قیام سید الشهداء ابعاد مختلفی داشت كه می‌توان به خوبی از رفتار و گفتار امام (علیه‌السّلام) از ابتدای حركتشان از مدینه تا آخرین لحظات عمر شریفشان متوجه آن شد. امور متعددی به عنوان عوامل قیام امام حسین (علیه‌السّلام) محسوب شده‌اند كه به بعضی از آن‌ها اشاره می‌كنیم:

أ‌) پرهیز از بیعت با یزید:
یزیدی كه جام شراب را بر حوران بهشتی ترجیح می‌داد[1]و بر اثر افراط در شرابخوری از دنیا رفت.[2] او كه پس از شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) آرزو كرد: «ای كاش بزرگان ما كه در جنگ بدر كشته شدند امروز زنده می‌شوند و می‌گفتند: ای یزید آفرین بر تو باد».[3] یزیدی كه به تأسی از پدرش درصدد مسخ تدریجی اسلام بود.
ب) دعوت كوفیان:
اهل كوفه از ایشان دعوت كردند تا برای به دست گرفتن رهبری مردم عراق و تشكیل حكومت اسلامی به كوفه بروند.[4]
ج) اصلاح امت:
امر به معروف و نهی از منكراتی همچون محو سنت‌ها و رواج بدعت‌ها عامل بعدی قیام امام بود. به تعبیر دیگر عامل سوم، اصلاح امت اسلامی بود.[5]
یزید كه بعد از شهادت امام پایه‌های حكومتش را متزلزل دید، تنها راه فرار خود از سرزنش و شورش مردمی را عوام فریبی و تبلیغات مسموم دانست؛ لذا درصدد ترور شخصیتی امام (علیه السلام) و اهل بیت او برآمد و به عنوان اولین مبارزه منفی، امام (علیه السلام) و اهل بیت در شام او را «خارجی» نامید و آن‌ها را به عنوان شورشیان بر خلیفه مسلمین (كه مجازاتشان تبعید و اعدام است) معرفی كرد. و با برپایی مراسم جشن و شادی این جنایت را پیروزی قلمداد كرد و سعی كرد از شناخته شدن حسب و نسب اسرا و اهل بیت امام (علیه السلام) بین مردم جلوگیری كند.[6]
متأسفانه مردم شام كه اسلامشان را فقط از طریق معاویه و یزید گرفته بودند، بدعت‌های آن‌ها را چشم و گوش بسته قبول می کردند و احكام الهی محسوب می‌كردند. این تقلید كوركورانه تا حدی فضاحت بار بود كه  معاویه، نماز جمعه را در روز شنبه اقامه كرد و هیچ كس اعتراض نكرد.[7]
دستگاه تبلیغاتی یزید در شام ابتدا توانست حقیقت را پنهان كند؛ لذا اهل شام با پایكوبی و هلهله به استقبال كاروان اسرا و سرهای بر روی نیزه آمدند و آن را پیروزی سپاه اسلام دانستند.[8]  
اگر نقشه یزید در تحریف وقایع عاشورا و تحریف تاریخ عملی می‌شد امروز عاشورا به جای اینكه الگوی ظلم ستیزی باشد، الگوی ظلم ستائی بود.
با در نظر گرفتن شرایط آن زمان است كه وجود كسی به عنوان پیام رساندن عاشورا یك ضرورت تلقی می‌شود و رهبری این مسئولیت را كسی به عهده نگرفت، مگر حضرت سید السجادین (علیه السلام) و زینب (سلام الله علیها). پس از انقلاب حسینی كربلا مرحله‌ای دیگر از این انقلاب آغاز گردید. این مرحله ضامن به ثمر رسیدن خون سید الشهداء بود. امام سجاد (علیه السلام) كه در آن زمان 23 سال بیشتر نداشت، مهم‌ترین وظیفه خود را زنده نگه داشتن خون شهدای كربلا قرار داد. و از همان روز عاشورا تا آخرین لحظات عمر شریفشان مظلومیت اهل بیت (علیهم السلام) را یادآور شدند و این غم و اندوه درونی خود را در مناسبت‌های مختلف آشكار ساختند.
امام (علیه السلام) در خطبه‌هایی كه در مسیر كربلا تا شام و از شام تا مدینه ایراد كردند تلاش‌های یزید را نقش بر آب نمودند كه به بخش‌هائی از سخنان حضرت اشاره می‌شود:
أ‌) خطابۀ امام (علیه السلام) در كوفه:
با توجه به اینكه كوفیان حسب و نسب امام حسین (علیه السلام) را می‌دانستند و فقط دنیاگرائی و غفلت و مال حرام سبب جرأت آن‌ها بر قتل امام حسین (علیه السلام) شده بود، امام سجاد (علیه السلام) با خطابه‌هایی آتشین، وجدان به خواب رفته آن‌ها را  نسبت به شدت جنایتی كه مرتكب شده بودند، بیدار کرد و اوج فاجعه كشتن امام (علیه السلام) و اهل بیتش و بیعت شكنی آنها را گوشزد كرد.[9]
ب‌) خطابه امام در شام
امام سجاد (علیه السلام) در شام به شكل دیگر این پیام را ابلاغ كردند و بیشترین همت ایشان كه در این شهر، شناساندن شخصیت و جایگاه و حسب و نسب خود نسبت به پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) بود و در ادامه با رسوا كردن یزید و حكومت ظالمانه او و اشاره به جنایات او خصوصاً در كربلا مظلومیت امام حسین (علیه السلام) و اهل بیتش را یادآور شدند.[10]
افشاگری امام (علیه السلام) منحصر به مجامع عمومی نبود، بلكه در برخوردهای شخصی و چهره به چهره هم این وظیفه را بخوبی ادا كردند. مثلاً وقتی كه كاروان اسرا به شهر شام رسید، پیرمردی به امام سجاد (علیه السلام) نزدیك شد و گفت: سپاس خداوندی را كه شما را ملاك كرد و امیر را بر شما مسلط كرد....، امام (علیه السلام) فرمودند: ای پیرمرد! آیا قرآن خوانده‌ای؟ پیرمرد گفت: آری. امام (علیه السلام) فرمود: آیا [این آیه را] خوانده‌ای؟
«بگو هیچ مزدی از شما نمی‌خواهم، مگر دوستی نزدیكانم[11]»
و آیا [این] كلام خداوند متعال را خوانده‌ای [كه]:
«و حق كسانی كه با تو قرابت دارند ادا كن؟»[12]
و [همچنین این] كلام خداوند [كه]:
«و بدانید هر آنچه كه به غنیمت می‌برید خمس آن، مال رسول خدا و كسانی است كه با پیغمبر قرابت دارند»[13]
پیرمرد گفت: «آری خوانده‌ام» امام فرمودند: به خدا قسم مراد از نزدیكان پیغمبر در این آیات،ما هستیم» سپس فرمودند: آیا كلام خداوند را خوانده‌ای كه:
«همانا خداوند می‌خواهد كه هر گونه پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاك گرداند»[14]
گفت: «آری» آنگاه امام (علیه السلام) فرمودند:
«مائیم اهل بیتی كه خداوند آن‌ها را مطهر گردانید»
پیرمرد گفت: قسمتان می‌دهم، شما همان افراد هستید. امام فرمودند:
«بدون شك ما آن‌ها هستیم.»
پیرمرد بر آنچه بر سر اهل بیت گذشته بود، تأسف خورد و از آنچه بنی‌ امیه و انجام داده بود، بیزاری جست».[15]
تلاش های امام سجاد (علیه السلام) در شام به نتیجه رسید. یعنی اهل شام متوجه جنایات یزید و عظمت جایگاه اهل بیت شده بودند. سخنرانی‌ها و روشنگری‌های امام سجاد (علیه السلام) سبب شد، یزید گناه این اقدام را به گردن ابن زیاد بیندازد و او را لعنت كند و در آخر هم امام سجاد (علیه السلام) را با احترام به مدینه منوره بفرستد.[16]
ج) اقدامات امام (علیه السلام) در مدینه:
در مدینه منوره نیز امام سجاد (علیه السلام) به بیان مظلومیت خود و افشای فساد حكومت یزید پرداختند و حتی قبل از ورود به مدینه به یكی از شعرا دستور دادند تا بر مصیبت سید الشهداء شعر بخواند و وقتی مردم جمع شدند، حضرت، خطبه‌ای خواندند و در آن خطبه پیام عاشورا را ابلاغ نمودند.[17]
امام سجاد (علیه السلام) مهم‌ترین سند و مدرك نامشروع بودن حكومت یزید یعنی شهادت پارۀ جگر پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت او را ارائه نمودند، سندی كه به هیچ وجه قابل انكار یا توجیه نبود و علاوه بر اینكه از غم و اندوه حادثه جانسوز كربلا سینه‌اش تنگ شده بود. بنابر نقلی به مدت 20 سال گریه خود را در مناسبت‌های مختلف آشكار می‌ساخت،[18] تا یاد امام و هدف امام(علیه السلام) و ظلم حكومت ظالم بنی امیه فراموشی نشود و در جواب كسی كه از ایشان درخواست نمود که گریه نكند، فرمودند:
«یعقوب پیغمبر 12 پسر داشت، یكی را خداوند از او جدا كرد، چشمانش از شدت گریه بر او سفید و پشتش از غم و غصه خم شد در حالی كه ‌می‌دانست پسرش زنده است. [ولی من] در اطرافم پدر و برادر و عمو و 17 نفر از اهل بیتم را كشته دیدم. پس چگونه حزن و اندوهم تمامی یابد»[19]
اگر چه زندگی امام سجاد (ع) سر تا سر الگوی ما است، اما درسی كه ما از این قطعه از تاریخ زندگی این امام همام می‌گیریم، لزوم زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا است، تا همواره دستورالعمل سید الشهداء (علیه السلام)؛ «جانت برود ولی اسلام نرود» آویزه گوش و چشم رهروان راه آن حضرت باشد.
نویسنده : مهدی جنّتی
________________________________________
[1]- سبط ابن جوزی، یوسف بن قزغلی البغدادی، تذكرة من الامه فی خصائص الائمة، ص 291، منشورات المطبعةالحیدریه 1383ش.
[2]- ابومخنف،‌ لوط بن یحیی بن سعیدبن مخنف، مقتل الحسین، ج2، ص 183، أزدیی قم.
[3]- قمی، شیخ عباس،تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء، ص 44، چاپ دوم، تهران، شركت سهامی طبع كتاب.
[4]- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ص 203، قم، مكتبة بصیرتی، بی‌تا.
[5]- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج44، ص 329، دارالمكتبة الاسلامیة.
[6]- لجنه التألیف، الامام زین العابدین، ص 49، موسسه البلاغ، تهران، نشر فرهنگ، 1408ق.
[7]- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ج3، ص 31، بیروت دارالاندلس، 1965م.
[8]- پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، ص 201، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام) چاپ سیزدهم، اعتماد قم، تابستان 1381.
[9]- سیر بن طاووسف اللهوف فی قتلی الطفوف، ص 66، قم، منشورات الداوری.
[10]- مراد حضرت علی (علیه‌السّلام) است.
[11]- شوری، 22
[12]- اسراء، 26.
[13]- انفال، 41.
[14]- احزاب، 33.
[15]- ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج7، ص 159، قاهره، دارالاحیاء للكتب العربیة، 1961م.
[16]- ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ج4، ص 87، بیروت دارصادر، 1399ق.
[17]- الامام زین العابدین، ص 55.
[18]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح و تعلیق، سید هاشم رسولی محلاتی، ج4، ص 161، قم، مؤسسه انتشارات علامه.
[19]- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج46، ص 108، چاپ دوم، تهران، دارالمكتبة الاسلامیه، 1394ق.

نوشتن دیدگاه