزو اصحاب امام باقر و امام صادق  عليهماالسلامشمرده شده و احاديث فراوانى در زمينه احكام از ايشان نقل كرده است. عده‏اى تصريح كرده‏اند كه وى شيعه بوده، ولى برخى معتقدند كه مذهب ديگرى داشته است . با اين حال وى احاديثى در فضيلت امام على  عليه‏السلام نقل كرده است. محمد بن اسحاق در سال 151 هجرى در بغداد درگذشت . موسوعة طبقات الفقهاء: ج2، ص482.
[2] .  بازارى معروف در مدينه .
[3] .  مجمع البيان : ج2 ، ص706 . مرحوم طبرسى اين روايت را در ذيل آيه قبل به عنوان شأن نزول آورده است .
[4] .  چه بسيار لشكر كمى كه بر لشكر زيادى به اذن خدا پيروز شده‏اند. سوره بقره: آيه 249.
[5] .  بحار الأنوار: ج19، ص203 .
[6] .  سعد بن عبادة: از اصحاب رسول خدا و بزرگ و سرور انصار در مدينه بود. به جود و سخاوت مشهور و سفره كرم وى همواره گسترده بود. از معدود افراد زمان پيامبر بود كه سواد داشت ومورد مشاوره پيامبر نيز واقع مى‏شد. وى از راويان حديث غدير بود، با وجود اين پس از رحلت پيامبر، ادعاى خلافت داشت و با ابوبكر بيعت نكرد و هيچ‏گاه پشت سر او هم نماز نخواند. بعد از ابوبكر، با عمر بيعت نكرد و از مدينه به سمت شام بيرون رفت، ولى در بين راه از دنيا رفت. اين اتفاق در سال چهارده يا پانزده هجرى واقع شد. موسوعة طبقات الفقهاء: ج1، ص108.
[7] .  مختصرى از شرح حال وى در همين تفسير: ج1، ص76 ذكر شد.
[8] .  مرثد بن ابى مرثد: يكى از اصحاب پيامبر بزرگوار اسلام است. شرح حال زيادى از وى در دسترس نيست. فقط گفته شده وى فرمانده لشكرى از مسلمانان در جنگى بوده و در آن جنگ نيز شهيد مى‏شود. اين اتفاق در سال سوم هجرى رخ مى‏دهد. وى در دوران جاهليت با يك زن زناكار رابطه داشته و بعد از اينكه مسلمان مى‏شود، از پيامبر درباره ازدواج با آن زن سؤال مى‏كند كه اين آيه نازل مى‏شود: «الزَّانِي لاَ يَنكِحُ إلاَّ زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً» ؛ «مرد زناكار فقط با زن زناكار يا مشرك ازدواج مى‏كند» . سوره نور: آيه 3.
[9] .  همانند؛ همطراز.
[10] .  زمانى كه طلب فريادرسى كرديد پرورگار خود را، پس خداوند اجابت فرمود و دادرسى كرد براى شما و فرمود محققا من كمك مى‏دهم شما را به هزار از ملائكه كه در عقب يكديگر نازل مى‏شوند و خداوند قرار نداد اين امداد ملائكه را مگر بشارتى باشد براى مسلمين و اطمينان قلب پيدا كنند و نيست نصرت مگر از نزد خداوند ، محققا خدا عزيز قادر متعال است و حكيم. سوره انفال: آيات 9 ـ 10.

نوشتن دیدگاه