برخى ام كلثوم و حضرت زينب را يك نفر و ام كلثوم را كنيه حضرت زينب دانسته اند. گويا مراد اين است كه امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) دو دختر به نام هاى زينب و ام كلثوم داشته اما شخص حاضر در كربلا زينب بوده، كنيه او ام كلثوم است. تحقيقى هر چند كوتاه در منابع تاريخى مى تواند حقيقت امر را روشن كند.
پيش از بيان نتيجه پژوهش، ذكر اين نكته جا دارد كه هنگام بررسى امور تاريخى ـ بر خلاف فقه ـ زنجيره سند چندان مورد توجه نيست بلكه مضمون مطالب با مطالب ديگر مقايسه و سنجيده مىشود. بنابراين وقتى مطلبى در منابع تاريخى كهن مىآيد مورد قبول است مگر اينكه مضامين تاريخى ديگر آن را رد كنند.
نتيجه تحقيق در موضوع مذكور را در دو بخش عرضه مىداريم:
بخش اوّل : دو فرزند به نام هاى زينب و ام كلثوم
قرائن و شواهد متعدد نشان مىدهند كه امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) دستكم دو دختر به نامهاى زينب و ام كلثوم داشته است:
أ) اميرالمؤمنين فرمود: «... و ابنىّ الحسن و الحسين و ابنتىّ زينب و ام كلثوم ...؛(1) دو پسرم حسن و حسين و دو دخترم زينب و ام كلثوم.»
ب) در باره امام على آمده است: «... و ابنيه الحسن و الحسين و ابنتيه زينب و ام كلثوم؛(2) دو پسر حضرت به نامهاى حسن و حسين و دو دختر او به نام هاى زينب و ام كلثوم.»
ج) در مورد حضرت فاطمه(سلام الله علیها) مىخوانيم: «... و حملتْ بالْحسن فلما رزقتْه بعد أربعين يوما حملتْ بالحسين ثم رزقتْ زينب و أمكلثوم و حملت بمحسن؛(3) چهل روز پس از تولد امام حسن، حضرت زهرا(س) امام حسين را باردار شد سپس زينب و ام كلثوم به دنيا آمدند و بعد، محسن را باردار شد.»
د) در جاى ديگر آمده است: «.. على و فاطمة و ابنيهما الحسن و الحسين و ابنتيهما زينب و ام كلثوم ...؛(4) على و فاطمه و دو پسر آنها حسن و حسين، و دو دختر آنها زينب و ام كلثوم.»
بسيارى منابع هنگامى كه نام فرزندان اميرالمؤمنين(علیه السلام) را با هم ذكر مىكنند، از زينب و ام كلثوم هر دو نام مىبرند و بسيارى از آنها تصريح كردهاند كه مادر هر دو حضرت فاطمه(س) است.(5)
و) برخى تصريح كردهاند كه نام خواهر زينب، ام كلثوم بوده است.(6)
بعضى عبارات مذكور صراحت دارند و برخى ظهور در اين دارند كه امام على(ع) دستكم دو دختر به نامهاى زينب و ام كلثوم داشته است.
بخش دوم : حضور زينب و ام كلثوم در كربلا
بعضى شواهد نشان مى دهند كه نه تنها امام على(علیه السلام) دو دختر به اين نام ها داشته بلكه هر دو خواهر در كربلا حضور داشته اند:
أ) امام حسين(علیه السلام) روز عاشورا فرمود: «يا اختاه يا ام كلثوم و أنتِ يا زينب و أنتِ يا فاطمة و ...»(7)
ب) همچنين امام حسين در آن روز در جاى ديگر فرمود: «يا زينب و يا ام كلثوم و يا سكينة و ... .»(8)
ج) امام(علیه السلام) در موردى ديگر فرمود: «يا سكينة يا فاطمة يا زينب يا ام كلثوم، عليكنّ منّى السلام.»(9)
د) امام در روز عاشورا فرمود: «ألا يا زينب يا سكينة يا ولدى مَن ذا يكون لكم بعدى؟ ألا يا رقية يا أمكلثوم أنتم وديعة ربى اليوم ... .»(10)
اگر زينب و ام كلثوم عنوانى براى يك نفر بودند تكرار لزومى نداشت.
ه••• ) وقتى قافله به كربلا رسيد امام جمله اى فرمود كه از آن استفاده مىشد حضرت در آن سرزمين به شهادت مىرسد. حضرت زينب عرض كرد: «يا اخى هذا كلام مَن أيقن بالقتل. فقال: نعم يا أختاه. فقالتْ زينب: و اثكلتاه ينعى الحسين(علیه السلام) إلى نفسه. قال (الراوى): و بكى النسوةُ و لطمنَ الخدودَ و شققن الجيوب و جعلتْ أمكلثوم تنادى: وا محمداه وا علياه وا أماه وا أخاه وا حسيناه ...؛(11) برادرم، اين سخن كسى است كه يقين به كشته شدن دارد! امام(علیه السلام) فرمود: بله خواهرم. زينب گفت: اى واى! حسين از مرگ خود خبر مىدهد. راوى مىگويد: زنان گريه سر دادند و به صورت زدند و گريبان دريدند. ام كلثوم فرياد برآورد: وا محمدا، وا عليا، وا اما، وا اخا، وا حسينا.»
عبارت ظهور در اين دارد كه دو نفر به نامهاى زينب و ام كلثوم در كربلا حضور داشتند.
درگذشت ام كلثوم پيش از واقعه كربلا
سؤال: از برخى منابع استفاده مىشود كه ام كلثوم در زمان حيات امام حسن(علیه السلام) درگذشت،(12) چگونه ممكن است وى در كربلا حضور داشته باشد؟!
جواب: ظاهرا امام على(علیه السلام) دو دختر به نام ام كلثوم داشته است. مادر يكى از آنها حضرت زهرا(س) بوده (چنان كه برخى عبارات منقول در بخش اوّل به آن صراحت داشت) و مادر ديگرى امولد بوده است؛ زيرا ابنخشاب (م567ق) هنگام شمارش نام فرزندان امام على(علیه السلام) مىنويسد: «ام كلثوم الصغرى مِنْ امولد»(13) نيز برخى منابع دو دختر به نام ام كلثوم براى اميرالمؤمنين ذكر كرده اند. علامه اربلى نام دختران امام على(علیه السلام) را اين گونه ذكر كرده است: «زينب الكبرى و ام كلثوم الكبرى و ام الحسن و رملة الكبرى ام هانى و ميمونه و زينب الصغرى و رملة الصغرى و ام كلثوم الصغرى و رقية و فاطمة و اَمامة و خديجة و ام الكرام و ام سلمة و ام جعفر و جمانة و تقية.» علامه اربلى در ادامه اشاره مىكند كه مادر ام كلثوم دوم امولد بوده است.(14)
بدين ترتيب ناهمگونى ميان اخبار تاريخى حل مىشود كه از يك طرف مىگويند: ام كلثوم در زمان حيات امام حسن(علیه السلام) درگذشت و از سوى ديگر، حضور او در كربلا نقل شده است. بنابراين درگذشت يكى از دو ام كلثوم پيش از عاشورا و ديگرى پس از عاشورا اتفاق افتاده است.
دو دختر به نام زينب
يادآورى:
از برخى منابع به دست مىآيد كه امام على(علیه السلام) و حضرت زهرا(سلام الله علیها) دو دختر به نام زينب داشتهاند، به اين صورت كه نام ام كلثوم هم زينب بوده است. علامه اربلى از قول شيخ مفيد نام فرزندان اميرالمؤمنين(علیه السلام) را اين گونه برمىشمرد: «الحسن و الحسين و زينب الكبرى و زينب الصغرى المكنّاة ام كلثوم أمّهم فاطمة البتول سيدة نساء العالمين.»(15)
طبرسى مىنويسد: «كان لفاطمة(علیها السلام) خمسة اولاد ذكر و انثى: الحسن و الحسين(علیهماالسلام) و زينب الكبرى و زينب الصغرى المكناة بأم كلثوم(رض) و ولد ذكر قد أسقطتْه فاطمة(سلام الله علیها) بعد النبى(صلی الله علیه و آله).»(16)
شايد علت به اشتباه افتادن آنها كه زينب و ام كلثوم را يك نفر دانسته اند همين بوده كه كنيه زينب، ام كلثوم بوده، غافل از اينكه نام دو دختر امام على(علیه السلام) زينب بوده است.
نتيجه:
از آنچه گذشت به دست آمد:
1. امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) دو دختر به نام زينب و دو دختر به نام ام كلثوم داشته است. البته كنيه يكى از زينبها ام كلثوم بوده است. به عبارت ديگر نام سه تن از دختران امام چنين است: زينب، زينب با كنيه ام كلثوم، ام كلثوم.
2. يك ام كلثوم پيش از عاشورا و در زمان حيات امام حسن(علیه السلام) از دنيا رفت و ديگرى پس از عاشورا.
3. دو تن از دختران امیرالمؤمنین امام على(علیه السلام) به نامهاى زينب و ام كلثوم در كربلا حضور داشته اند.
_______________________________
1 ـ الهداية الكبرى، حسين بن حمدان خصيبى (م334ق)، بيروت، مؤسسه البلاغ، چاپ اول، 1411ق، ص163.
2 ـ همان، ص93.
3 ـ نوادر المعجزات، محمد بنجرير طبرى امامى، قم، الهادى، چاپ اوّل، 1410ق، ص97؛ دلائل الامامه، طبرى امامى، قم، البعث، چاپ اوّل، 1413ق، ص104.
4 ـ بحارالانوار، ج30، ص290.
5 ـ سنن الكبرى، بيهقى (م458ق)، بيروت، دارالفكر، ج7، ص70؛ تاريخ مدينه دمشق، ابنعساكر، دارالفكر، ج3، ص179 و ج69، ص176؛ تهذيب الكمال، يوسف مزى (م742ق)، مؤسسه الرساله، ج20، ص479؛ تهذيب التهذيب، ابنحجر، دارالفكر، ج7، ص295؛ التنبيه و الاشراف، مسعودى (م345ق)، ص258؛ البداية و النهايه، ابنكثير (م774)، بيروت، دار احياء التراث، ج5، ص314 و ج7، ص367؛ كشف الغمه، اربلى (م693ق)، بيروت، دار الاضواء، ج2، ص68؛ انساب الاشراف، بلاذرى (ق3)، بيروت، اعلمى، ج2، ص411؛ تاريخ طبرى، بيروت، اعلمى، ج5، ص153؛ الكامل فى التاريخ، ابناثير (م630)، ج2، ص440؛ اسدالغابه، ابناثير، اسماعيليان، ج5، ص70؛ الاصابه، ابنحجر، بيروت، دارالكتب العلميه، ج6، ص191؛ ارشاد، شيخ مفيد (م413ق)، دارالمفيد، ج1، ص355؛ تاريخ يعقوبى، بيروت، دار صادر، ج2، ص213؛ تاجالمواليد، طبرسى (548ق)، قم، كتابخانه نجفى، ص23.
6 ـ ذخائر العقبى، ص167.
7 ـ لهوف، ابنطاووس(م664ق)، مهر، ص36.
8 ـ الدمعة الساكبه، ج4، ص351؛ معالى السبطين، ج2، ص22؛ ذريعة النجاه، ص139.
9 ـ منتخب طريحى، ص440؛ بحارالانوار، ج45، ص47؛ الدمعة الساكبه، ج4، ص336.
10 ـ ادب الحسين، ص48؛ اسرار الشهاده، ص426.
11 ـ لهوف، ص49.
12 ـ طبقات الكبرى، ج8، ص464؛ اسدالغابه، ج7، ص378؛ استيعاب، ج4، ص510.
13 ـ تاريخ مواليد الائمه، ص15؛ تاريخ مدينه دمشق، ج70، ص35.
14 ـ كشفالغمه، ج2، ص69 ـ 68.
15 ـ همان، ص67.
16 ـ تاجالمواليد، ص23؛ بحارالانوار، ج42، ص74؛ عمده الطالب، ص29.