آیه 35 : (وَ قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمِينَ)
ترجمه :
35 . و به آدم گفتيم : تو و همسرت ساكن شويد در بهشت و از ميوه هاى دلخواهتان در بهشت بخوريد ; ولى نزديك اين درخت نرويد كه از جمله ستمگران شويد.
در بيان امر و نهى در آيه و كلام در اين آيه از جهاتى واقع مى شود :
جهت اول : اينكه امر در آيه ، چه نوع امرى است ، آيا امر تعبيدى است كه آدم در مقابل آن مكلف به انجام شده ، يا ترخيصى است كه مباح بوده انجام دهد يا ندهد؟ مفسرين در اينكه امر ترخيصى است متفقند ; ولى بعضى گفته اند نهى در (لا تَقْرَبا) نهى تحريمى است ، و بعضى نهى تنزيهى دانسته ، و عده اى گفته اند نهى ارشادى است ، مانند امر و نهى طبيب به مريض ; يعنى صلاح شما در اين است كه در بهشت بمانيد و از نعم بهشتى متنعّم شويد و در صورتى كه از درخت منهيّه [= منع شده] بخوريد موجب خروج شما از بهشت مى گردد . و دليل بر اين مطلب علاوه از مقامِ عصمتِ آدم و اينكه بهشت جاى تكليف نيست مضمون آيه شريفه است كه مى فرمايد : (فَتَكُونا مِنَ الظّالِمِينَ) ; يعنى نتيجه نافرمانى شما ظلم به نفس خودتان است ، زيرا كسى در بهشت نبود كه آدم و حوا به او ظلم كنند و مؤيد اين معناست كلام آدم در موقع استغفار كه مى گويد : (رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا)(1) . و بنابراين مخالفت آن ها در اين امر ترك اولى است ، زيرا بهتر بود كه آن ها در بهشت مى ماندند و براى هميشه از نعمت هاى آن بهره مند بودند و بلكه مى توان گفت امر در (اسْكُنْ) و (كُلا) توطئه [= زمينه چينى] براى نهى (لا تقربا) است .
جهت دوم : درباره خلقت حوا كه كجا و چگونه خلق شده است؟ عده اى از مفسرين گفته اند كه موقعى كه آدم در بهشت به خواب رفته بود از يك ضلع آدم حوا را خلق كردند و مضمون بعضى از اخبار ناطق به همين مطلب است و در آيات شريفه فقط دارد كه از آدم حوا خلق شده است : (خَلَقَ مِنْها زَوْجَها)(2) ، (جَعَلَ مِنْها زَوْجَها)(3)و (ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها)(4) .
در فقيه شيخ صدوق روايت شده است كه فرمود :
« سُئل أبو عبدالله(عليه السلام) عن خلق حواء و قيل له : إنّ اُناساً عندنا يقولون : إنّ الله عزّ و جلّ خلق حواء من ضلع آدم الأيسر الاقصى؟ فقال : سبحان الله و تعالى عن ذلك علوّاً كبيراً . إنّ الله تبارك و تعالى لم يكن له القدرة بأن يخلق لآدم زوجة من غير ضلعه و يجعل للمتكلم من أهل التشنيع سبيلاً إلى الكلام أن يقول : إنّ آدم كان ينكح بعضه بعضاً إذا كانت من ضلعه ، ما لهؤلاء؟ حكم الله بيننا و بينهم ، ثم قال(عليه السلام) : إنّ الله تعالى لمّا خلق آدم من طين وأمر الملائكة فسجدوا له ، ألقى عليه السبات ، ثم ابتدع له حواء . . . » إلى آخر الخبر(5) .
و ممكن است گفته شود كه خدا ، حوا را از زيادى گل آدم آفريد و آيات و اخبار را هم بر همين معنا حمل كنيم ، كه يك قسمت از گل آدم كه به جاى يك ضلع او بوده براى آفرينش حوا به كار رفته ، تا زن از شوهر خود تبعيت كند .
و كلمه (لا تَقْرَبا) نهى از اكل است ، نه مقصود نزديك نشدن باشد (فَأَكَلا مِنْها)(6) ، چنان كه اين كلمه در قرآن در موارد ديگر كنايه از نهى است با تأكيد ; مانند (لا تَقْرَبُوا الزِّنى)(7) ، (وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ)(8) ، (وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ)(9) و امثال اين ها .
اختلاف در شجره نهى شده
و در « شجره اى » كه از خوردن آن نهى شده بود اختلاف است ، بعضى گفتند حنطه (= گندم) و بعضى عنب (= انگور) و بعضى تين (= انجير) و بعضى زيتون و بعضى كافور و بعضى شجره علم خير و شرّ(10) و بعضى شجره خلد(11) دانسته اند و قائل به شجره علم خير و شرّ(12) ، كلبى(13) است و او از تورات رايج اخذ نموده و قصه تورات به جهات بسيارى محرّف است. و قائل به شجره خلد ، ابن جذعان(14) است و اين نيز قول باطلى است براى اينكه اولاً ، مأخوذ از قول شيطان است كه گفت : (هَلْ أَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْك لا يَبْلى)(15) .
و ثانياً ، اگر شجره خلد بود ، بايد آدم و حوا در بهشت جاودان باشند نه اينكه خارج شوند .
و اخبار در اين باره مختلف است و در بعضى اخبار دارد كه همه اين ها حق است ، زيرا درخت بهشتى شامل همه انواع خوراكى ها هست(16).
و آنچه به نظر اقرب است اينكه شجره از چيزهايى بوده كه خوردن آن با ماندن در بهشت مناسبتى نداشته و بعيد نيست كه همان حنطه [= گندم] بوده است .
«فاء» در جمله (فَتَكُونَا مِنَ الظالِمِينَ) فاى تفريع است ; يعنى خوردن از شجره منهيّه موجب ظلم به نفس خودتان مى شود، زيرا باعث خروج از بهشت و تعب [= سختى] در حيات دنيا مى گردد. و تقدير اين است كه « إن تقربا تكونا من الظالمين » كلام يك جمله واحده و مشتمل بر شرط و جزاست ; و ممكن است «فاء» عاطفه باشد از قبيل عطف جمله به جمله و تقدير اينكه « لا تقربا هذه الشجرة و لا تكونا من الظالمين » و عطف به «فاء» براى ترتّب باشد ; يعنى عدم ظلم مترتب بر عدم تقرب است ، لكن اوّل اولى است .
_____________________________________________
[1] . پروردگارا! ما به خودمان ظلم كرديم. سوره اعراف : آيه 23 .
[2] . و آفريد از او جفت او را. سوره نساء : آيه 1 .
[3] . و قرارداد جفت او را از خود او. سوره اعراف : آيه 189 .
[4] . سپس قرارداد جفت آدم را از خودش . سوره زمر : آيه 6 .
[5] . در باره آفرينش حوا از حضرت صادق(عليه السلام) سؤال شد و گفته شد : عده اى از مردم مى گويند كه خدا حوا را از پهلوى چپ آدم خلق كرد . پس حضرت فرمود : خدا از اين عمل پاك است ، آيا براى خدا توانايى نبود كه حوا را از غير پهلوى آدم بيافريند كه راهى براى قولِ ياوه گويان پيدا شود كه بگويند قسمتى از آدم با قسمت ديگرش نكاح كرده است ؟ چرا اين عده چنين سخنى را مى گويند؟ خدا ميان ما و آن ها حكم كند ، و فرمود : خداى تعالى چون آدم را آفريد و به ملائكه امر كرد به او سجده كردند او را به خواب فرو برد و حوا را براى او آفريد.... من لايحضره الفقيه : ج 3 ، ص 379 ، ح4339. ( با اندكى اختلاف در الفاظ ) .
[6] . سر انجام ، هر دو از آن خوردند. سوره طه : آيه 121 .
[7] . و نزديك عمل زنا نرويد. سوره اسراء : آيه 32 .
[8] . و نزديك مال يتيم نرويد. سوره انعام : آيه 152 .
[9] . و نزديك كارهاى زشت نرويد. سوره انعام : آيه 151 .
[10] . مجمع البيان : ج 1 ، ص 195 .
[11] . شجره خلد ; يعنى درخت جاودان و هميشگى . همان .
[12] . يعنى درختِ معرفتِ نيك و بد .
[13] . محمد بن سائب كلبى : يكى از اصحاب امام باقر و امام صادق (عليهما السلام) مى باشد كه در زمينه تفسير ، روايت و علم تاريخ و انساب ، آگاهى فراوانى داشته است . هرچند عده اى از علماى رجال اهل سنت او را تضعيف كرده اند ، ولى عده اى ديگر او را ، مخصوصاً در زمينه تفسير ، ستوده اند . پسر وى ، هشام بن محمد يكى از خواص اصحاب امام صادق (عليه السلام)و مشهور به فضل و علم بوده است و خود وى نيز از بزرگان شيعه مى باشد كه به همين دليل علماى اهل سنت او را تضعيف كرده اند . وى در سال 146 هجرى از دنيا رفت . موسوعة طبقات الفقهاء ، ج 2 ، ص 498 .
[14] . احتمالاً منظور على بن زيد بن جُدعان مى باشد ، وى يكى از عالمان و فقيهان بصره در قرن دوم هجرى و نيز يكى از مفسران قرآن در آن دوره است . بزرگان اهل سنت وى را تضعيف كرده و گفته اند كه شيعه بوده ، ولى برخى ديگر شيعه بودن او را قبول ندارند . گويند ابن جدعان در اواخر عمرش دچار اختلال حواس شد . وى در سال 131 هجرى فوت كرد . سير اعلام النبلاء ، ج 6 ، ص 42 .
[15] . آيا مى خواهى تو را به درخت جاودانگى ومُلكى كه زايل نمى شود راهنمايى كنم؟! سوره طه : آيه 120 .
[16] . عيون اخبار الرضا (عليه السلام) : ج 1 ، ص 274 ، ح67 و بحار الأنوار : ج 26 ، ص 273 ، ح15.
