حماسه دینی در ادبیات کشورمان از روزگار باستان تاکنون، راه درازی را پیموده است . از «یادگار زریران» به عنوان نخستین اثر بازمانده از اینگونه آثار به زبان پهلوی یاد میشود . در دوران اسلامی، ایرانیان مسلمان بویژه شیعیان، در آثار منظوم فراوانی به شرح فضایل و مناقب بزرگان دین، بویژه شرح رشادتهای امام علی (ع) در جنگها پرداخته اند . اینگونه آثار که گاه با عناصری از افسانه، تاریخ و اسطوره درهم آمیخته اند، فصل شورانگیزی از ادبیات کشورمان را رقم زده اند .
در این جستار، نویسنده با ارایه تعریفی از حماسه دینی، به سیر اینگونه حماسه ها در تاریخ کشورمان پرداخته، ویژگی های برخی از حماسه های مهم دینی چون: خاوراننامه، حمله حیدری، صاحب قراننامه و مختارنامه را برشمرده است .
پیرایه مردان خدا حیدر کرار
آن هم نسب و همنفس احمد مختار
آن حاجب بار در اسرار پیمبر
آن میر دلیر سپه دین جهاندار
«قوامی رازی»
حماسه نوعی از اشعار وصفی است که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی ها و افتخارات و بزرگی های قومی یا فردی باشد، به نحوی که شامل مظاهر مختلف زندگی آنان گردد . (1)
منظومه های حماسی از دیدگاه صاحب نظران به انواع مختلفی از جمله: 1 - منظومه های حماسی اساطیری و پهلوانی 2 - منظومه های حماسی تاریخی 3 - منظومه های حماسی دینی 4 - منظومه های حماسی مصنوع تقسیم شده است .» (2)
حماسه دینی و مذهبی به توصیف قهرمانی های بزرگان و اولیای دینی هر قوم اختصاص دارد . این نوع حماسه به بیان مشکلات و جانفشانی قهرمانان و بزرگانی میپردازد، که فداکاری آنها نقشی به سزا در تکوین و ریشه دار شدن دین و مذهب یک قوم ایفا کرده است .» (3)
حماسه های دینی، یادگار مجاهدت گروهی برای حفظ دین و نبرد با معاندان و برانداختن آداب و رسومی است که خلاف عقاید دینی تشخیص داده میشود . نخستین حماسه بازمانده از این دست در ایران، یادگار زریران (ayayadgare zareran) است که متنی حماسی به زبان پهلوی است و شرح و وصف نبرد ایرانیان با خیونان (Hyaona) برای پاسبانی از دین زرتشت است . این داستان را، دقیقی به شعر درآورد و فردوسی هم آن را در شاهنامه گنجانده است و از تاریخ نویسان سده های چهارم تا ششم هجری، تنها ثعالبی به طور مشروح و با کمی اختلاف از این داستان یاد میکند . (4) در واقع این حماسه مربوط به دوران آغازین دین زرتشت است که بهترین دوران برای تشکیل حماسه های دینی بوده است .
پس از اسلام و رواج شعر فارسی، اکثر قریب به اتفاق شاعران فارسی زبان که خود پرورده دین اسلام بودند، اشعار خود را در خدمت دفاع، تبلیغ و ترویج دین اسلام قرار دادند که آغاز دواوین اشعار، تحمیدیه ها، نعت پیامبر و ائمه اطهار (ع) و خلفه بیانگر این موضوع است . در تاریخ شعر فارسی، اشعار دینی از شاعران مانند کسانی مروزی و ناصر خسرو آغاز شد و بعدا به وسیله شاعران شیعی مذهبی از قبیل: قوامی رازی؛ شاعران قرن ششم هجری و ابن حسام خوسفی؛ شاعر قرن نهم و محتشم کاشانی؛ شاعر قرن دهم تکمیل شد . پس از آن در تمام دوره صفویه و قاجاریه ادامه یافت این اشعار که حماسه های دینی را هم باید در شمار آنها دانست، معمولا در ذکر مناقب یا مصائب اولیای دین و پیشروان تشیع سروده شده است . رواج این نوع شعر در دوره صفویه که عهد تقویت مذهب تشیع و رسمی شدن آن در ایران است، که از هر دوره دیگر بیشتر بوده و در دوره قاجاری نیز ازدواج نیفتاد . (5)
همین نوع حماسه یا مفاخره مذهبی است که در نهایت منجر به پدید آمدن گروهی به نام: «مناقبیان» یا مناقب خوانان شد که به ذکر بزرگی و علو مقام پیشوایان خود، به ویژه در شیعه میپرداختند . از آثار شیعه در قرن ششم هجری معلوم میشود که دستهای خاص به نام مناقب خوانان یا مناقبیان ظاهرا از عهد آل بویه به بعد، در ایران سرگرم کار بودند . کار این دسته آن بوده که مردم برگرد آنها اجتماع میکردند و به اشعاری که مناقب خوانان در وصف ائمه اطهار (س) می خواندند، گوش فرا میدادند . همراه این مناقب، حکایاتی هم نقل میشد که در آنها از شجاعت های علی بن ابیطالب (ع) سخن میرفت . این کار مقدمه ایجاد داستان های قهرمانی ومنظومه های حماسی دینی درباره مغازی علی بن ابیطالب (ع) و اولاد او شده و از این راه چند منظومه بدیع در ادبیات فارسی به وجود آمده که همگی در بحر متقارب است، مانند: «خاوران نامه» ابن حسام و «حمله حیدری» با ذل و «حمله حیدری» راجی کرمانی و «خداوند نامه» فتحعلیخان صبای کاشانی و «اردیبهشت نامه» سروش اصفهانی و چند منظومه دیگر . .). (6)
در باب امام اول شیعیان، میان شیعه داستانهایی به تدریج پدید آمده که بعضی از آنها مبنی بر حوادث تاریخی یعنی جنگ های او در حیات محمدبن عبدالله (ص) و هنگام خلافت و شجاعت های وی است، به تدریج عناصر داستانی بر آنها افزوده شده است و برخی از این داستانها به کلی دور از حقیقت تاریخی و افسانه محض است که اندک اندک میان ملت ایران و براثر اخلاص شدید این قوم نسبت به حضرت علی (ع) و در آمدن او در صف پهلوانان ملی به وجود آمده است . مردم با توجه به عشق و علاقه شدیدی که به مقام شامخ حضرت علی (ع) داشته اند، افسانه های زیادی درست کرده اند که با واقعیت های تاریخی همخوانی ندارد و بیشتر برگرفته از روحیه شخصی افراد بوده که به صورت روحیه جمعی درآمده است . یعنی افسانه و واقعیت به هم آمیخته شده است و نشان از روح جمعی یک امت دارد . مثلا افسانه نبرد و مسابقه حضرت علی (ع) با رستم و تفوق و برتری آن حضرت مشهور است: رستم با دو دست خود و تمام توان نمی تواند حضرت علی (ع) را از زمین جدا سازد . اما آن حضرت با انگشت برکمرگاه رستم میزند و به آسانی او را بلند میکند:
قوت بازوی او سطوت رستم ببرد
پنجه شیر افکنش فر غضنفر شکست
افسانه هایی این چنین در سراسر ایران (و شاید خارج از ایران) وجود دارد . در رودسر (گیلان) صخرهای است به نام پنجه علی (ع) . این صخره به گونهای است که هر آن ممکن است فرو ریزد . به گفته مردم، حضرت علی (ع) با دست مبارک خود، آن را نگاه داشته است .
این گونه حکایت ها، بازگو کننده این است که اسطوره و افسانه میتواند از منطق زمان و مکان خارج باشد . به عبارت دیگر، افسانه و اسطوره بیمکان و بیزمان است . مواجهه حضرت علی (ع) با قباد و تهماسب، حکایت از زمانشکنی دارد، زیرا این دو شخصیت در زمان آن حضرت نمی زیستند و حضور حضرت علی (ع) در سرزمین های خاور (ایران، هند و . .). حکایت از بیمکانی است، چنین بیزمانی و بیمکانی در «خاوران نامه» دیده میشود . (7)
«خاوران نامه» از حماسه های دینی قدیم شیعه است که موضوع اصلی آن سفرها و حملات علی (ع) به سرزمین خاوران به همراهی مالک اشتر و ابوالمحجن و جنگ با قباد پادشاه خاورزمین و امرای دیگری مانند تهماسب شاه و جنگ با دیو و اژدها و امثال این وقایع . ناظم کتاب مدعی است که موضوع منظومه خود را از یک کتاب تازی انتخاب کرده است و خود مستقیما دخالتی نداشته است . (8)
در این کتاب، موضوعاتی همچون: مناقب، مراثی، ذکر سجایای اخلاقی پیامبر (ص) و معصومین (ع) گرامی داشت علم و عمل، نکوهش ریا و سالوس، بیاعتباری دنیا، عبرت از مرگ و ... آمده است .
«ابن حسام خوسفی» علاوه بر «خاوران نامه» دیوان اشعاری دارد که در بخش دوم آن قصائد غرایی در نعت پیامبر اکرم (ص) و منقبت مولای متقیان علی (ع) و بیان فضایل ائمه اطهار سروده و شرح مصائبی است که بر آن بزرگواران رفته است . این بخش، شامل 3833 بیت است . در میان شاعرانی که به نشر فضایل و ترسیم سیمای درخشان مولا (ع) از بعد شجاعت، عدالت، سخاوت، ایثار و گذشت . علم، آگاهی، زهد و تقوا پرداخته اند و برخلاف شاعران مداح انتظار کوچکترین صله مادی نداشتهاند، چهره ابن حسام این فرزانه زاهد، که بیشترین بخش آثارش را به مدح علی (ع) و خاندان پاکش اختصاص داده، تلالو خاصی دارد . دفاع او از حقانیت مولا و فرزندان بزرگوارش تا آنجا بود که معاندان و دشمنانش، نسبت کفر به او دادند . شاعر در قصیده ای، خود به این موضوع اشاره دارد:
گر نعت اهل بیت کفر است کافرم
هم آسمان گواه برین قول هم زمین
نسبت به کفر میکندم خصم خاکسار
حاشا چه کفر؟ کفر کدام و کدام دین؟!
آری حسود طعنه اگر میزند چه سود
بی تشتر مگس نبود نوش انگبین (9)
«خاوران نامه» ابن حسام از بهترین نمونه های حماسی دینی است و به سبب سرودن این منظومه، وی را «فردوسی ثانی» لقب داده اند . زیرا اندیشه تابناک و اعتقاد راسخ او، سخن فردوسی بزرگ را فرا یاد می آورد، آن جا که به دلیل اظهار تولی به مقام شامخ اهل بیت مورد آزار و اذیت فردی همچون سلطان محمود غزنوی واقع میشود:
منم بنده اهل بیت نبی
ستاینده خاک پای وصی
گرت زین بد آید گناه من است
چنین است آیین و راه من است
برین زادم و هم بر این بگذرم
چنان دان که خاک پی حیدرم (10)
پس از ابن حسام، مثنوی حماسی دینی او مورد تقلید دیگران قرار گرفت که از جمله میتوان به اثر ارزنده «حمله حیدری» اشاره کرد .
«حمله حیدری راجع به زندگانی محمدبن عبدالله (ص) و علیبنابیطالب (ع) است که با حمد خداوند و نعت پیامبر (ص) و علی (ع) و ائمه اطهار وصاحبالزمان (عج) آغاز شده، به بعثت پیامبر و احوال محمدبن عبدالله و علی بن ابیطالب (ع) و غزوات و احوال او تا پایان خلافت و ضربت خوردن و وفات وی پایان میپذیرد . این کتاب از روی کتاب «معارج النبوة» و «مدارج القنوة» تألیف معین بن حاجی محمدالفراهی به نظم درآمده است . ناظم اصلی «حمله حیدری» میرزا محمدرفیع خان باذل پسر میرزا محمد است .» (11)
در همین دوره، منظومه های حماسی دیگری نیز وجود دارد همانند: «صاحبقران نامه» که درباره سرگذشت سیدالشهدا حمزةبن عبدالمطلب عموی پیامبر در دربار انوشیروان و عشق او با دختر پادشاه ایران و جنگهای وی با شاهان توران و هند و ممالک فرنگ است که به تقلید از شاهنامه فردوسی است و در سال 1073 هجری به نظم درآمده و ناظم آن معلوم نیست . «مختارنامه» از شاعری به نام عبدالرزاق بیگ دنبلی متخلص به مفتون درباره غزوات مختارابن ابی عبیده ثقفی، «شاهنامه حیرتی» منظومه ای به بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف (مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن) از شاعران عهد شاه طهماسب اول در ذکر غزوات رسول و ائمه اطهار (ع)، «غزونامه اسیری» منظومه ای به بحر متقارب و به تقلید از شاهنامه فردوسی در شرح غزوات حضرت رسول اکرم (ص) است .
در این منظومه های حماسی دینی بعضی از حالات و بزرگواری ها و شجاعت ها و دلیریهای حضرت علی (ع) آمده است که بیشتر آنها روایت های شفاهی بوده که با افسانه و اسطوره و تاریخ آمیخته شده است . وحتی زمینه هایی از تفکر فولکلوریک در آنها دیده میشود که سرایندگان آن با مهارت و استادی این موضوعها را به تصویر کشیده اند و این نگاه نشان از توانایی، ابتکار و تیزهوشی شاعران آن بوده است که با اعتقادی راسخ و بیانی شیوا، به رشادتهای حضرت علی (ع) ویاران باوفایش، جدا از صورت شکوهمند واقعیت تاریخی، در قالب اسطورهای اشاره میکنند .
غیر از «حمله حیدری» باذل در باب برخی از احوال محمدبن عبدالله صلعم و سرگذشت علی بن ابیطالب (ع) و جنگ های او منظومه ای دیگر به نام حمله حیدری یا «حمله» در دست است که از مثنوی اولی مفصلتر است و آغاز آن با مکالمه رسول خدا (ص) با فاطمه بنتاسد و تولد حضرت علی (ع) در بیتالمقدس وبیان بعضی از حالات پیامبر و ازدواج او با خدیجه و بعثت به رسالت است . (12) . ناظم کتاب یکی از شعرای قرن سیزدهم هجری به نام «ملابمانعلی» متخلص به راجی از مردم کرمان است . اثر وی از لحاظ استحکام الفاظ و زیبایی قویتر و استوارتر از «حمله، حیدری» باذل است . در این کتاب نیز اسطوره و واقعیت به هم آمیخته شده و بعضی از تصورات ملی ایرانیان در آن اثر کرده است: همانند داستان دیوی که به خدمت پیامبر (ص) آمده و قبول دین اسلام کرده است .
از دیگر منظومه های حماسی دینی در این دوره، که بیشترین بخش را به احوال علیبنابیطالب (ع) و نبردهای او و خلافت وی، بخصوص جنگ صفین اختصاص داده، «خداوندنامه» ملک الشعرا فتحعلیخان صبای کاشانی است . این منظومه به تقلید از استاد طوس سروده شده و به همین سبب بسیاری از اصطلاحات شاهنامه را به عاریت گرفته، که بعدها مورد تقلید سروش اصفهانی قرار گرفت و مثنوی دینی و حماسی خود به نام «اردیبهشت نامه» را به تبعیت از او تألیف کرد، که شرح احوال پیامبر و ائمه اثنی عشر و صاحب الزمان (عج) و دیگر بزرگان دین است .
وی پس از نعت پیامبر (ص) به ستایش امام اول شیعیان پرداخته و نمونه هایی از شجاعت، علم، حلم، سخاوت، ایثار و فداکاری و دیگر فضایل گوناگون آن امام همام را ستوده است . از دیگر منظومه های حماسی مذهبی دیگر که به کینخواهی از دشمنان امام علی (ع) و فرزندان او پرداخته است، میتوان: «دلگشانامه» از میرزاغلامعلی آزاد بلگرامی در ذکر اخبار مختارابن عبیده ثقفی رانام برد که به کین خواهی از امام حسین بن علی (ع) در کوفه قیام کرده است . «جنگ نامه» از شاعری متخلص به آتشی که جنگ علی (ع) در بئرالعلم با جنیان و داستان جنگ حیدرکرار با ذوالخمار و با دیگر دشمنان که همه دارای جنبه حماسی و دینی است اما از نظر ارزش و اعتبار ادبی نازل و سستاند .
منظومه ای دیگر در شرح احوال علیبنالحسین مشهور به علیاکبر و قاسمبنحسن است، که شاعری موسوم به محمدطاهربن ابوطالب در سال 1298 هجری آن را به پایان رسانیده است . (13)
با بررسی منظومه های مذهبی، چنین دریافت میشود که مدار سخنان سرایندگان آن اگر چه بیشتر بر دین و ارزشهای اخلاقی است، اما محور دینمداری آنان مولا علی (ع) و وصف آن بزرگوار است که به انحاء گوناگون، ضمن مدح آن حضرت و ذکر شجاعت های وی، حقیقت پیروی از آن امام بزرگوار را به همه مخاطبان گوشزد میکنند و مخالفان آن حضرت را نکوهش کرده و اعتراض و پرخاشگری خود را نسبت به دشمنان و معاندان اظهار داشته اند . و این همه بیانگر روح خداجویی و دوستداری ائمه اطهار و عشق به مولا علی (ع) و تعهد و تقید به مذهب و دورنمائی از روح تعبد و پایبندی به دین و مذهب و ارزشهای اخلاقی است .
____________________________
1 - حماسه سرایی در ایران، تألیف دکتر ذبیحالله صفا، ص 31 .
2 - همان، ص 5 .
3 - یادگار زریران، نخستین حماسه دینی، حسن امامی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی بیرجند . ص 7 .
4 - غررالیبر، حسنبن محمد ثعالبی، ترجمه سیدمحمد روحانی، ص 170 .
5 - گنج سخن، ذبیحالله صفا . جلد اول، مقدمه، ص 89 .
6 - همان، ص 65 .
7 - واقعیت و اسطوره در شعر ابنحسام خوسفی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی بیرجند، صص 54 - 53 .
8 - حماسهسرایی در ایران . تألیف دکتر ذبیحالله صفا، ص 377 .
9 - دیوان ابنحسام خوسفی، به اهتمام احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالک، ص 56 .
10 - شاهنامه فردوسی، به تصحیح ژول مول، ج اول، ص 44 .
11 - حماسهسرایی در ایران، تألیف دکتر ذبیحالله صفا، ص 380 .
12 - همان . ص 385 .
13 - فهرست ریو . ج 2 . ص 719 به بعد .