خانواده

اسلام، در دستورش به احسان و نیکی به دیگران، مخصوصاً به پدر و مادر و بعد از آن به سایر ارحام و خویشاوندان اهتمام بیشتری به خرج داده است و آنان را مقدم بر دیگران یاد کرده و سفارش بیشتری درباره ایشان نموده تا جایی که رفتار خلاف بِرّ و احسان را (و یا مجرد ترک شفقت و احسان را) نسبت به آنان، که از آن به عقوق پدر و مادر و قطع رحم تعبیر شده، از محرمات شدیده و گناهان کبیره به شمار آورده است. مسلمان هرگز نباید از پدر و مادر یا سایر ارحام و خویشان خود ببرد و آنان را آزرده نماید که با این کار معصیت بزرگی مرتکب شده، خود را مستحق عقوبت دنیوی و اخروی نموده است.
قرآن کریم :
(1) خدا را پرستش کنید و چیزی را شریک او ننمایید، و به پدر و مادر و به صاحبان قرابت و خویشان احسان و نیکی کنید.
«وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبي‏ ... الایة».
(نساء، 36)
(2) پروردگار تو حکم فرموده که جز او را نپرستید، و به پدر و مادر، احسان و نیکی کنید، نیکی کردنی (کامل)، اگر یکی از پدر و مادر یا هر دو نزد تو به پیری برسند؛ پس به ایشان اف مگو (اگر مثلاً تو را تنگدل گردانند)، و بانگ بر آنان مزن و بازشان مدار (اگر مثلاً تو را بزنند)، و برای آنان سخن نیکو (مانند؛ غفر الله لکما) بگو، و از روی رحمت و مهربانی، بال ذلت و فروتنی فرود آور، و (در مقام دعا به درگاه خدای متعال) بگو: پروردگار من ببخش و رحم کن ایشان را؛ همچنانکه مرا در کوچکی تربیت کرده و پرورش دادند.
«وَ قَضي‏ رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَريماً وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّياني‏ صَغيراً».
(بنی اسرائیل، 23 و 24)
(3) در توصیف و مدح یحیی (علیه السلام) می فرماید: و او پرهیزکار به پدر و مادرش نیکوکار بود و (نسبت به آنان) متکبر و سرکش و گنهکار و نافرمان نبوده.
«وَ کانَ تَقِيًّا وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ وَ لَمْ يَکُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا».
(مریم، 13 و 14)
(4) خداوند (مردم را) به عدالت و نیکوکاری و احسان و رسیدگی به خویشاوند، فرمان می دهد.
«إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إيتاءِ ذِي الْقُرْبي».
(نحل، 90)
(5) بپرهیزید (از نافرمانی و کیفر) خدایی که به او از یکدیگر سؤال می کنید (مانند این که می گویید: تو را به خدا چنین کن) و نیز ارحام را (از قطع نمودن و بریدن از آنان بپرهیزید) که خداوند بر شما مراقبت و نگهبانی است.
«وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَيْکُمْ رَقيباً».
(نساء، 1)
روایات :
(1) از امام باقر (علیه السلام): سه امر است که خداوند در آنها رخصتی قرار نداده است: اداء امانت به نیکوکار و بدکار، وفاء به عهد و پیمان برای نیکوکار و بدکار، نیکی به پدر و مادر، نیکوکار باشند یا بدکار.
«ثلاث لم یجعل الله فیهن رخصة: اداء الامانة للبر و الفاجر، و الوفاء بالعهد للبر و الفاجر، و بر الوالدین برین کانا او فاخرین».
(وسائل الشیعه، ج 3، ص 135)
(2) از امام صادق (علیه السلام): بزرگترین (گناهان) کبیره هفت است: شرک به خداوند عظیم، قتل نفسی را که خداوند حرام کرده مگر به حق، خوردن اموال یتیمان، عقوق والدین (یعنی رفتار خلاف احسان به پدر و مادر، استخفاف نسبت به آنان، آزردن آنان)، نسبت زنا دادن به زنان عفیفه پاکدامن، فرار کردن کسی که به سوی دشمن و جهاد می رود، و انکار آنچه خدا نازل کرده است.
«اکبر الکبائر سبع، الشرک بالله العظیم و قتل النفس التی حرم الله الا بالحق واکل اموال الیتامی و عقوق الوالدین و قذف المحصنات و الفرار من الزحف و انکار ما انزل الله عزّوجلّ» (الحدیث).
(وسائل الشیعه، ج 3، ص 464)
(3) از امام صادق (علیه السلام): سه امر است که (انسان) در هر حال از به جا آوردن آنها ناگزیر است: (ادای) امانت نسبت به نیکوکار و بدکار، وفای به عهد و پیمان برای نیکوکار و بدکار، نیکی به پدر و مادر، نیکوکار باشند یا بدکار.
«ثلثة لابد من ادائهن علی کل حال: الامانة الی البر و الفاجر، و الوفاء بالعهد للبر و الفاجر، و بر الوالدین برین کانا او فاجرین».
(مستدرک الوسائل، ج 2، ص 628؛ به نقل از مشکوة الانوار)
(4) جمیل می گوید: از امام صادق (علیه السلام) سؤال کردم در مورد قول خداوند عزّوجلّ: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ». فرمود: مراد از ارحام خویشاوندان مردم است که خداوند به صله و بزرگداشت آنان، امر فرموده است؛ آیا نمی بینی که خداوند ارحام را با خودش (در آیه) همراه قرار داده است؟
«عن جمیل عن الصادق (علیه السلام) قال: سئلته عن قول الله عزّوجلّ: وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ، (الآیة) قال (علیه السلام): هی ارحام الناس ان الله تعالی امر بصلتها وعظمها، الاتری انه جعلها معه» (منه نسخه).
(وسائل الشیعه، ج 3، ص 141)
(5) از امام رضا (علیه السلام): خداوند امر کرده است به تقوا و صله رحم، پس کسی که صله رحم نکند متقی نشده است.
«امر (الله) باتقاء الله و صلة الرحم فمن لم یصل رحمه لم یتق الله».
(تفسیر صافی در سوره نساء)
(6) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): از خویشاوند خود مبر؛ گرچه او از تو بریده باشد.
«لاتقطع رحمک و ان قطعتک».
(وسائل الشیعه، ج 2، ص 237)
(7) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): امت من چون از خویشان ببرند، اموال در دست اراذل آنان قرار گیرد.
«اذا قطعوا (یعنی امتی) ارحامهم جعلت الاموال فی ایدی الاراذل منهم».
(مستدرک الوسائل، ج 2، ص 104)
(8) از علی (علیه السلام): مردم چون از خویشاوندان ببرند اموال در دست اشرار قرار گیرد.
«اذا قطعوا الارحام جعلت الاموال فی ایدی الاشرار».
(وسائل الشیعه، ج 2، ص 237)
(9) از امام صادق (علیه السلام): از معاصی کبیره؛ پیمان شکنی و بریدن از خویشاوند است؛ زیرا خداوند می گوید: لهم اللعنه و لهم سوء الدار
«فی حدیث عد فیه المعاصی الکبیرة فقال (علیه السلام): و نقض العهد و قطیعة الرحم ان الله یقول: لهم اللعنة و لهم سوءالدار».
(وسائل الشیعه، ج 2، ص 463)
(10) از علی (علیه السلام): از گناهانی که موجب پیش افتادن فنا و مرگ می شود؛ قطع رحم (بریدن از خویشاوند) است.
«ان من الذنوب التی تعجل الفناء قطیعة الرحم».
(وسائل الشیعه، ج 2، ص 237)
(11) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): از عقوق والدین بپرهیزید که بوی بهشت از مسیر هزار سال مسافت درک می شود و (لیکن) آن را هیچ عاق والدینی و هیچ قاطع رحمی و هیچ پیرمرد زناکاری و هیچ کشاننده لباس به روی زمین از روی تکبر، درک نمی کند مسلماً کبریایی ویژه خداوند رب العالمین است.
«ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنة یوجد من مسیرة الف عام و لایجدها عاق و لاقاطع رحم و لاشیخ زان و لاجار ازاره خیلاء انما الکبریاء لله رب العالمین».
(وسائل الشیعه، ج 3، ص 137)
(12) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): شخصی که صله رحم می کند و حال آنکه از عمرش جز سه سال باقی نمانده، خداوند آن را تا سی و سه سال امتداد می دهد، و آنکه قطع رحم می کند و حال آنکه از عمرش سی و سه سال باقی مانده، خداوند آن را به سه سال یا کمتر تقلیل می دهد.
«ان المرء لیصل رحمه و ما بقی من عمره الا ثلاث سنین فیمدها الله الی ثلاث و ثلاثین سنة، و ان المرء لیقطع رحمه و قد بقی من عمره ثلاث و ثلاثون سنة فصیرها الله الی ثلث سنین اوادنی».
(وسائل الشیعه، ج 3، ص 141)