آنچه اسلام را، در صحنه جهانی، جاودان و مکتبی انسان ساز ساخته، این است که مردان و زنانی فداکار رنجهای طاقت فرسایی را متحمل شدند تا این مکتب رهایی بخش به دست ما، نسل امروز، برسد. بر این اساس آشنایی با چهره های برجسته و خدمات و تلاش های آنها ضروری است. محدث بزرگ شیعه، عباس بن معروف قمی، یکی از ستارگان پر فروغ آسمان علم و تقوی و حدیث است و در این مقاله، با استفاده از منابع تاریخی و رجالی، با شخصیت و زندگی وی آشنا میشویم.
طلوع ستاره
تاریخ دقیق تولد ابوالفضل عباس بن معروف قمی، معلوم نیست ؛ اما بنابر شواهد گوناگون به نظر میرسد که ولادتش، در نیمه قرن دوم هجری باشد به این دلیل که با سه تن از امامان شیعه (حضرت امام رضا و امام جواد و حضرت هادی (علیهماالسلام) معاصر بود.
یار امام
دیدار ائمه اطهار و درک وجود مقدس آنان، برای انسانهای متعهد، بسی افتخار و ارزش آفرین است مخصوصاً اگر دیدار کننده از دوستان امامان معصوم باشد. اینکه عباس بن معروف، از یاران کدام امام بوده است، بعضی از دانشمندان و بزرگان سکوت کردهاند (1)و جمعی دیگر او را در شمار یاران حضرت رضا (ع) جای دادهاند.(2) از شیخ طوسی نقل شده است که عباس بن معروف از یاران و اصحاب امام دهم شیعیان، حضرت هادی (ع) ، است. (3)مرحوم آیت اللّه خویی از قول دو تن از بزرگان شیعه این نظریه را از کتاب رجال شیخ طوسی نقل کرده است، اما نسخه کتاب رجال که اخیراً چاپ شده است از این سخن خالی است.
برخی نیز معتقدند، ایشان از امام جواد (ع) روایت نقل کرده است.
به هر حال این شخص بزرگوار افتخار حضور نزد امام هشتم (ع) راداشته و از محضر مقدس امام (ع) استفادههای معنوی و علمی فراوانی برده است .
منزلت و وثاقت
از تحقیق کتاب های متعددی که پیرامون راویان نوشته شده است موقعیت و مقام این محدث بزرگ به دست میآید هر چند عموم گزارشگران از وی یاد نمودهاند باید گفت دو نفر از برجسته ترین علماء شیعه وثاقت او را، برای اولین بار، تأیید کرده اند و دیگران هم از آنها پیروی نمودهاند.
نجاشی میگوید: «عباس بن معروف»، قمی و مورد اطمینان است. شیخ طوسی نیز میفرماید: «عباس بن معروف» اهل قم و دارای اعتقاد صحیح، پاک و خالص است.
اساتید
هر کس که با اخبار و روایات اهل بیت (ع) انس دارد میداند، در روایات متعدد از اول تا آخر فقه و مسائل اعتقادی و اجتماعی، که در اخبار مطرح شده است، اسم وی بارها به چشم میخورد.
بیشتر روایاتی که این مرد بزرگ در «سند» آن واقع شده است، خود از بهترین و محکمترین روایات اند، چون بیشتر یا همه افرادی که در سند حدیث نامشان آمده است از بزرگان و مشایخ شیعه اند این سخن متّکی به حقیقتی است که با مراجعه و دقت در کتاب های حدیثی ما، آشکار میشود. به همین جهت به معرّفی بعضی از استادان بزرگواری که این محدث بزرگوار از آنان حدیث نقل کرده است، میپردازیم:
1 - علی بن مهزیار اهوازی؛ که از بزرگترین و مخلص ترین فقیهان و دانشمندان شیعه، صاحب شأن و مقام و از یاران و اصحاب حضرت امام رضا و جواد (ع) بود.(4)
علی در آغاز نوجوانی به کیش نصرانی بود، ولی خداوند متعال او را به مذهب شریف تشیع هدایت فرمود تا آنجا که از ناحیه امام جواد (ع) در مدح و ثنای او، اخبار فراوانی نقل شد، قبر مطهرش در استان خوزستان، شهرستان اهواز، است و مورد توجه عموم مردم است.(5)بیشتر روایاتی که عباس بن معروف نقل میکند، از علی بن مهزیار است.(6)
2 - عثمان بن عیسی ؛ محدثی بلند مرتبه و مورد اطمینان است(7)و یکی از دانشمندان بزرگ، او را از «اصحاب اجماع» میداند.(8)
عثمان بن عیسی ابتداء از فرقه « واقفیه » بود که تا امامت حضرت موسی بن جعفر (ع) را قبول داشتند، ولی ایشان از این اعتقاد باطل دست برداشت و به حقیقت توجه کرد آنگاه به مذهب دوازده امامی گروید. عثمان از شهر خود، کوفه، کوچ کرد و در کربلا کنار قبر مقدس سیّد الشهداء (ع) ساکن شد و در همانجا هم رحلت کرد.
3 - صفوان بن یحیی(9)؛از مفاخر و بزرگان مذهب شیعه است. و اگر او را از شخصیتهای درجه اول زمانش بدانیم، سخنی به گزاف نگفتهایم. صفوان که از یاران امام موسی بن جعفر و امام رضا (ع) است از طرف آن بزرگواران وکالت داشت و بسیار مورد اطمینان بود. وی در سال 210 ،قمری از دنیا رفت.(10)
4 - عبدالله بن مغیره ؛بسیار مورد اطمینان بود و در شکوه، بزرگواری، دینداری و تقوی در زمان خود همانندی نداشت.(11)
5 - حسن بن محبوب؛ از اصحاب حضرت رضا (ع) شخصی صاحب منزلت، و مرتبه بالا (12)و از چهار رکن عصر خود بود.
شاگردان
شاگردان مبرز و بزرگی تربیت کرد که به جمعی از آنها اشاره میشود:
1 - محمد بن حسن صفار قمی ؛ مهمترین و پر آوازهترین شاگرد این محدث بزرگوار است، صفار نویسنده کتاب معروف «بصائر الدرجات» است که یکی از منابع کتاب شریف کافی، است.
در سراسر کتاب، صفار روایات بسیاری از عباس بن معروف نقل میکند این مطلب از دقت و تتبع در کتاب «معانی الاخبار» و «توحید» مرحوم صدوق نیز به دست میآید.
نجاشی میگوید: محمد بن الحسن صفار چهره بر جسته اصحاب ما در قم و انسانی بسیار موثق و بلند مرتبه بود.این مرد بزرگ در سال 290 هجری، قمری، در شهر مقدس قم رحلت کرد.(13)
2 - احمد بن محمد بن عیسی قمی ؛احمد بن محمد بن عیسی از بزرگان علماء و فقیهان قم، شخصیتی سیاسی و مورد احترام مردم بود دربارهاش گفتهاند، رئیس بلامنازع قم و از یاران امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) بود.(14)احمد بن محمد همان محدث معروفی است که «احمد بن محمد بن خالد برقی»، صاحب کتاب «محاسن» را از قم بیرون کرد زیرا اعتقاد داشت که احمد بن محمد از افراد ضعیف نقل روایت میکند.
این محدث دقیق، اخبار زیادی از عباس بن معروف نقل کرده است که بی گمان نشانه اعتماد او به « عباس » است.
3 - محمد بن عبد الجبار قمی (15)؛ اهل قم، مورد اطمینان دانشمندان شیعه(16) و از اصحاب امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری : بود.
اعتقاد به مقامهای ائمه
امامان معصوم ما، صاحب منزلت و مقامهای والایی هستند که خداوند متعال به آنها عنایت فرموده است از قبیل، علم غیب و شفا بخشیدن مریضها و تصرف در کائنات، در این باره روایات متواتر و مسلمی در کتابهای معروف روایتی ما شیعه (همانند بصائر الدرجات و کافی و بحار الانوار) وجود دارد، اما روایات «بصائر» درباره مقامات امامان اهل بیت بسیار گویا و صریح اند و در این کتاب بابهای متعددی را به «ائمه (ع) » اختصاص داده است و در اسناد بیشتر آن روایات، نام عباس بن معروف به چشم میخورد که این گویای اعتقاد راسخ این مرد به مقامهای والای اهل بیت (ع) است.(17)
تألیفات
کتابها و مصنفاتی از عباس بن معروف به یادگار ماند این کتابها از جمله منابعی اند که صاحبان کتب اربعه (کافی، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه) در جمع آوری اخبار اهل بیت عصمت و طهارت از آنها سود بردهاند. از مطالعه در کتابهای علمای شیعه به دست میآید کهایشان تألیفات روایتی داشته است. نجاشی میگوید: «کتاب «آداب» و «کتاب نوادر» برای او است و ما به تمام روایات و مصنفات او سند داریم.»(18)
نگاهی به روایات عباس بن معروف
به گفته برخی از محققین، این محدث فرزانه «39» حدیث از امامان معصوم (ع) نقل کرده است. در این بخش به بعضی از آنها اشاره میشود:
قهرمان واقعی کیست؟
امام زین العابدین (ع) فرمود: روزی رسول اکرم (ص) از کوچههای مدینه عبور میکرد متوجه شد جمعی از جوانان سنگی را از زمین بر میدارند (وزنه برداری میکنند).
حضرت پیش رفت، پرسید: چه کار میکنید؟ گفتند: «یا رسول اللّه! مسابقه میدهیم تا بدانیم کدام یک از ما نیرومندتر است.» حضرت ضمن تأیید کار آنها به نکتهای بسیار با ارزش اشاره کرد و فرمود: آیا به شما بگویم که نیرومندترین و قهرمانترین شما چه کسی است؟ آن کس قهرمان است که این سه امتیاز را داشته باشد:
1 - به خاطر دوستیها خود را به گناه آلوده نکند.
2 - زمانی که به خشم آمد، از مسیر حق و انصاف و انسانیت خارج نشود.
3 - اگر روزی به قدرت و مقام رسید به مال و جان و آبروی مردم دست درازی نکند.(19)
ملّای رومی چه عالی مضمون این حدیث را به نظم کشیده است :
سهل دان شیری که صفها بشکند
شیر آن باشد که خود را بشکند (20)
زیرک کیست؟
از امام صادق (ع) نقل میکند که حضرت فرمود: بر شما باد که نماز را با حضور قلب و اخلاص بخوانید. به سوی آخرت گرایش داشته باشید «که مرد آخر بین، مبارک بندهای است» و برای جهان آخرت تلاش کنید.
چه بسیار اتفاق میافتد که انسان در زندگی روزمره خیلی زیرک است به گونهای که مردم میگویند، فلانی چه قدر زرنگ و زیرک است، (چه قدر پولدار است) ولی بدانید آن فردی زرنگ است که در امور مربوط به آخرت و جهان باقی، زیرک باشد.(21)
زیباترین اخلاق
حدیثی را از مشایخ و اساتید خود، از حضرت امام جعفر صادق (ع) از رسول اکرم (ص) نقل میکند که آن پیامبر بزرگوار در یک سخنرانی فرمود: «آیا به شما مسلمانان از بهترین و زیباترین خلق و خوی انسانی خبر دهم؟
1 - گذشت از کسی که بر تو ستمی روا داشته است. 2 - تلاش برای ایجاد رابطه و برقراری دوستی با خویشاوندانی که میخواهند با تو قطع رابطه کنند. 3 - احسان و نیکی نمودن به کسانی که علاقه ندارند به تو نیکی نمایند.» و در آخر فرمود: «در اختلاف و تفرقه، هلاکت و نابودی اسلام، است.(22)
وفات و محل دفن
زمان رحلت و محل دفن او در بوته اجمال است البته احتمال دارد در نیمه اوّل قرن سوم هجری، روح مقدس او از این عالم خاکی به سوی ملکوت پرواز کرده در جوار «عند ملیک مقتدر» قرار گرفته باشد.
والسلام علیه یومَ وُلِد و یومَ مات و یومَ یُبْعَثُ حیّاً
ابوالحسن ربّانی صالح آبادی
________________________________
1 - رجال نجاشی، ص 200 و فهرست شیخ طوسی، ص .118
2 - رجال شیخ طوسی، ص 382.
3 - تنقیح المقال مرحوم ممقانی، ج 2، ص 129.
4 - فهرست شیخ طوسی، ص .114
5 - رجال نجاشی، ص 200 و خلاصة الاقوال علامه حلّی، ص...
6 - امالی شیخ مفید، ص 179 و معجم رجال الحدیث، ج 9، ص...
7 - معانی الاخبار، ص .186
8 - رجال کشّی، ج 2، ص...
9 - معانی الاخبار، ص 148.
10 - رجال نجاشی، ص .139
11 - معانی الاخبار، ص 116 و سفینة البحار، ج 2، ص 138.
12 - فهرست شیخ طوسی، ص 46.
13 - رجال نجاشی، ص 251.
14 - رجال نجاشی، ص 60.
15 - جامع الروات، ج 1، ص 435.
16 - رجال شیخ طوسی، ص 423.
17 - بصائر الدرجات در صفحات متعدد.
18 - رجال نجاشی، ص .200
19 - امالی شیخ مفید، ص 182.
20 - مثنوی مولوی، ص 38.
21 - امالی شیخ مفید، ص 185.
22 - همان، ص 182.
