كار و تحصيل، دو موضوع بسيار مهم در زندگى هر فردند كه توفيق يا عدم توفيق در هر يك از آنها، نقش و تأثير بسيار سرنوشت‏سازى در زندگى وى دارند.
الف . بهداشت روانى تحصيلى
انبوه شدن تجربه‏هاى نسلها، رويارويى با مسائل زندگى و كسب تجربه‏هاى پراكنده‏اى كه اندك اندك به صورت فرهگ و علم درآمده، محيطى مملوّ از دانسته‏ها و پرسشها پديد آورده است. زيستن در جوامع امروزى نيازمند برخوردارى از آگاهيهاى بسيار است. گذشته از اين، انسان، داراى ذهنى كنجكاو است و مى‏خواهد پديده‏هاى اطراف خود را بشناسد. پس سرمايه ذهنى خود را كافى ندانسته، در صدد آگاهيهاى بيشترى برمى‏آيد. چقدر خوب است كه انسان، با بهداشت و سلامت روحى روانى مناسب، به اين امر بپردازد.
بهداشت روانى (Health mental) عبارت است از: «برخوردارى فرد از تعادل و اعتدال در زمينه‏هاى شناختى، روانى - حركتى، و عاطفى»؛ به اين معنا كه فرد، حد اعتدال را در اين مؤلّفه‏ها مراعات كند و از آسيبها و اختلالات در زمينه‏هاى مورد نظر دور بماند. مثلاً در موضوع خودمان، از آموختن و تحصيل، لذّت ببرد. براى ايجاد لذّت در تحصيل، بايد به چند عامل مهم توجّه كرد.
ويژگيهاى فردى خود را بيشتر بشناسيم
يكى از عوامل مهمّى كه در بهداشت روانى تحصيلى نقش اساسى دارد «هدفمندى» است. كسانى كه در تحصيلات خود اهدافى را دنبال مى‏كنند، نسبت به كسانى كه اهدافى ندارند، از پيشرفت تحصيلى بيشترى برخوردارند. داشتن هدف باعث مى‏شود كه شخص براى خود برنامه‏ريزى كند. داشتن هدف، به خصوص هدفى كه با نيازها، علايق، و تواناييهاى يادگيرنده مطابقت داشته باشد، باعث به وجود آمدن انگيزه تحصيلى مى‏شود.(1)
يكى ديگر از عوامل فردى موثر در بهداشت روانى تحصيلى، «عزّت نفس» است. تحقيقات مستندى انجام گرفته كه همگى آنها مؤيّد اين مطلب اساسى‏اند كه عزّت نفس بالا، از عوامل مهم بهداشت روانى، و عزّت نفس پايين از عوامل مؤثر در اختلالات روانى است.
يكى از متغيّرهايى كه ارتباط آن با عزّت نفس در تحقيقات متعدد مورد بررسى قرار گرفت، «پيشرفت تحصيلى» است. همگى اين تحقيقات نشان مى‏دهند كه دانش‏آموزانِ برخوردار از عزت نفس بالا در مقايسه با دانش‏آموزانى كه عزّت نفس پايين دارند، عملكرد تحصيلى بهترى از خود نشان مى‏دهند.(2)
جان بالبى (Bowlby, John)، عزّت نفس را قسمتى از شخصيّت مى‏داند و اهميّت كسب امنيّت در دوران كودكى را نيز به عنوان اصل كلّى و پايه‏اى براى درونى كردن «اعتماد به خود» متذكّر مى‏شود.(3)
«هوش» يكى ديگر از آن عوامل محسوب مى‏شود. هم وراثت و هم محيط (فرصتهاى يادگيرى)، عوامل تعيين كننده مهمّى در توانايى هوش هستند. وراثت، دامنه (يا حدّاقل و حدّاكثر) هوش يك فرد را مشّخص مى‏كند، در حالى كه محيط، تعيين مى‏كند كه فرد در كجاى اين دامنه باشد.(4)
عومل ديگرى هم وجود دارند كه در بهداشت روانى تحصيلى مؤثرند، از جمله «توجه» «برنامه‏ريزى»، و «مطالعه».
با مراعات اين عوامل و دادن رشد مناسب به آنها مى‏توان در اين زمينه به موفقيّت و كاميابى دست يافت، و بهداشت روانى تحصيلى را شكل داد. البته با اين شرط كه دو عامل ديگر كه «محيط آموزشى» و «خانواده» باشند، در اين زمينه نقش مثبتى ايفا كنند.
در چه محيط آموزشى تحصيل مى‏كنيم
لئونارد (Leonaed, George)، درباره محيط آموزشى مى‏گويد: «محيط، در صورتى اثر قوى روى شخص خواهد گذاشت كه قوياً جاذب باشد، و البته محيط براى جالب و جاذب بودن بايد پاسخگو باشد؛ يعنى بايد كُنش - واكُنش يا بازخوردِ (فيد بَك) مربوط و مناسبى را براى محصلان فراهم كند. براى اينكه باز خوردى مربوط و مناسب باشد، بايد با يادگيرنده در جايى كه او قرار دارد، تلاقى كند. آن‏گاه برنامه با تغيير ياد گيرنده، تغيير يابد. يادگيرنده ضمن پاسخهايى كه به محيط آموزشى خود مى‏دهد، تغيير مى‏يابد (فرهيخته مى‏شود)».(5)
محيط آموزشى سالم داراى سه ويژگى است:
1 . محيطى حسّاس و پاسخگوست.
2 . محيطى است كه محصّلان براى بيان افكار و نماياندن معلومات خود، در آن، احساس آزادى مى‏كنند.
3 . محيطى است كه مورد اعتماد محصّلان است،
 
  
ايشان احساس ارزشمندى مى‏كنند، پذيرفته مى‏شوند، و دوست داشته مى‏شوند.(6)
معلّمان، كه نقش اساسى را در محيط آموزشى دارند بايد رابطه‏اى محبّت‏آميز با محصّلان ايجاد كنند، تا محيط آموزشى براى آنها پرجاذبه باشد؛ وگرنه محيطى رنج‏آور خواهد شد. آنها بايد هم به محصّلان كمك كنند تا به پرسشها و نيازهاى تحصيلى خود پاسخ دهند و هم در عين حال، شأن و وقار خود را حفظ كنند.
شرط اساسى پرداختن به شغل معلّمى در محيط آموزشى، برخوردارى از «شخصيت سالم» است. بديهى است كه شخصيت بيمار هرگز نمى‏تواند شخصيت سالم بار آورد.
در چه خانواده‏اى زندگى مى‏كنيم
اين كه والدين با محصّلان و درس و تحصيل او چگونه برخورد كنند و در الگوهاى تربيتى خود، براى چه نوع رفتارهايى ارزش قائل شوند، يكى از اجزاى اساسى در شكل‏گيرى نگرش محصّلان نسبت به تحصيل است. در بسيارى از موارد، علّت اُفت تحصيلى به خاطر وجود نگرشهاى منفى، تضادها، مساعد نبودن شرايط خانواده از نظر عاطفى، روانى، اقتصادى و غيره است.
مهم‏ترين نقش والدين، ايجاد محيطى آرام و مساعد براى مطالعه و تحقيق براى فرزندان خويش است. والدين بايد تا حدّ امكان از اختلافات خانوادگى پرهيز كنند. طبق تحقيقات به عمل آمده، اختلافات خانوادگى، ضربات روحى بى‏شمارى را به فرزندان وارد مى‏سازد. و از مهم‏ترين عوامل شكست تحصيلى به شمار مى‏آيد.(7) در بعضى تحقيقات، آمده است كه بين عملكرد تحصيلى دانش‏اموزانى كه داراى والدين با سواد هستند، و دانش‏آموزانى كه والدين بى‏سواد دارند، تفاوت معنادارى وجود دارد ؛ به اين معنا كه سواد والدين در پيشرفت تحصيلى فرزندان، اثرات مثبت دارد.(8)
پدر و مادرها بايد با درك علايق فرزندان، آنها را به راه درستى كه انتخاب كردند، مصمّم سازند و مورد تشويق قرار دهند و «كانون حمايتى» از فرزندان خود، در تمام جنبه‏ها ايجاد كنند.
پس بايد با ايجاد كانون گرم خانواده و محيط آموزشى مناسب و بالا بردن ويژگيهاى فردى در امر آموزش، به بهداشت روانى تحصيلى فرزندان، كمك كرد.
ب . بهداشت روانى شغلى
در اجتماع امروزى، كار، بيش از پيش اهميّت پيدا مى‏كند. وقتى يكديگر را ملاقات مى‏كنيم، پس از سلام و احوالپرسى، اوّلين سؤالى كه معمولاً مطرح مى‏شود اين است: «چه كار مى‏كنى؟». كار، نه‏تنها منابع مالى و سطح زندگى افراد را بهبود مى‏بخشد، بلكه بر سلامت جسمى و روانى آنها نيز موثر است. معيار اصلى قضاوت درباره بهداشت روانى شغلى شخص اين است كه بتواند با محيط كار خود، مبادلات هماهنگ و رضايت بخش داشته باشد. رفتار ما در كار، تحت تأثير چند عامل مهم قرار دارد كه اگر آنها را به شكلى مناسب دارا باشيم، به بهداشت روانى شغلى دست خواهيم يافت.
شخصيّت خود را رشد دهيم
به اين نكته بايد توجه كنيم كه هر اندازه صفات شخصيّتى سالم و بالاترى داشته باشيم، به همان اندازه در شغل خود موفّقيم. يكى از صفات شخصيّتى، «عزّت نفس» است عزت نفس، يعنى نظر مثبت و احترام‏آميزِ شخص درباره خودش.
ميكل آنژ (Angelo, Michael) در اين ارتباط مى‏گويد: «تمام وعده و وعيدهاى دنيا فريبى بيش نيست ؛ بهترين دستور زندگانى اين است كه اعتماد به نفس داشته باشيم».(9) كسى كه قدرت خلّاقانه درونى و ارزشهاى وجودى خويش را باور دارد، هرگز در برابر مشكلات سر فرود نخواهد آورد. چنين شخصى نقاط ضعف خود را مى‏شناسد و از رويارويى با حوادث آينده ترس به دل راه نمى‏دهد.
گوته )Goothe, Wolfgang( نيز جمله‏اى زيبا دارد: «در هر كارى شرط اساسى، داشتن اراده‏اى قوى است. با اراده‏اى قوى، شرايط، ديگر چندان اهميّت ندارد».(10)
عزت نفس بر نوع كارى كه شخص جستجو مى‏كند، اثر مى‏گذارد. مثلاً كسى كه عزت نفس بالايى دارد، در كار، زياد احساس خطر مى‏كند و در سلسله مراتب كارهاى سطح بالا، مى‏رود و يا كارهايى را جستجو مى‏كند كه به رقابتهاى زيادى نياز دارد. عزت نفس بالا، اين اثر را نيز دارد كه شخص به انتقادهاى ديگران زياد حسّاسيت نشان نمى‏دهد، براى خود هدفهاى بالايى در نظر مى‏گيرد و براى رسيدن به آن، تلاشهايى طاقت فرسا انجام مى‏دهد.(11)
صفات شخصيتى ديگرى كه بر كيفيت شغلى افراد، اثر مثبتى دارد عبارت‏اند از «منبع كنترل درونى»، و «قدرت جزم انديشى» كه با ارتقاى آنها، فرد به بهداشت روانى شغلى نزديك مى‏شود.
  
زمينه‏هاى بروز نگرشهاى مثبت را ايجاد كنيم
نگرش، يعنى احساس مثبت يا منفى نسبت به شخصى يا شيئى . نبايد فراموش كرد كه نگرشها رفتار را تحت تأثير قرار مى‏دهند، امّا الزاماً آن را پيش‏بينى نمى‏كنند. يكى از نگرشهايى كه بر رفتار ما در كار تأثير مى‏گذارد، «رضايت از كار» است.
خيليها معتقدند افرادى بى‏انگيزه، افرد تنبل، سست عنصر و بى‏رمق هستند و هيچ‏گاه براى انجام دادن كار، انگيزه از خود نشان نمى‏دهند ؛ امّا اين اعتقاد، نادرست است ؛ چرا كه غالباً شرايط و فضاى حاكم بر كار، موجب عدم رضايت، و نوعى دل آزردگى نسبت به شغل مى‏شود. مثلاً فردى كه شغلش فشار دادن چند دكمه براى به جريان انداختن و كنترل دستگاهها و ماشينهاى برقى است، همواره از اين شغل شكايت مى‏كند و از آن دلزده است ؛ اما همين شخص، هر روز چند ساعت با كمال شادابى و نشاط، به بازيهاى رايانه‏اى و الكترونيكى مى‏پردازد. بنابراين، فضاى منفى حاكم بر كار، زمينه‏ساز بروز خستگى و رنجش مى‏شود. وقتى افراد، احساس خوشايندى نسبت به شغل خود نداشته باشند، آن را كارى ملال‏آور و بيهوده به شمار مى‏آورند.(12)
لذا بايد شرايطى ايجاد كرد كه هر كسى نسبت به شغل خود، نگرش مثبت پيدا كند و انگيزه بيشترى براى فعاليّت او ايجاد شود. برخى از اين شرايط عبارت‏اند از: تنوع دادن كارها، پرداختن حقوق و مزاياى بيشتر، جذاب كردن محيط كار و غيره.
رضايت شغلى پيامدهايى را به دنبال دارد: باعث فعاليّت بيشتر افراد مى‏شود، غيبت كردن كاركنان را به حداقل مى‏رساند، فكر رها كردن شغل را از سر آنها دور مى‏كند، و موجب افتخار كردن آنها به سازمان خود مى‏شود.
چه ادراكى از سازمان شغلى خود داريم؟
ادراك يعنى فرآيند انتخاب و سازمان دهى محركهايى كه از محيط مى‏رسند. ما به وسيله حواس خود، اطلاعاتى را از محيط مى‏گيريم، شناسايى مى‏كنيم، تميز مى‏دهيم و درباره آنها قضاوت مى‏كنيم.(13)
اگر كارمندى درباره مسير، سازمان، همكاران و روابط حاكم بر آنها ادارك خوبى داشته باشد، رفتارهايش متناسب با اين ادراك خواهد بود. آنچه مى‏تواند در رابطه با محيط كار و بهداشت روانى كاركنان، نقش مهمى داشته باشد، «اوّلين برداشت» است.
آزمايشهاى اَش و شِريف (Asch - Sherif) نشان مى‏دهد، كسانى كه مى‏خواهند دوست داشته شوند يا پذيرفته شوند، بايد تلاش كنند تا در اوّلين دقايق، اثر بهترى بر جاى گذارند.(14)
مديران بايد سعى كنند در اولين برخورد، اثر مثبتى از سازمان خود در فرد به وجود آورند، تا اينكه اين اثر مثبت به بهداشت روانى فرد در محلّ كارش منجر شود.
تعارض در سازمان را به بهترين شكل، حل كنيم
ديون )Dion( مى‏گويد: «تعارض در سازمان، يعنى اختلاف كلّى، جزئى، واقعى يا احساسى بين نقشها، هدفها، قصدها و علايق يك يا چند فرد، گروه يا خدمات».
تعارضها از روابط بين افراد ناشى مى‏شود. آنها، انتظارهاى ناسازگارى افراد يا گروهها و همچنين تفاوتهاى موجود بين فعاليتهاى آنها را منعكس مى‏كنند.(15)
به خاطر تعدد علل تعارض، مى‏توان شكلهاى متفاوتى از آن را در نظر گرفت ؛ مثل تعارض درونْ فردى، بين افراد، درونْ گروهى، و بين گروهها. براى موفقيت در سازمان و بهداشت روانى شغلى، بايد تعارض موجود را - كه طبيعتاً در هر شغلى پديد مى‏آيد - ، به بهترين وجه، حل و فصل كرد.
ايده‏آل‏ترين شيوه حل تعارض، اين است كه هر دو طرف، برنده بيرون بيايند. اين نوع نگرش درباره تعارض، در حيات سازمانى، تغيير شكلهايى به همراه مى‏آورد و آن را غنى‏تر و مولّدتر مى‏كند. در اين ميان، اين تغيير شكلها مى‏تواند به افزايش ارتباطها و بازخوردها كمك فراوانى به عمل آورد.(16)
ايجاد انگيزه در محيط كار با هفت گام
ادوارد لاولر )Lovler, Edwaed( معتقد است كه انسانها را به دو طريق مى‏توان برانگيخت: الف: با پاداشهاى غير مادّى، ب: با پاداشهاى مادّى.(17)
با استفاده از چند روش عملى مى‏توانيم در اين زمينه به نتايج مفيدى دست يابيم:
1 . در خودمان دورنمايى مثبت پديد آوريم. هنگامى كه مثبت باشيم، همانند آهن‏ربا، ديگران را به خود جذب مى‏كنيم. وقتى در مورد افراد ديگر نيز نگرش مثبت داشته باشيم، احساس خوبى نسبت به خودمان پيدا خواهيم كرد.
2 . براى تغيير كردن، آماده باشيم. براى اينكه از انگيزه‏هايى در سطح بالا برخوردار شويم، بايد باور كنيم هيچ‏گونه مانعى نيست كه نتوان با انعطاف‏پذيرى، خلّاقيّت و اراده بر آن غالب شد.
3 . در خودمان اعتماد به نفس، ايجاد كنيم و آن را پرورش دهيم. به خاطر داشته باشيد كه شما داراى قدرتى هستيد كه مى‏توانيد بر دنياى اطراف خود تأثير بگذاريد.
4 . عملكرد مطلوب را تقويت كنيم. بهترين راه براى تغيير رفتار و ايجاد انگيزه اين است كه كارمند، شواهدى را دريابد كه نشان دهد در كار خود، موفّق بوده و كارهايى كه انجام مى‏دهد، مورد پشتيبانىِ مدير است.
5 . از ضعف به قدرت، حركت كنيم. وقتى فَردى در شغل خود به هدف مورد نظر شما نزديك شد، با تقويت و تشويق مى‏توانيد او را به‏سوى هدف اصلى خودتان با انگيزه كنيد.
6 . تعلّل و طفره رفتن رامتوقف كنيم. براى كسب موفقيت به بهترين وجه، تا جايى كه ممكن است كارها را به كوچك‏ترين و مشخّص‏ترين بخشها تقسيم كنيم، و به عوامل ديگرى غير از آن توجّه نكنيم و جدّى باشيم.
7 . بر اهداف خود، متمركز شويم. هنگامى كه انرژى و وقت خود را در جهتى مشخّص صرف كنيم، دست آوردهاى بسيارى خواهيم داشت. این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید(18)
________________________________________
1. روشهاى پيشگيرى از افت تحصيلى، اسماعيل بيابانگرد، تهران: سازمان انجمن اوليا و مربيان، 1378، ص 15.
2. فصلنامه تعليم و تربيت، سال هفدهم، شماره 2، ص 76.
3. روشهاى پيشگيرى از افت تحصيلى، ص 20.
4. همان، ص 72.
5. نگاهى نو به روانشناسى آموختن يا روانشناسى تغيير رفتار، على‏اكبر شعارى‏نژاد، تهران: چاپخش، 1380، ج 2، ص 600.
6. همان، ص 587.
7. روشهاى پيشگيرى از افت تحصيلى، پيشين، ص 126.
8. همان جا.
9. راز موفقيّت در بازار كار، اصغر كيهان‏نيا، تهران: ياسمن، 1375، ص 42.
10. همان، ص 76.
11. بهداشت روانى، حمزه گنجى، تهران: ارسباران، 1376، ص 194.
12. چگونه در كارمندان انگيزه ايجاد كنيم، كيت كنان، ترجمه: قاسم كريمى، تهران: قديانى، 1377، ص 26.
13. بهداشت روانى، پيشين، ص 201.
14. همان، ص 202.
15. همان، ص 205.
16. همان، ص 209.
17. ماهنامه كارمند، سال اوّل، شماره 9، ص 10.
18. برگرفته از كتاب ايجاد انگيزه در كاركنان در يك هفته، كريستين هاروى، ترجمه: مامك پورحسين‏زاده، تهران: كيفيّت و مديريّت، 1380.
مجله حدیث زندگی شماره 7

نوشتن دیدگاه