138. خداوند در آیه نخست این سوره، به شب، هنگامی که جهان و انسان ها را فرا می گیرد، سوگند خورده است. شب و روز، خلقت و تلاش انسان ها، هدایت الهی، انذار و تبشیر و قیامت و پاداش، از مطالب این سوره است و توجه خاصی به انفاق اموال، در این سوره شده است.
این سوره، قبل از سوره فجر و بعد از سوره اعلی نازل شده است، به این ترتیب: لیل، فجر، ضحی و انشراح... .
این ترتیب نزولی چند سوره ای است که پیاپی آمده است. آیا در نظام طبیعت هم، چنین نیست؟
لیل از سوره های مکی است و 22 آیه دارد.(417)
در تفسیر آیاتی از این سوره مبارکه، روایتی از جابر بن یزید جعفی به نقل از امام صادق (علیه السلام) آمده است که آن حضرت، درباره معنای سوره چنین فرمود:
واللیل اذا یغشی قسم به شب در آن هنگام که (جهان را) بپوشاند فرمود: شب دولت ابلیس است - خداوند او را لعنت کند - تا روز قیامت (دولت او ادامه می یابد).
والنهار اذا تجلی و قسم به روز، هنگامی که آشکار شود. و مقصود از روز، قائم است هنگامی که قیام کند.(418)
فأما من أعطی واتقی اما آن کس که (در راه خدا انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد (یعنی) حق را به نفس خویش اعطا کند و از باطل پروا گیرد (نفس خویش را مالا مال از حق و حقیقت و حقانیت سازد و از هرگونه باطلی دوری گزیند).
فسنیسره للیسری ما او را در مسیر آسانی قرار می دهیم (یعنی بهشت).
و أما من بخل واستغنی اما کسی که بخل ورزد و (از این راه) بی نیازی طلبد (یعنی کسی که به نفس خویش از حق، بخل ورزد و با روی آوردن به باطل، از حق، بی نیازی جوید).
وکذب بالحسنی و پاداش نیک (الهی) را انکار کند. بالحسنی یعنی) به ولایت علی بن ابی طالب و ائمه پس از او.
فسنیسره للعسری به زودی او را در مسیر دشواری قرار می دهیم. (یعنی آتش).
اما این فرموده خداوند: ان علینا للهدی به یقین، هدایت کردن بر ما است. (یعنی ان علینا هو الهدی؛ به راستی علی هدایت و راهنما است.
و ان لنا للآخره والأولی فأنذرتکم ناراً تلظی آخرت و دنیا از آن ما است. و من شما را از آتشی که زبانه می کشد، بیم می دهم.
لا یصلاها الا الأشقی جز اهل شقاوت، بدان در نیفتند. فرمود: او الأشقی دشمن آل محمد است.
وسیجنبها الأتقی و به زودی با تقواترین مردم را از آن دور دارند (فرمود:) آن الأتقی امیرمؤمنان و پیروان اویند.
در روایتی از ابوبصیر، به نقل از امام صادق (علیه السلام) آیه الذی یؤتی ماله یتزکی آن که مال خویش می بخشاید و پاکی می جوید. با استناد به کریمه ویوتون الزکاه وهم راکعون(419) که در شأن حضرت علی (علیه السلام) نازل شده، به آن امام همام تفسیر شده است.(420)
آیه سوم نیز یعنی و ما خلق الذکر والأنثی (و قسم به آن کس که جنس مذکر و مونث را آفرید. به امیرمؤمنان و فاطمه زهرا (علیها السلام) تطبیق شده است.
این باره، صاحب عوالم العلوم(421) به نقل از مناقب شهر آشوب(422) از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده که آن حضرت فرمود:
الذکر امیرمؤمنان و الأنثی حضرت فاطمه (علیهما السلام) است.

417) آشنایی با سوره ها، ص 94.
418) تفسیر برهان، ج 4، ص 471.
419) مائده (5) آیه 55.
420) الامام علی فی القرآن والسنه، ج 2، ص 553: ... و (الذی یؤتی ماله یتزکی) قال: ذاک أمیرالمؤمنین، و هو قوله: (ویوتون الزکاه و هم راکعون)....
421) عوالم العلوم، ص 73 (به نقل از: ما نزل من القرآن فی شأن فاطمه الزهرا (علیها السلام) ص 118).
422) مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 320