نامش فاطمه دختر حزام بن خالد عامری و مادرش ثمامه بود. در حدود سال پنجم هجری در كوفه و یا اطراف آن متولد گردید. وی در عصر خود یكی از زنان با فضیلت، پرهیزگار، عابد، با تقوا و در شعر و حدیث سرآمد دیگران بود
پدران ام البنین در دوران قبل از اسلام جزو دلیران عرب محسوب می شدند و مورخان آنان را به دلیری در هنگام نبرد ستوده اند. چنانكه ابوالفرج اصفهانی در كتاب خود دلیری و شجاعت اجداد ام البنین را متذكر شده است .
افزون بر این، آنان علاوه بر شجاعت و قهرمانی، پیشوای قوم خود نیز بودند، چنانكه سلاطین زمان در برابر ایشان سر تسلیم فرود می آوردند . بی جهت نیست كه عقیل بن ابی طالب به امیرالمؤمنین(علیه السلام) می گفت: در میان عرب از پدران ام البنین شجاع تر و قهرمان تر یافت نمی شود گروهی از مورخان بر آنند كه علی(علیه السلام) با ام البنین بعد از شهادت حضرت زهرا(سلام الله علیها) ازدواج نمود . دسته ای دیگر می گویند كه این امر بعد از ازدواج حضرتش با امامه بوده، اما در هر حال ، مسلم است این ازدواج بعد از شهادت صدیقه كبری صورت گرفته است .
گویند عقیل بن ابی طالب كه آشنا به انساب عرب بود، پیشنهاد ازدواج ام البنین را به حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) داد. حضرت این انتخاب را پسندید و او را به خواستگاری نزد پدر ام البنین فرستاد. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) با ام البنین ازدواج كرد. ثمره این ازدواج چهار پسر به نامهای عباس( 26-61 ق)، عبدا... ( 36-61 ق)، عثمان ( 38-61 ق) و جعفر( 40-61 ق) بود كه تمامی آنها در كربلا به شهادت رسیدند و سرور همه آنان حضرت ابوالفضل العباس (علیه السلام) بود .
ام البنین چه در زمان حیات امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) و چه بعد از شهادت ایشان برای شوهر گرانقدرش، زنی صمیمی، فداكار و با عفت بود. این بانوی فداكار وقتی كودكان خرد سال حضرت علی (علیه السلام) را دید، بلافاصله تصمیم به خدمت و پرستاری آنان گرفت و در این كار تا حد یك مادر واقعی پیش رفت وفرزندان فاطمه(سلام الله علیها) را بر فرزندان خود مقدم داشت و بخش عمده محبت و علاقه خود را متوجه آنان كرد وهمچون مادری مهربان به دلجویی و پرستاری آنان پرداخت. با كمال خوشرویی و سخنان محبت آمیز با آنها روبرو می شد؛ به خاطر همین وفاداری و رفتار شایسته او بود كه زینب به دیدار او می رفت و از او تجلیل به عمل می آورد.
چنانكه گفته اند، پس از چندی به مولا علی (علیه السلام) پیشنهاد داد به جای فاطمه كه اسم قبلی و اصلی وی بوده، او را «ام البنین» صدا زند، تا حسنین (علیهما السلام) از ذكر نام اصلی او توسط علی (علیه السلام) به یاد مادر خویش فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نیفتاده و در نتیجه خاطرات تلخ گذشته در ذهنشان تداعی نگردد و رنج بی مادری آنها را آزار ندهد. به واسطه صفات نیكوی ام البنین بود كه حضرت او را گرامی می داشت و از صمیم قلب در حفظ و حرمت او كوشید.
منابع تاریخی هیچ گونه گزارشی از حضورفعال او در زمان امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) ارائه نكردند. تنها گویند ام البنین در واقعه عاشورا در مدینه بود چنان كه به آنانی كه عازم سفر بودند، چنین سفارش كرد: چشم و دل مولایم امام حسین (علیه السلام) و فرمانبردار او باشید؛ البته وقتی بشیر و زینب او را از ماجرای كربلا و شهادت امام حسین (علیه السلام) وفرزندانش باخبر نمودند، ام البنین همچنان از امام حسین (علیه السلام) خبرگرفت و چون بشیر خبر شهادت آن حضرت را به او داد، ام البنین گفت: «ای بشیر، بند دلم را پاره كردی!» و صدا و ناله شیون بلند كرد. می گویند بشیر گفت: خداوند به سبب مصیبت مولایمان امام حسین(علیه السلام) به شما پاداش بزرگ عنایت كند.
ام البنین گفت: فرزندان من و آنچه در زیر آسمان است، فدای حسینم باد!
به گفته علامه مامقانی، این شدت علاقه ، كاشف از علو مرتبه او در ایمان، و قوت معرفت او به مقام امامت است كه شهادت چهار جوان خود را كه نظیر ندارند در راه دفاع از امام زمان خویش سهل می شمارد .
به هر حال، فقدان فرزندانش او را متأثر و ناراحت كرده بود، چنانكه وقتی حضرت زینب(سلام الله علیها) سپر خونین حضرت عباس را به عنوان یادگاری به ام البنین نشان داد، وی تا آن را دید چنان دلش سوخت كه نتوانست تحمل كند و بی هوش بر زمین افتاد.
وی هر روز برای فرزندش عباس نوحه سرایی می كرد و فرزند او عبید ا... را نیز به همراه خود می آورد. مردم مدینه برای شنیدن نوحه او گرد می آمدند و به سبب جانسوز بودن نوحه سرایی او همگی اشك می ریختند. باید گفت، آمدن ام البنین به بقیع نوعی انقلاب بر ضد بنی امیه و آگاهی مردم از ژرفای مصیبت بود. پس از آگاهی از جریان عاشورا و شهدای آن واقعه، ام البنین مجلس سوگواری و مصیبت در خانه اش برپا كرد. زنان بنی هاشم در آن جا گرد آمدند و برای امام حسین(علیه السلام) و خاندانش گریه كردند.
وفات ام البنین (سلام الله علیها)
بنا بر قول مشهور، این بانوی بزرگوار در 13 جمادی الثانی سال 64 ق وفات یافت و در قبرستان بقیع به خاك سپرده شد .
چنانكه اشاره شد، وی صاحب چهار پسر به نامهای عباس، عبدا... ، عثمان و جعفربود. در این میان، نوادگان عباس كه اكثر آنان درعربستان، عراق، مصر، اردن، ایران و تركمنستان پراكنده می باشند، در علم و ادب، شعر و حدیث سرآمد عصر خویش بودند؛ از جمله ابویعلی حمزه بن قاسم بن علی بن حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس از محدثان مورد اعتماد شیعه و صاحب كتاب «التوحید»، «الزیاره» و «المناسك» می باشد كه مزار او در حله معروف است و مردم آنجا را زیارت می كنند .
محمد جواد هوشیار
