راوی شناسان در میان اصحاب ائمه اطهار علیهمالسلام از گروهی تحت عنوان «اصحاب اجماع» یاد کرده اند. این تعبیر در مورد هجده تن از فقیهان برجسته، که از شاگردان امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهمالسلام بوده اند، به کار میروند.
آنان عبارتند از: زُراره، بُرَید، ابوبصیر، فضیل بن یسار، محمد بن مسلم، جمیل بن دُرّاج، عبداللّه بن مسکان، عبداللّه بن بکیر، حمّاد بن عثمان، حمّاد بن عیسی، ابان بن عثمان، یونس بن عبدالرّحمان، محمد بن ابیعمیر، عبداللّه بن مغیره، حسن بن محبوب، احمد بن ابینصر، معروف بن خرّبوذ و صَفْوان بن یحیی.
در میان این هجده تن، زراره و جمیل بن دُرّاج و یونس بن عبدالرحمان و صفوان بن یحیی از بقیه ممتازتر بوده اند.
علت اینکه از میان صدها شاگرد و صحابه آن چهار امام بزرگوار، تنها از هجده تن به عنوان «اصحاب اجماع» یاد شده، این است که غالب احادیث فقهی شیعه توسط آنان روایت شده و اگر آنها نبودند، از فقه اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام تقریباً نام و نشانی باقی نمیماند.1
امامان عصر صفوان
صفوان با سه تن از امامان معصوم علیهمالسلام هم عصر بود. آن سه پیشوای بزرگ که وی را حیاتی جاودانه بخشیدند، عبارتند از:
1. امام کاظم علیه السلام
بسیاری از دانشمندان و رجالیون شیعه تصریح کرده اند که صفوان خدمت امام صادق علیه السلام نرسید2 اما در حوزه درس فرزند گرامیاش، امام کاظم علیه السلام حاضر شد و از بیانات ملکوتی آن حضرت بهره ها برد.
2. امام رضا علیه السلام
صفوان از محضر حضرت امام رضا علیه السلام سودها جست و قلب عطش ناکش از زلال دانش ایشان سیراب گشت. در زمان امام رضا علیه السلام مشکلات و معضلات عدیده ای گریبانگیر جامعه شیعی بود. ظهور و وجود فرقهها و مشربهای مختلف کلامی، فلسفی و فقهی از جمله این ناهنجاری ها به شمار میرفت و باعث گمراهی افراد زیادی میشد. فرقه واقفیه ـ که بر امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام توقف کرده و امامان بعدی را قبول نداشتند ـ شک و تردیدهای زیادی در امامت حضرت رضا علیه السلام ایجاد کرده بودند. آنان در صدد بودند حتی شخصیت بزرگی چون صفوان بن یحیی را هم به جمع خود بکشانند. از این رو اموال زیادی به وی پیشنهاد کردند، ولی موفق نشدند.3
علی بن معاذ گوید: از صفوان بن یحیی پرسیدم: چگونه به امامت حضرت رضا علیه السلام یقین پیدا کردی؟ او گفت: نماز گزاردم و خداوند را یاد کرده، از او طلب خیر نمودم؛ در پی آن، به امامت آن حضرت یقین پیدا کردم.4
3. امام جواد علیه السلام
امام جواد علیه السلام از دیگر پیشوایان شیعه است که صفوان، امامت و محضر ایشان را درک نمود.
یکی از مهمترین معضلات عصر حضرت جواد علیه السلام مسأله امامت ایشان بود که از کمی سنّ شریفشان ناشی میشد. زیرا ایشان در هنگام شهادت امام رضا علیه السلام بیش از شش سال و چند ماه نداشت.5 البته امام رضا علیه السلام به جانشینی امام جواد علیه السلام تصریح کرده بود، ولی سنّ کم امام جواد علیه السلام برای تعداد زیادی از شیعیان ـ حتی علما و بزرگان ـ مشکل ایجاد کرده بود.
در روایتی آمده است که صفوان به حضرت رضا علیه السلام عرض میکند: پیش از آنکه خداوند به شما ابوجعفر (امام جواد علیه السلام ) را ببخشد، از جانشین خود پس از شما میپرسیدیم و شما میفرمودید: خداوند به من فرزندی میدهد. اکنون چشمان ما به جمالش روشن گشته است. خداوند به ما روز وفاتتان را نشان ندهد! اگر چنین اتفاقی افتاد، به چه کسی رجوع کنیم؟ امام با اشاره انگشت، حضرت جواد علیه السلام را نشان داد. صفوان عرض کرد: فدایت شوم، ایشان سه سال بیشتر ندارند؟ امام فرمود: این چه ضرری به امامتش میزند؟! چون عیسی علیه السلام با اینکه بیش از سه روز نداشت، حجّت خدا بود.6
ویژگیها
صفوان بن یحیی از شخصیتهای بسیار بزرگ تاریخ تشیّع، و از جمله فقیهان، محدّثان و متکلّمان بی نظیر و اصحاب نزدیک ائمه علیهمالسلام بود. وی علاوه بر مقام شامخ علمی، جایگاه والایی در زهد و عبادت داشت. وی برای گذران زندگی به بزّازی مشغول بود.
صفوان از بیش از 140 تن از یاران امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهمالسلام روایت نقل کرده است.7 و شاگردان فراوانی هم به عالم دانش تحویل داده؛ به جاست در اینجا به ذکر ویژگی های این دانشمند پارسا بپردازیم:
1. در اوج تقوا
صفوان در پرهیزگاری و تقوا کم نظیر بود. گویند: یکی از همسایگان وی در مکه از او خواست دو دینارش را به کوفه ببرد. صفوان نپذیرفت و گفت: من شتر سواری خود را کرایه کرده ام. و در وقت کرایه، آن دو دینار جزو اسباب من نبود. پس صبر کن تا از کسی که شتر را از او کرایه کردهام، اجازه بگیرم.8
2. نایب خاصّ امام رضا و امام جواد علیهماالسلام
از جمله وکلا و نایبان خاصّ حضرت رضا و حضرت جواد علیهماالسلام صفوان بن یحیی بود.9 وی افزون بر جمع آوری وجوهات شرعی، مأموریت خطیر نشر روایات اهلبیت و هدایت شیعیان و مبارزه با خطوط انحرافی و التقاطی موجود در آن عصر را هم برعهده داشت.
3. مورد عنایت امام رضا علیهالسلام
معمّر بن خلاد گوید: اسماعیل بن خطاب از زکات غلّه خود مقداری را به صفوان بخشید. وقتی من آن مقدار را بر داشت کردم و به امام رضا علیه السلام گزارش دادم، حضرت فرمود: «رحم اللّه اسماعیل بن خطاب بما اوصی به الی صفوان بن یحیی و رحم اللّه صفوان، فانّهما مِنْ حزب آبائی علیهمالسلام و مَنْ کان مِن حزبنا ادخله اللّه الجنة؛ خداوند اسماعیل بن خطاب را به سبب سفارشی که در حقّ صفوان بن یحیی کرده است، رحمت کند. و خداوند صفوان را رحمت نماید، چون آنان جزو حزب پدرانم ـ که سلام خدا بر آنان باد ـ هستند و هرکس از حزب ما باشد، خداوند او را داخل بهشت میکند.»10
4. عادل واقعی
محمد بن عیسی یقطینی گوید: امام رضا علیه السلام بستهای لباس و چند غلام و مقداری دینار و یک راهنما برای من و یک راهنما برای برادرم موسی و یک راهنما برای یونس بن عبدالرّحمان فرستاد و دستور داد از سوی ایشان، حجّ به جا آور... امام فرموده بود که پولها در چند راه مصرف گردد؛ بخشی را به خانواده اش بدهیم، قسمتی را به گروهی نیازمند که در آمدی ندارند و 300 دینار را به زنی از خویشاوندان آن حضرت که یکی از همسرانش بود. امام فرمان داده بود که آن زن را از طرف ایشان طلاق بدهم و او را از آن مال بهرهمند سازم. حضرت فرموده بود برای طلاق، صفوان بن یحیی و شخص دیگری را ـ که راوی نامش را از خاطر برده ـ شاهد قرار دهم.
علامه مامقانی پس از نقل گزارش فوق گوید: این روایت تصریح دارد که حضرت رضا علیه السلام صفوان بن یحیی را فرد عادلی میدانست. چون از ضروریات مذهب تشیّع آن است که دو شاهد طلاق باید عادل باشند.11
5. عابدی وارسته
صفوان بن یحیی هر روز 150 رکعت نماز میخواند و هر سال، سه ماه روزه میگرفت و سه بار زکات میداد.12 و از برخی شواهد و قرائن به دست میآید که او به هنگام مشکلات بزرگ و امور مهم، در پرتو «عبادت و نماز» با عنایات الهی چاره سازی مینمود و معضلاتش را حل میکرد.
6. صحابی مخصوص اهلبیت علیهمالسلام
صفوان بن یحیی یکی از یاران خاصّ امامان کاظم، رضا و جواد علیهمالسلام بود و آن بزرگواران به او توجّه زیادی داشتند. نجاشی در این باره گوید: «کانت له عنده منزلة شریفة13؛ صفوان مقام و منزلت بزرگی نزد حضرت رضا علیه السلام داشت.»
7. تسلیم محض ائمه علیهمالسلام
علی بن حسین بن داود قمی گوید: از امام جواد علیه السلام شنیدم که صفوان بن یحیی و محمد بن سنان را به نیکی یاد میکرد و میفرمود: «رضی الله عنهما برضای عنهما فما خالفانی قطّ؛ خداوند به سبب خشنودی من از آن دو خشنود باشد، چه آن دو هیچ گاه با من مخالفت نکردند». در روایت دیگری شبیه گزارش فوق اضافه شده که «آن دو با پدرم نیز مخالفت نکردند.»14
8. عشق به خاندان عصمت علیهمالسلام
ارادت صفوان نسبت به اهل بیت عصمت علیهمالسلام به اندازهای بود که حفظ جان امام رضا علیه السلام را بر خود واجب میشمرد؛ چنان که خود او گوید: وقتی امام کاظم علیه السلام از دنیا رفت و امام رضا علیه السلام جانشینی خویش را اعلام فرمود، ترسیدم به جان ایشان آسیبی رسد. لذا به آن حضرت عرض کردم:
شما موضوع مهمّی را آشکارا بیان داشتید و ما بر جان شما بیمناکیم؛ چرا که ممکن است از سوی وی (هارون الرشید) به شما گزندی رسد.15
همچنین وقتی اصحاب بزرگ ائمه، نظیر صفوان بن یحیی و یونس بن عبدالرّحمان از شهادت امام رضا علیه السلام آگاه شدند، در مجلسی در منزل عبدالرّحمان بن حجّاج گرد آمده، در عزای آن امام همام به شدّت گریستند و ناله سردادند.16 این واکنش جز در پرتو عشق و علاقه شدید، قابل تفسیر نیست.
9. وفاداری به امامان شیعه
عبداللّه بن صلت گوید: اواخر حیات امام جواد علیه السلام به حضورش شرفیاب شدم. امام فرمود: «جزی اللّه صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و زکریا بن آدم عَنّی خیراً فقد وفوا لی17؛ خداوند متعال به صفوان بن یحیی، محمد بن سنان و زکریا بن آدم به سبب وفاداری شان نسبت به من، پاداش خیر دهد».
10. شکوه علم
پایه علمی صفوان در فقه و حدیث بدان حدّ رسید که او را از جمله فقهای درجه اوّل و مهمترین شاگردان حضرت کاظم و حضرت رضا علیهماالسلام شمرده اند.18 وی سی اثر علمی از خود بر جای نهاد و در این راستا کمک شایانی به جهان اسلام نمود.
عروج
این فقیه طراز اوّل شیعه، پس از یک عمر تلاش بیوقفه در پی دانش اندوزی و نشر مکتب نورانی اهلبیت علیهمالسلام و تربیت شاگردانی برجسته، در فضای هراس انگیز حکومت عباسی و مبارزه با کج فکریها و انحرافات عقیدتی، در سال 210 ق. در شهر مدینه دارفانی را وداع گفت.
پس از رحلت وی، امام جواد علیه السلام برای تدفین او حنوط و کفن فرستاد و به اسماعیل بن موسی فرزند امام کاظم علیه السلام دستور داد بر جنازه مطهّرش نماز بخواند.19
پینوشتها:
1. ر.ک: کلیات فی علم الرجال، ص 174 به بعد. 2. ر.ک: به تنقیح المقال، ج 2، ص 101. 3. رجال نجاشی، ص 197. 4. الغیبه، شیخ طوسی، ص 61. 5. دلائل الامامه، ص 200. 6. کافی، ج 11، ص 321. 7. در مورد اسامی استادان صفوان، ر.ک: مشایخ الثقات و جامع الرواة، ج 1، ص 413 ـ 417؛ معجم رجال الحدیث، و دیگر مآخذ رجالی. 8. تحفةالاحباب، ص 221؛ نقدالرجال، ص 173. 9. رجال نجاشی، ص 197. 10. اختیار معرفةالرجال، ج 2، ص 792؛ مقایسه کنید با تنقیح المقال، ج 2، ص 100. 11. تنقیح المقال، ج 2، ص 100 و 101. 12 و 13. ر.ک: رجال نجاشی، ص 197. 14. اختیارمعرفةالرجال، ج 2، ص 792 و 793. 15. بحارالانوار، ج 49، ص 113. 16. ر.ک: مدینةالمعاجز، ج 7، ص 290 و 291. 17. اختیار معرفةالرجال، ج 2، ص 792. 18. البته یونس بن عبدالرحمان هم از چنین منزلتی برخوردار بود. (ر.ک: کلیات فی علم الرجال، ص 175). 19. اختیار معرفةالرجال، ج 2، ص 792.
