برخى ام ‏كلثوم و حضرت زينب را يك نفر و ام‏ كلثوم را كنيه حضرت زينب دانسته ‏اند. گويا مراد اين است كه امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) دو دختر به نام‏ هاى زينب و ام‏ كلثوم داشته اما شخص حاضر در كربلا زينب بوده، كنيه او ام ‏كلثوم است. تحقيقى هر چند كوتاه در منابع تاريخى مى‏ تواند حقيقت امر را روشن كند.

پيش از بيان نتيجه پژوهش، ذكر اين نكته جا دارد كه هنگام بررسى امور تاريخى ـ بر خلاف فقه ـ زنجيره سند چندان مورد توجه نيست بلكه مضمون مطالب با مطالب ديگر مقايسه و سنجيده مى‏شود. بنابراين وقتى مطلبى در منابع تاريخى كهن مى‏آيد مورد قبول است مگر اينكه مضامين تاريخى ديگر آن را رد كنند.
نتيجه تحقيق در موضوع مذكور را در دو بخش عرضه مى‏داريم:
بخش اوّل : دو فرزند به نام‏ هاى زينب و ام ‏كلثوم
قرائن و شواهد متعدد نشان مى‏دهند كه امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) دست‏كم دو دختر به نام‏هاى زينب و ام ‏كلثوم داشته است:
أ) اميرالمؤمنين فرمود: «... و ابنىّ الحسن و الحسين و ابنتىّ زينب و ام‏ كلثوم ...؛(1) دو پسرم حسن و حسين و دو دخترم زينب و ام‏ كلثوم.»
ب) در باره امام على آمده است: «... و ابنيه الحسن و الحسين و ابنتيه زينب و ام ‏كلثوم؛(2) دو پسر حضرت به نام‏هاى حسن و حسين و دو دختر او به نام ‏هاى زينب و ام ‏كلثوم.»
ج) در مورد حضرت فاطمه(سلام الله علیها) مى‏خوانيم: «... و حملتْ بالْحسن فلما رزقتْه بعد أربعين يوما حملتْ بالحسين ثم رزقتْ زينب و أم‏كلثوم و حملت بمحسن؛(3) چهل روز پس از تولد امام حسن، حضرت زهرا(س) امام حسين را باردار شد سپس زينب و ام ‏كلثوم به دنيا آمدند و بعد، محسن را باردار شد.»
د) در جاى ديگر آمده است: «.. على و فاطمة و ابنيهما الحسن و الحسين و ابنتيهما زينب و ام ‏كلثوم ...؛(4) على و فاطمه و دو پسر آنها حسن و حسين، و دو دختر آنها زينب و ام ‏كلثوم.»
بسيارى منابع هنگامى كه نام فرزندان اميرالمؤمنين(علیه السلام) را با هم ذكر مى‏كنند، از زينب و ام ‏كلثوم هر دو نام مى‏برند و بسيارى از آنها تصريح كرده‏اند كه مادر هر دو حضرت فاطمه(س) است.(5)
و) برخى تصريح كرده‏اند كه نام خواهر زينب، ام‏ كلثوم بوده است.(6)
بعضى عبارات مذكور صراحت دارند و برخى ظهور در اين دارند كه امام على(ع) دست‏كم دو دختر به نام‏هاى زينب و ام ‏كلثوم داشته است.
بخش دوم : حضور زينب و ام‏ كلثوم در كربلا
بعضى شواهد نشان مى ‏دهند كه نه تنها امام على(علیه السلام) دو دختر به اين نام‏ ها داشته بلكه هر دو خواهر در كربلا حضور داشته ‏اند:
أ) امام حسين(علیه السلام) روز عاشورا فرمود: «يا اختاه يا ام ‏كلثوم و أنتِ يا زينب و أنتِ يا فاطمة و ...»(7)
ب) همچنين امام حسين در آن روز در جاى ديگر فرمود: «يا زينب و يا ام ‏كلثوم و يا سكينة و ... .»(8)
ج) امام(علیه السلام) در موردى ديگر فرمود: «يا سكينة يا فاطمة يا زينب يا ام ‏كلثوم، عليكنّ منّى السلام.»(9)
د) امام در روز عاشورا فرمود: «ألا يا زينب يا سكينة يا ولدى مَن ذا يكون لكم بعدى؟ ألا يا رقية يا أم‏كلثوم أنتم وديعة ربى اليوم ... .»(10)
اگر زينب و ام ‏كلثوم عنوانى براى يك نفر بودند تكرار لزومى نداشت.
ه••• ) وقتى قافله به كربلا رسيد امام جمله ‏اى فرمود كه از آن استفاده مى‏شد حضرت در آن سرزمين به شهادت مى‏رسد. حضرت زينب عرض كرد: «يا اخى هذا كلام مَن أيقن بالقتل. فقال: نعم يا أختاه. فقالتْ زينب: و اثكلتاه ينعى الحسين(علیه السلام) إلى نفسه. قال (الراوى): و بكى النسوةُ و لطمنَ الخدودَ و شققن الجيوب و جعلتْ أم‏كلثوم تنادى: وا محمداه وا علياه وا أماه وا أخاه وا حسيناه ...؛(11) برادرم، اين سخن كسى است كه يقين به كشته شدن دارد! امام(علیه السلام) فرمود: بله خواهرم. زينب گفت: اى واى! حسين از مرگ خود خبر مى‏دهد. راوى مى‏گويد: زنان گريه سر دادند و به صورت زدند و گريبان دريدند. ام ‏كلثوم فرياد برآورد: وا محمدا، وا عليا، وا اما، وا اخا، وا حسينا.»
عبارت ظهور در اين دارد كه دو نفر به نام‏هاى زينب و ام‏ كلثوم در كربلا حضور داشتند.
درگذشت ام ‏كلثوم پيش از واقعه كربلا
سؤال: از برخى منابع استفاده مى‏شود كه ام ‏كلثوم در زمان حيات امام حسن(علیه السلام) درگذشت،(12) چگونه ممكن است وى در كربلا حضور داشته باشد؟!
جواب: ظاهرا امام على(علیه السلام) دو دختر به نام ام ‏كلثوم داشته است. مادر يكى از آنها حضرت زهرا(س) بوده (چنان كه برخى عبارات منقول در بخش اوّل به آن صراحت داشت) و مادر ديگرى ام‏ولد بوده است؛ زيرا ابن‏خشاب (م567ق) هنگام شمارش نام فرزندان امام على(علیه السلام) مى‏نويسد: «ام‏ كلثوم الصغرى مِنْ ام‏ولد»(13) نيز برخى منابع دو دختر به نام ام ‏كلثوم براى اميرالمؤمنين ذكر كرده ‏اند. علامه اربلى نام دختران امام على(علیه السلام) را اين گونه ذكر كرده است: «زينب الكبرى و ام ‏كلثوم الكبرى و ام‏ الحسن و رملة الكبرى ام‏ هانى و ميمونه و زينب الصغرى و رملة الصغرى و ام ‏كلثوم الصغرى و رقية و فاطمة و اَمامة و خديجة و ام‏ الكرام و ام‏ سلمة و ام ‏جعفر و جمانة و تقية.» علامه اربلى در ادامه اشاره مى‏كند كه مادر ام ‏كلثوم دوم ام‏ولد بوده است.(14)
بدين ترتيب ناهمگونى ميان اخبار تاريخى حل مى‏شود كه از يك طرف مى‏گويند: ام ‏كلثوم در زمان حيات امام حسن(علیه السلام) درگذشت و از سوى ديگر، حضور او در كربلا نقل شده است. بنابراين درگذشت يكى از دو ام ‏كلثوم پيش از عاشورا و ديگرى پس از عاشورا اتفاق افتاده است.
دو دختر به نام زينب
يادآورى:
از برخى منابع به دست مى‏آيد كه امام على(علیه السلام) و حضرت زهرا(سلام الله علیها) دو دختر به نام زينب داشته‏اند، به اين صورت كه نام ام ‏كلثوم هم زينب بوده است. علامه اربلى از قول شيخ مفيد نام فرزندان اميرالمؤمنين(علیه السلام) را اين گونه برمى‏شمرد: «الحسن و الحسين و زينب الكبرى و زينب الصغرى المكنّاة ام ‏كلثوم أمّهم فاطمة البتول سيدة نساء العالمين.»(15)
طبرسى مى‏نويسد: «كان لفاطمة(علیها السلام) خمسة اولاد ذكر و انثى: الحسن و الحسين(علیهماالسلام) و زينب الكبرى و زينب الصغرى المكناة بأم‏ كلثوم(رض) و ولد ذكر قد أسقطتْه فاطمة(سلام الله علیها) بعد النبى(صلی الله علیه و آله).»(16)
شايد علت به اشتباه افتادن آنها كه زينب و ام ‏كلثوم را يك نفر دانسته ‏اند همين بوده كه كنيه زينب، ام ‏كلثوم بوده، غافل از اينكه نام دو دختر امام على(علیه السلام) زينب بوده است.
نتيجه:
از آنچه گذشت به دست آمد:
1. امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) دو دختر به نام زينب و دو دختر به نام ام ‏كلثوم داشته است. البته كنيه يكى از زينب‏ها ام ‏كلثوم بوده است. به عبارت ديگر نام سه تن از دختران امام چنين است: زينب، زينب با كنيه ام ‏كلثوم، ام ‏كلثوم.
2. يك ام ‏كلثوم پيش از عاشورا و در زمان حيات امام حسن(علیه السلام) از دنيا رفت و ديگرى پس از عاشورا.
3. دو تن از دختران امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) به نام‏هاى زينب و ام ‏كلثوم در كربلا حضور داشته ‏اند.
_______________________________
1 ـ الهداية الكبرى، حسين بن‏ حمدان خصيبى (م334ق)، بيروت، مؤسسه البلاغ، چاپ اول، 1411ق، ص163.
2 ـ همان، ص93.
3 ـ نوادر المعجزات، محمد بن‏جرير طبرى امامى، قم، الهادى، چاپ اوّل، 1410ق، ص97؛ دلائل الامامه، طبرى امامى، قم، البعث، چاپ اوّل، 1413ق، ص104.
4 ـ بحارالانوار، ج30، ص290.
5 ـ سنن الكبرى، بيهقى (م458ق)، بيروت، دارالفكر، ج7، ص70؛ تاريخ مدينه دمشق، ابن‏عساكر، دارالفكر، ج3، ص179 و ج69، ص176؛ تهذيب الكمال، يوسف مزى (م742ق)، مؤسسه الرساله، ج20، ص479؛ تهذيب التهذيب، ابن‏حجر، دارالفكر، ج7، ص295؛ التنبيه و الاشراف، مسعودى (م345ق)، ص258؛ البداية و النهايه، ابن‏كثير (م774)، بيروت، دار احياء التراث، ج5، ص314 و ج7، ص367؛ كشف الغمه، اربلى (م693ق)، بيروت، دار الاضواء، ج2، ص68؛ انساب الاشراف، بلاذرى (ق3)، بيروت، اعلمى، ج2، ص411؛ تاريخ طبرى، بيروت، اعلمى، ج5، ص153؛ الكامل فى التاريخ، ابن‏اثير (م630)، ج2، ص440؛ اسدالغابه، ابن‏اثير، اسماعيليان، ج5، ص70؛ الاصابه، ابن‏حجر، بيروت، دارالكتب العلميه، ج6، ص191؛ ارشاد، شيخ مفيد (م413ق)، دارالمفيد، ج1، ص355؛ تاريخ يعقوبى، بيروت، دار صادر، ج2، ص213؛ تاج‏المواليد، طبرسى (548ق)، قم، كتابخانه نجفى، ص23.
6 ـ ذخائر العقبى، ص167.
7 ـ لهوف، ابن‏طاووس(م664ق)، مهر، ص36.
8 ـ الدمعة الساكبه، ج4، ص351؛ معالى السبطين، ج2، ص22؛ ذريعة النجاه، ص139.
9 ـ منتخب طريحى، ص440؛ بحارالانوار، ج45، ص47؛ الدمعة الساكبه، ج4، ص336.
10 ـ ادب الحسين، ص48؛ اسرار الشهاده، ص426.
11 ـ لهوف، ص49.
12 ـ طبقات الكبرى، ج8، ص464؛ اسدالغابه، ج7، ص378؛ استيعاب، ج4، ص510.
13 ـ تاريخ مواليد الائمه، ص15؛ تاريخ مدينه دمشق، ج70، ص35.
14 ـ كشف‏الغمه، ج2، ص69 ـ 68.
15 ـ همان، ص67.
16 ـ تاج‏المواليد، ص23؛ بحارالانوار، ج42، ص74؛ عمده الطالب، ص29.

نوشتن دیدگاه