اگر انسان بخواهد در کار و تلاش دنیایی، گرفتار حرص و طمع نشود، باید اعتدال و میانه روی را سرلوحه برنامه هایش قرار دهد، میانه روی و اعتدال همان صفت پسندیده ای است که آموزه های دینی و عقل ما را به آن فرا می خواند. اگر انسان توانست در مقابل خواسته های نفسانی که وی را به حرص و طمع دعوت می کند که نتیجه اش طغیان و سرکشی است، مقاومت کند. به حد اعتدال خواهد رسید. در اعتدال و میانه روی، نه فقر است که انسان از آینده خود بیمناک باشد، و نه طمع و خواسته های روز افزون که انسان را از یاد خدا غافل و از مسیر تعالی منحرف سازد و این همان قناعتی است که آموزه های دین ما را به رعایت آن در زندگی فراخوانده است؛ یعنی اکتفا کردن به حد متعارف زندگی براساس معیارهای دینی، و پرهیز از تجمل گرایی، و دوری از شکوه و گلایه از وضعیت موجود.
قناعت حالتی است نفسانی كه باعث اكتفا كردن به قدر حاجت و ضرورت می شود. این صفت از صفات فاضله و اخلاق خوب است و بسیاری از صفات دیگر مربوط به آن است.
قناعت مستلزم غنا و بی نیازی است، معمولا انسان های قانع احساس بی نیازی می كنند و از درخواست و طلب از دیگران خودداری می كنند.
آمیرالمؤمنین امام علی علیه السّلام فرمود: «ای فرزند آدم! اگر از دنیا آن قدر می خواهی كه كفایت تو را كند، اندك چیزی از آن تو را سیر می كند و اگر زیادتر از كفایت می طلبی، تمام آنچه در دنیا هست تو را سیر نخواهد كرد و كفایت تو را نخواهد نمود.» (قمی، شیخ عباس، خلاصه معراج السعاده، ص 91)
قناعت یكی از فضائل بالای انسانی است كه خود دارای دو مرتبه عالی و عالی تر (اعلی) است. در مرتبه عالی، انسان، به حد ضرورت مال راضی است و در مرتبه عالی تر (اعلی) علاوه بر قناعت، انسان از روحیه ایثار و گذشت نیز برخوردار است.
برخی از آثار قناعت را بشناسیم:
١ـ آرامش روحی، روانی: (مهدوی كنی، محمد رضا، نقطه آغاز در اخلاق عملی، ص 634) مهمترین بارزه صفت قناعت همان رضایت خاطر و روحیه بالای انسان های قانع نسبت به مقدرات عام است در واقع بسیاری از جرمها، دزدی ها، بی عدالتی ها، رشوه دهی ها و رشوه گیری ها كه در دنبال آن تشویش و نگرانی است بخاطر حرص و غافل بودن نسبت به گنج قناعت است.
٢ـ عزت و سرفرازی: (مهدوی كنی، محمد رضا، نقطه آغاز در اخلاق عملی، ص 642) پیامبر (صلّی الله علیه و آله) فرمودند شایسته نیست مؤمن خود را ذلیل كند.
انسانی كه به كم خود قانع است هیچ گاه دست نیاز به سوی دیگران برای كسب مال زیادتر بر نمی آورد و عزت نفس خود را حفظ می كند به همین خاطر است كه در روایت از قناعت تعبیر به «گنج بی پایان» شده است.
٣ـ زندگی پاكیزه: (مهدوی كنی، محمد رضا، نقطه آغاز در اخلاق عملی، ص 642) از حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام سؤال شد منظور از زندگی پاك در آیه ذیل چیست «هر كس كه عمل صالحی انجام دهد، اگر مؤمن باشد، ما او را به زندگی پاك زنده خواهیم كرد» (نحل/96) حضرت در جواب فرمودند: منظور قناعت است.
4 محبوب مردم: كسی كه روحیه بی نیازی دارد و منیع الطبع است نزد مردم نیز محبوب است مردم از چنین فردی راضی اند و بیشتر دوست دارند كه با او پیوند دوستی برقرار كنند چرا كه او از شكرگذارترین مردم است و هیچ وقت به خاطر حرص و جمع مال و... از خط عدالت خارج نمی شود.
٥ـ قناعت بهترین كمك برای اصلاح نفس است (میزان الحكمه، بحث قناعت) چون بیشتر شهوترانی ها و عنان گسیختگی های نفس به خاطر حرص و زیاده خواهی است ولی كسی كه به سلاح قناعت مجهز است، زمینه خوبی برای تزكیه و تهذیب نفس پدید آورده است، برای این كه این امر واضح تر شود، به زندگی افراد حریص بنگرید كه چگونه از حرص آنها اغلب شرارت ها برمی خیزد.
٦ـ راحتی بدن: (میزان الحكمه، بحث قناعت) حریص علاوه بر این كه آرامش روحی خود را به هم می زند همیشه در تعب و رنج جسمانی است به این در و آن در می زند تا بیشتر و بیشتر به دست آورد كه «حریص به جهانی گرسنه است و قانع به نانی سیر»
مراتب قناعت: (نقطه آغاز در اخلاق عملی، ص 634) قناعت یكی از فضائل بالای انسانی است كه خود دارای دو مرتبه عالی و عالی تر (اعلی) است. در مرتبه عالی، انسان، به حد ضرورت مال راضی است و در مرتبه عالی تر (اعلی) علاوه بر قناعت، انسان از روحیه ایثار و گذشت نیز برخوردار است.
از چه راههایی می توان قناعت ورزی را در زندگی تقویت کرد؟
از جمله بهترین راهها برای تقویت قناعت، تفكر در علت جمع آوری مال و ثروت و آفت های دنیوی است كه امكان دارد، برای آن مال اتفاق بیفتد؛ به اینکه آدمی بیندیشد، حرص در جمع آوری مال، زیادتر از قدر ضرورت برای چیست؟
امیرالمؤمنین امام علی علیه السّلام فرمود: «ای فرزند آدم! اگر از دنیا آن قدر می خواهی كه كفایت تو را كند، اندك چیزی از آن تو را سیر می كند و اگر زیادتر از كفایت می طلبی، تمام آنچه در دنیا هست تو را سیر نخواهد كرد و كفایت تو را نخواهد نمود ، اگر برای اولاد ذخیره می كند، بداند كه خدای او و خدای اولاد او یكی است و آن خدایی كه به او روزی داده، به اولاد او نیز خواهد داد. اگر برای خودش جمع آوری می كند، اولاً مقدار عمری را كه قرار است زندگی كند، معین نماید و به اندازه آن جمع كند و فكر كند، آیا وقتی هست كه او نیز سیر شود.[1]
به هرحال برخی نكات دیگر هست كه در این امر قناعت ما را تشویق می كند که به ذکر بعضی از آنها می پردازیم:
١ـ توجه به مقام با عظمت انسانی: اگر قیمت خود را بدانیم، با حرص و طمع، آن را ضایع نمی كنیم و به ایجاد ملكه قناعت در خود می كوشیم و این مقام را با درخواست از دیگران ضایع نمی كنیم.
(اگر قیمت خود را دانستیم و از آنچه خدا به ما داده راضی شدیم، دیگر احساس كمبود نمی كنیم و به غیر از نیاز، خود را حریص نمی كنیم و قانع می شویم)
٢ـ شكرگزاری از آنچه داریم: شكرگزاری موجب می شود، دچار چشم و هم چشمی نشویم و به آنچه داریم قانع شویم و در کنار این شکرگزاری در حد امكان، بخشش هم داشته باشیم.
٣ـ مطالعه و ملاحظه سیره انسانهای پاك و قانع، ما را در پرداختن به قناعت یاری می رساند: روزی یكی از اصحاب امام جعفر صادق علیه السلام دید كه حضرت، پیراهنی پوشیده كه گریبان آن را وصله زده اند، آن مرد پیوسته بر پینه نگاه می كرد و گویا از پیراهن حضرت شگفت زده شده بود. امام فرمود چه شده كه نگاهت را به من دوخته ای؟ گفت: نظرم به پینه یقه شماست. فرمود: این كتاب را بردار و چیزی را كه در آن نوشته شده بخوان. مرد كتابی را كه در مقابل حضرت بود برداشت و آن را نگاه كرد. در آن كتاب نوشته شده بود: كسی كه حیا ندارد ایمان ندارد، كسی كه در معاش خود تقدیر و اندازه ندارد، از ثروت بی بهره است و كسی كه كهنه ندارد نو ندارد.[2]
٤ـ انجام كارهای شایسته. خداوند در قرآن می فرماید: هر كس كار شایسته ای انجام دهد، او را به حیاتی پاك زنده نگه می داریم. در روایت، از حیات پاك به قناعت تعبیر شده است.[3]
٥ـ توجه به آثار قناعت در قرآن كریم و روایات و همچنین صفات انسانهای وارسته:
خداوند متعال می فرماید: كسانی كه هرگاه انفاق می نمایند، نه اسراف می نمایند و نه سختگیری، بلكه در میان این دو حد اعتدالی دارند.[4]
همچنین در روایت آمده است که: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «همه بی نیازی ها و توانگری ها در قناعت و خشنودی به قسمتهای الهی است.»[5]
پی نوشت ها:
[1] نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، بحث علاج حرص.
[2] قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، ج 2، ص 127، به نقل از: صالحی، محمدجواد، سیرت پاكان
[3] نحل/ 97، تفسیر نمونه ذیل آیه.
[4] فرقان/ 67.
[5] غرر الحکم، ص 329، باب قناعت.
منابع:
سایت اسلام کوئیست
سایت اندیشه قم
کتاب نقطه آغاز در اخلاق عملی محمد رضا مهدوی كنی
