اگر به اوصاف الهی توجه کنیم و به صفات پروردگار ایمان بیاوریم و بدانیم خداوند بخشنده و مهربان است، در می یابیم که اگر خواسته‌های انسان بر آورده نمی شود، دلیلش بخل نیست. خداوند با توجه به کمال و سعادت و مصلحت انسان خواسته‌های او را اجابت می کند. در دعای افتتاح می خوانیم: «اگر حاجتم را دیر برآوردی، از سر نادانی بر تو تندی کردم،‌در صورتی که تأخیر در اجابت حاجتم برایم بهتر بوده است، زیرا تو به امور آگاهی».
شیطان در یکی از مواردی که وسوسه می کند، تأخیر اجابت دعا است. از این راه انسان را مأیوس می کند تا به خدا بدبین شود. ائمه اطهار(علیهم السلام) به این نکته توجه داشته و همگان را از افتادن به دام بدبینی و سوء ظن به خدا برحذر داشته اند. امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید: «دیر اجابت نمودن خدا، ‌تو را نا امید نکند که همانا بخشش،‌ بسته به مقدار درخواست است و چه بسا در اجابت دعای تو تأخیر رخ دهد تا درخواست تو طولانی تر گردد و بخشش او کامل تر شود. چه بسا چیزی را خواسته ای و تو را نداده و بهتر از آن را در این دنیا یا آن دنیا داده و یا بهتر آن بوده که آن را از تو باز دارد. چه بسا چیزی را طلب نمودی که اگر به تو می داد،‌ تباهی دین و دنیای خود را در آن می دیدی».(1)
پس تأخیر اجابت دعا، نشان کم لطفی و کم محبتی خدا نیست، بلکه گاهی بر عکس، هرچه بیشتر تأخیر شود، دلیل بر بیشتر دوست داشتن خدا است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «وقتی مؤمنی دعا می کند،‌ خداوند به ملائکه می فرماید: دعایش را مستجاب نمودم، ولی آن را نگه دارید و عطا نکنید که من دوست دارم صدای این بندة مؤمن را بشنوم. بنده‌ای هم هست که دعا می کند و خداوند می فرماید: زود حاجتش را بدهید که آوازش را دوست ندارم».(2)
اگر کسی بداند خداوند در عوض عدم اجابت دعا در دنیا، چه پاداشی برای او در آخرت در نظر گرفته است، هرگز نا امید نمی شود. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «روز قیامت خداوند متعال می فرماید: ای بنده من!‌ تو مرا خواندی و من اجابتت را به تأخیر انداختم. اکنون ثواب و پاداش تو چنین و چنان است. پس مؤمن آرزو می کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی شد، برای آن ثواب و پاداش نیک که می بیند».(3)
از روایات استفاده می شود که هیچ دعایی بی اثر نیست و هر دعایی در دنیا و آخرت تأثیر مناسب خود را دارد، پس در واقع هر دعایی به اجابت می‌رسد ، اما گونه‌های اجابت مختلف است.
امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند».(4)
علاوه بر مطالب یاد شده، همیشه به این نکته توجه داشته باشید که نماز و روزه و دعا ، مطلوبیت ذاتی دارند و فلسفه دعا تنها بر آوردن حوائج به ویژه خواسته‌های دنیوی نیست، بلکه دعا و مناجات با خدا،‌ صرف نظر از اجابت یا عدم اجابت، موضوعیت دارد و به اصطلاح طلب مهم تر از مطلوب است.(5)
ما به دعا کردن امر شده ایم و باید به این وظیفه عمل کنیم و نتیجه را به خداوند واگذار نماییم.
برای استجابت دعا باید شرایطی را آماده نمود و موانعی را برطرف ساخت. به برخی از شرایط و موانع اشاره میشود:

أ) شرایط اجابت دعا.
1 - دعا و ارتباط مداوم با خدا در هر حال:
خداوند به پیامبرش دستور میدهد که «نفس خویش را در کمال شکیبایی در هر بامداد و شامگاه به دعا کردن و جلب خشنودی خدا وادار کن».(6)
قرآن کسانی را که فقط در هنگام گرفتاری و مشکلات دعا میکنند، نکوهش کرده است: «وقتی به انسان، گرفتاری و غمی روی می آورد، ما را در هر حال (خواب و بیداری، نشسته و ایستاده) بخواند و چون گرفتاریش را برطرف کنیم، برود (و از ارتباط خود با خدا از جهت کمیت و کیفیت بکاهد و گاهی قطع نماید، به گونه‏ ای که) گویی اصلاً ما را برای گرفتاری که به او رسیده بود، نخوانده است!».(7)
امام صادق (علیه السلام) میفرماید: «کسی که پیش ‏دستی در دعا نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعایش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گویند: این آواز را نشناسیم». در روایت دیگری آمده که «به او میگویند: تا امروز کجا بودی؟!».(8)
خداوند به حضرت داوود(علیه السلام) فرمود: «مرا در روزهای خوش و آسایش یاد کن تا من دعای تو را در روزهای گرفتاری و سختی اجابت کنم».(9)
2 - دعا باید از صمیم قلب باشد
تمام ذرات وجود انسان چیزی را بخواهد و طلب کند و دل و زبانش با عمل و رفتارش هماهنگ باشد.
3 - اعتماد به خدا و اطمینان به اجابت او
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خدا دعایی را که از دل غافل و بی خبر برخیزد، مستجاب نمیکند. پس وقتی دعا می‌کنی، از عمق دل به او روی آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعایت مطمئن باش».(10)
4 - قطع امید از غیر خدا و امید و اطمینان به خداوند
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه یکی از شما بخواهد که هر چه از خدا درخواست میکند، خدا به او عطا فرماید، باید از همه مردم نا امید و مأیوس گردد و هیچ امیدی جز به درگاه خدا نداشته باشد».(11)
او به نقطه‏ ای از ایمان و توکل باید برسد که بداند همه قدرت‏ها و علل جهان تحت اراده و قدرت الهی قرار دارند. پس از خدا بخواهد که اسباب و علل مادی و معنوی جهان را جهت صلاح و منفعت او قرار دهد.
5 - دعا باید در کنار تلاش و تدبیر باشد
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «الداعی بلا عمل کالرامی بلا وتر؛ کسی که دعا میکند و به دنبال آن تلاش و عمل نمیکند، مانند آن است که بی چله کمان تیر می اندازد».(12)
دعا نمیتواند جای تلاش و برنامه ریزی در زندگی را بگیرد، بلکه کامل کننده آن میتواند باشد.
6 - دعا باید با حالت تضرع و دلی شکسته باشد
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه دلتان شکست، دعا کنید، و دل تا پاک و خالص نشود، شکسته نمیشود».(13)
7 - مکان دعا در اجابت تأثیر دارد
مثلاً دعا در حرم امامان (علیهم السلام) مخصوصاً حرم امام حسین(علیه السلام) و کنار خانه خدا به خصوص مقام حضرت ابراهیم(علیه السلام) و کنار حجرالاسود.
8 - زمان دعا
دعای پنهانی و در تاریکی شب زودتر به اجابت میرسد، مخصوصاً در قنوت یا سجده نماز «وتر» که بعد از خواندن هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع خوانده میشود. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «برای خدا منادی هست که هنگام سحر ندا میکند: آیا دعا کننده ‏ای هست تا اجابت نمایم؟ آیا استغفار کننده ‏ای هست تا مورد بخشش قرار دهم؟ آیا درخواست کننده ‏ای هست تا به او عطا نمایم؟» (14)
قرآن میفرماید: «پروردگار خود را به حالت تضرع و تذلل و در پنهانی و خفا بخوانید».
دعا در شب‏های ماه رمضان و رجب و دهه اوّل ذی الحجه، دعا را به اجابت نزدیک میکند.
9 - توسل به چهارده معصوم(علیهم السلام)
آن‏ها را بر پایه آیه «وابتغوا الیه الوسیله» وسیله و شفیع قرار دهید.
10 - غسل توبه
غسل توبه نماید، سپس با وضو چهار رکعت نماز بخواند، در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و سه مرتبه توحید و یک مرتبه سوره «الناس» و یک مرتبه «فلق» را بخواند. بعد از نماز هفتاد مرتبه «استغفرالله ربی و اتوب الیه» و بعد از هفت مرتبه «لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم» بگوید: «یا عزیز یا غفار اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المؤمنین و المؤمنات فانه لا یغفر الذنوب الا انت.»(15)

ب) موانع اجابت دعا
امام علی(علیه السلام) میفرماید: «المعصیة تمنع الاجابة؛(16) گناه مانع اجابت دعا است».
گناهان سه نوع تأثیر منفی در دعا میگذارند:
1 - لذت دعا و مناجات را سلب میکنند. انسان دعا میکند، اما لذت نمیبرد و رقت قلب پیدا نمیکند.
2 - مانع اجابت دعا میشوند.
3 - توفیق دعا کردن یا شرکت نمودن در مجالس دعا را از انسان سلب میکنند.
برخی از گناهان در عدم اجابت دعا تأثیر بیشتر دارند که در ذیل به نمونه‏ای از آن‏ها اشاره میکنیم.
امام سجاد(علیه السلام) فرمود: «گناهانی که دعا را بازمیگرداند و مانع اجابت میشوند، عبارتند از: بد دلی و سوءظن به مؤمنان و کارهای آنان؛ طینت و درونی ناپاک داشتن؛ نفاق و دورویی با برادران و خواهران ایمانی؛ عدم اطمینان به اجابت دعا؛ تأخیر نمازهای واجب (و نخواندن آن در اوّل وقت فضیلت) تا آن که وقت آن بگذرد؛ بدزبانی و فحاشی و اهانت کردن؛ نزدیک نشدن به خدا به وسیله صدقه و کارهای نیک». (17)
نیز فرمود: «از جمله گناهانی که مانع اجابت دعا میگردد، نافرمانی و رنجاندن خاطر پدر و مادر است».(18)
در برخی از روایات، بداخلاقی سبب باز گرداندن دعا معرفی شده است.

علل عدم اجابت دعاها از دیدگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام):
مردی به حضرت عرض کرد: خداوند میفرماید: «ادعونی استجب لکم» پس چرا ما دعا میکنیم، ولی اجابت نمیشود، حضرت فرمود: چون دل‏های شما در هشت مورد خیانت و بی وفایی کرد:
1 - خدا را شناختید، ولی حقش را آن گونه که بر شما واجب بود، ادا نکردید. از این رو آن معرفت به کار شما نیامد.
2 - به پیامبر خدا ایمان آوردید، ولی در عمل، با سنت و روش او مخالفت کردید، پس ثمره ایمان شما چه شد؟
3 - کتاب خدا (قرآن) را خواندید، ولی در عمل با آن مخالفت کردید.
4 - گفتید از آتش دوزخ میترسیم، ولی در همه حالات به واسطه گناهان خود به سوی جهنم می روید.
5 - گفتید به بهشت تمایل و رغبت داریم، ولی کارهایی انجام میدهید که شما را از بهشت دور میسازد.
6 - نعمت‏های خدا را استفاده میکنید، ولی شکر و سپاس گزاری نمیکنید.
7 - خداوند فرمود: شیطان دشمن شما است، شما نیز او را دشمن گیرید.(19) شما به زبان او را لعن میکنید، ولی در عمل با او دوستی می نمایید و از او اطاعت میکنید.
8 - عیب‏ های مردم را برابر دیدگان‏تان قرار دادید و عیب‏ های خود را پشت سر انداختید، در نتیجه کسی را ملامت میکنید اما خود به ملامت سزاوارتر هستید.
با این وضع چه دعایی از شما مستجاب گردد، در صورتی که شما راه‏ها و درهای دعا را به روی خود بسته ‏اید؟! پس تقوا پیشه کنید؛ کارهایتان را اصلاح کنید؛ امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خدا دعایتان را مستجاب کند.(20)

راه دعا:
شخصی خدمت امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: دو آیه در قرآن است که تأویل و معنای آن را نمیدانم. یکی «ادعونی استجب لکم» است، که ما هر چه دعا میکنیم، اجابت نمیشود. حضرت فرمود: «من سِرّ عدم اجابت دعایتان را به شما می گویم. اگر خدا را در آن چه دستور فرموده اطاعت کنی و آن گاه او را بخوانی، دعایت را اجابت میکند، ولی تو با دستورهای او مخالفت کرده، نافرمانی اش میکنی. او نیز اجابت نمیکند. با این حال، اگر خدا را از راهش بخوانی - اگر چه گناهکار باشی - خدا دعایت را مستجاب میکند».
آن شخص پرسید: راه دعا چیست؟ فرمود: نماز (21) که خواندی، ابتدا تمجید کرده، خدا را به بزرگی می ستایی و به هر نحو که میتوانی، حمد و ستایش میکنی، سپس بر پیامبر و آلش درود میفرستی و به تبلیغ رسالتش گواهی میدهی، و بر ائمه هدی سلام میدهی، آن گاه نعمت‏های خدا را بر خود میشماری و او را به خاطر آن‏ها ستایش و شکر میکنی. بعد به گناهان خود یکایک اعتراف میکنی و هر کدام را که به یاد داری، اقرار مینمایی. هر کدام را به خاطر نداری، از همه گناهان به درگاه خدا توبه میکنی و تصمیم میگیری که دیگر گناه نکنی و از روی پشیمانی و صدق نیت و خلوص، و در بیم و امید از آن‏ها استغفار و طلب آمرزش میکنی، سپس میگویی: اللهم انی أعتذر الیک من ذنوبی و استغفرک و أتوب الیک فأعنّی علی طاعتک و وفِّقنی لما اوجبتَ علىّ مِن کلِّ ما یرضیک فإنی لم أر أحداً بلغ شیئاً من طاعتِک إلا بنعمتک علیه قبل طاعتک، فأنعم علىّ بنعمة أنالُ به رضوانکَ و الجنةَ. بعد از رعایت این مراتب، حاجت خود را بخواه، که امیدوارم خدا نا امیدت نکند و حاجتت را برآورد.(22)

چند تذکر:
1 - گاهی با وجود تمام شرایط، دعا مستجاب نمیشود، چون به مصلحت ما نیست، یعنی چیزی را طلب میکنیم که به سود ما نیست، اگر چه می پنداریم به نفع ما است. قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: «چه بسا چیزی را خوش ندارید، حال آن که خیر و منفعت شما در آن است و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آن که شر و ضرر شما در آن است. خدا میداند، ولی شما نمیدانید». (23)
2 - گاهی دعا مستجاب میشود، ولی از روی مصالحی تحقق عملی آن به تأخیر می افتد، حتی ممکن است تا بیست سال طول بکشد تا محقق گردد.
3 - در روایت است خداوند وقتی بنده‏ای را دوست داشته باشد، اجابت دعای او را به تأخیر میاندازد تا بنده‏اش با او راز گوید. از این رو مؤمنان ثابت قدم هیچ گاه از تکرار دعا مأیوس نمیشوند، بلکه میگویند:
دسـت از طلب نـدارم تا کـام من برآید یا جان رسد به جانان یا جان ز تن درآید.

پی نوشت‌ها:
1. نهج البلاغه، نامه 31.
2. اصول کافی، ج 4، ص 245.
3. همان، ص 247.
4. تحف العقول، ص 202.
5. مصباح یزدی، بر درگاه دوست، ص 56.
6. کهف (18) آیه 28.
7. یونس (10) آیه 12.
8. اصول کافی، ج 4، ص 219.
9. بحارالانوار، ج 93، ص 381.
10. همان، ص 305.
11. عدة الداعی، ص 97.
12. همان.
13. مکارم الاخلاق، ص 315.
14.بحارالانوار، ج84 ، ص167.
15. میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، رساله «لقاءالله»، ص 119.
16. غررالحکم، ترجمه محمد علی انصاری، ج 1، ص 32.
17. معانی الاخبار، ص 271
18. همان، ص 270.
19. مؤمن (40) آیه 60.
20. بحارالانوار، ج 93، ص 376 و 377.
21. غسل و نماز توبه به کیفیتی که ذکر شد.
22. فلاح السائل، ص 38 و 39.
23. سوره بقره، آیه 216.

منبع : مركز ملی پاسخگویی به سوالات دینی

نوشتن دیدگاه