یکی از رشته ‏های دانش که امام باقر(علیه السلام) پیرامون آن به ‏مناسبتهای مختلف به ایراد حدیث پرداخته، دانش فضا و علم هیات و نجوم است. خدای‏ عالمیان در سراسر قرآن 13 بار از نجوم و احکام و آثار آن آیاتی نازل فرموده وامامان معصوم: آیات را تفسیر، تاویل و بیان مصداق کرده ‏اند. از جمله امام ‏باقر(علیه السلام) ذیل (و علامات و بالنجم هم یهتدون). «آنان به وسیله ستاره راه ‏می‏ یابند»،(نحل: 16) فرمود: نجم عبارت است از ستاره «جدی‏» زیرا جدی ستاره ‏ای‏ است که از میان نمی‏رود [غروب نمی‏کند] و بر پایه آن «قبله‏» بنا شده و به وسیله‏ آن اهل خشکی و دریا راهنمائی می‏شوند[1].

شایان ذکر است که امام باقر(علیه السلام) در مدینه می‏زیسته‏ اند و بنا به قواعد هیات،قبله مدینه تقریبا به جانب جنوب است. و به سخن دقیق‏ تر طبق جدول دانشمند بزرگ‏«عبدالرزاق بغائری‏» طول مدینه سی و نه درجه و پنجاه و نه دقیقه (59، 39)
فلکی، و طول مکه سی و نه درجه و پنجاه دقیقه (50 ، 39) فلکی است که اختلاف طول‏ آنها تنها 9 دقیقه فلکی برابر با 36 سی و شش ثانیه زمانی و ساعتی است. و طبق ‏جدول «سردار کابلی‏» نیز اختلاف طول و نصف ‏النهار مکه و مدینه 10 دقیقه فلکی‏ برابر با چهل(40) ثانیه زمانی و ساعتی است (3). از اینرو می‏ بینیم با این که درآن زمان وسائل سنجش دقیق وجود نداشته و مردم کوچه و بازار عرب نیز از آن علم‏ بهره چندانی نداشته ‏اند، امام باقر(علیه السلام) در یک فرمول تقریبا فراگیر قبله را برپایه «جدی‏» و دانستن این ستاره دانسته و در توضیح آن افزوده است ‏به وسیله آن ‏اهل خشکی و دریا راهنمائی می‏شوند، و این نیست مگر این که ستاره جدی (به ضم جیم‏و فتح دال) نزدیک قطب شمال قرار دارد و تقریبا ثابت است، از این رو می‏توان در شب‏ از آن به عنوان شاخص استفاده کرد و در خشکی و دریا راه و مسیر حرکت را جهت‏ بخشید.
گفتنی است: این ستاره از دیرباز بر عرب شناخته شده بوده است لذا امام باقر(علیه السلام) توضیح نداد در چه نقطه ‏ای از آسمان قرار دارد، راوی هم سوال نکرد، اما راهیابی ‏به وسیله‏ ستارگان در قرآن مجید نیز مورد اشاره قرار گرفته است. (هو الذی جعل لکم‏ال نجوم لتشهدوا بها فی ظلمات البر والبحر)(انعام: 97). که در این میان ستاره ‏جدی از جایگاه ویژه ‏ای برخوردار است جدی ستاره کوچکی است از مجموعه «دب اصغر» خرس کوچک، ملاقه کوچک، بنات‏ النعش صغری، جنب قطب حقیقی و تقریبا یک درجه(1)باقطب فاصله دارد، این ستاره در هر شبانه روز یک دایره بسیار کوچک به قطر دودرجه(2) رسم می‏کند بنابراین هر شبانه‏ روز یک مرتبه با خط دایره نیم‏روز(نصف ‏النهار) و یک مرتبه با دایره و خط نیم ‏شب (نصف اللیل) هر شهر و دیار منطبق، وسپس از آن می‏گذرد، جدی با این که از جمله ثوابت‏به شمار می‏رود، از حرکت کندی‏ برخوردار و به قطب عالم درحال نزدیک شدن است، چنان که در سال 2100 میلادی‏ فاصله ‏اش از قطب عالم نزدیک به نیم درجه(5/0) خواهد رسید، و این کمترین فاصله بین ‏جدی و قطب عالم خواهد بود.
قطب عالم هم به نوبه خود ثابت نخواهد بود و با یک حرکت گردنایی پس از 5300سال به ستاره «دارمین‏» خواهد رسید (ستاره دارمین، ستاره اصلی صورت کیکاوس ودر. میان کهکشان است، فاصله ‏اش از زمین 49 سال نوری و نور آن هفده برابر خورشید است). اما فاصله ستاره قطبی (جدی) تا زمین 650 سال نوری و روشنائی آن 5000برابر خورشید و قطر آن یکصد برابر آفتاب است. درباره جدی این گونه هم نوشته ‏اند که فاصله آن 470 سال نوری (10× 62/444 کیلومتر)، جرم آن هشت‏ برابر خورشید و روشنائی آن 2000 برابر آفتاب است[2].
حرکت گردنایی(قهقرایی)
ستاره جدی از زمان امام باقر(علیه السلام) تا عصر حاضر و تا مدت ‏طولانی آینده، همچنان به عنوان ستاره قطبی به شمار می‏رود، لیکن در دراز مدت ثابت‏ نخواهد ماند، زیرا محور فرضی زمین (قطب) که اکنون نزدیکی ستاره جدی را نشان‏ می‏دهد، دارای حرکتی است که این حرکت مانند حرکت دوم گردنا (فرفره کوچک چوبی که ‏کودکان به آن نخ بسته و با شدت حرکت داده و برای چرخش آزاد می‏کنند) است و به ‏حرکت قهقرائی نیز شهرت دارد، قطب عالم مداری را طی می‏کند که از ستاره جدی تاستاره «لورا» (چنگ) می‏باشد، و طی این دوره قوسی از ستاره جدی تا ستاره لورادر حدود 12 هزار سال، و قوسی از لورا تا جدی حدود 14 هزار سال طول می‏کشد که برروی هم حدود 26 هزار سال (25800) سال می‏شود، اگر یک دوره این سال بزرگ را بر360 درجه تقسیم کنیم سهم هر درجه 6666/71 سال خواهد بود، و این همان حرکتی است ‏که در زمان قدیم به اختلاف بین 66 تا هفتاد (70) سال بر یک درجه حساب می‏کردند،این دوره را 25700 و یا 25850 و یا 26000 هزار سال هم به نگارش آورده ‏اند.
این حرکت نخست توسط «هیپارک‏» (ابرخس)، (زاده، 190، ق،م) کشف شد و در زمان‏او نقطه اعتدال بهاری در برج حمل برابر اول فروردین بوده است و از زمان او تاکنون نقطه اعتدال بهاری با یک سیر قهقرائی یک ساعت و 45 دقیقه تغییر مکان‏داده است (یعنی تقریبا 25 درجه)[3].
تاویل
امام باقر(علیه السلام) بنا به تفسیر ظاهر قرآن فرمود: مراد از نجم در آیه 16 سوره نحل ستاره جدی می‏باشد، و از آنجا که قرآن مجید، باطن، بلکه بطونی دارد،پیامبر و پیشوایان معصوم علیهم السلام فرموده ‏اند: مراد از نجم، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و مقصود از «علامات‏»(نحل:16) پیشوایان‏ طاهرین‏ اند.
امام باقر(ع) در حدیثی می‏فرماید: نجم عبارت است از ما اهل بیت، چنان که امام‏ صادق(علیه السلام) در تاویل آیه (فنظر نظره فی‏النجوم فقال انی سقیم) ابراهیم به ستاره ‏نظر افکند و فرمود: من بیمارم(صافات: 88) می‏فرماید: وقتی حضرت ابراهیم(علیه ااسلام) درنجوم نظر افکند در محاسبه خویش به این نتیجه رسید که چه مصائبی بر امام حسین(علیه السلام) وارد می‏شود از اینرو فرمود: من بیمارم یعنی از آنچه به حسین(علیه السلام) خواهد رسید[4].
________________________________________
[1] تفسر نورالثقلین، ذیل آیه 16 سوره نحل.
[2] معرفه‏الوقت و القبله، حضرت استاد حسن زاده مد ظله ص 542 و بعد، نشر جامعه‏مدرسین قم.
[3] شهمردان رازی، روضه‏المنجمین، ص بیست و هفت و سی چهار، به کوشش جلیل اخوان‏زنجانی، طهران، 1409ه ق ، 1368ش.
[4] تفسیر نورالثقلین، ذیل صافات 4 406، و ذیل نحل 16

نوشتن دیدگاه