فاطمه زهرا علیهاالسلام در مدت عمر کوتاه ولی بسیار با برکتش، سختیها و رنج های فراوانی متحمل شد. او در سال پنجم بعثت، هنگامی دیده به جهان گشود که پدر بزرگوارش از سوی کفار قریش و حتی خویشاوندانش، مورد آزار و اذیت قرار میگرفت و جبهه گیری کفار قریش در مقابل رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم ، روز به روز بیشتر میشد تا جایی که آن حضرت ناگزیر شد به همراه یاران و بستگان خود، در شعب ابی طالب پناه گیرد و در آن دره خشک و سوزان و در فضایی آکنده از بیم و وحشت، زندگی را ادامه دهد که در هر شب تار آن احتمال هجوم دشمن میرفت. در این شرایط سخت که گرسنگی بر همه ساکنان آنجا سایه افکنده بود و کودکان را بیش از همه رنج میداد، حضرت زهرا علیهاالسلام از جمله کودکانی بود که شاهد این وضع اسفبار بودند و خود نیز گرسنگی و این همه فشارها را با جان پذیرا بود.
چرخ روزگار به گردش خود ادامه میداد در حالی که زندگی دخت فرزانه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم، همچنان با رویدادهای تکان دهنده و حزن انگیز آمیخته میگشت. یکی از این حوادث غمانگیز، رحلت جانگداز مادر گرامی اش حضرت خدیجه علیهاالسلام بود. فاطمه علیهاالسلام در پنجمین بهار زندگی بود که با این حادثه جانکاه مواجه شد و برای همیشه از مهر و عطوفت مادری همچون خدیجه، محروم گشت.
حادثه دیگر هجرت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم است. در لیلة المبیت که دشمنان، همداستان شدند تا آن حضرت را در اقامت گاهش به قتل رسانند، فاطمه علیهاالسلام در خانه پدر بود و لحظه های انتظار هجوم ناجوانمردانه دشمن را تجربه کرد و خدا میداند که در آن شب سخت چه بر وجود گرانمایه اش گذشته بود.
پس از هجرت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم، اگر چه روز به روز پایه های اقتدار پدر گرامی اش در مدینه مستحکم تر شد، امّا با توجّه به جنگ های فراوانی که در آن چند سال رُخ داد و در برخی از این جنگها خود حضرت نیز حضور داشتند و در اکثر قریب به اتفاق این جنگها امام علی علیهالسلام شوهر گرانقدر فاطمه علیهاالسلام نیز حضور فعال داشت و هر لحظه احتمال خطر برای آن دو گرامی وجود داشت، فاطمه زهرا علیهاالسلام نه تنها زندگی آرامی نداشت، بلکه این دوران از زندگانی او توأم با سختیها و مشکلات فراوان بود؛ مثلاً در جنگ اُحد، با بدن غرقه به خون و مثله شده حمزه و دندان های شکسته پدر و چهره خونین همسرش رو به رو گردید.
امّا غم انگیزترین ایّام زندگانی زهرا علیهاالسلام در مدینه از لحظه ای آغاز شد که روح بلند رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به ملکوت اعلی پیوست. از دست رفتن پدر، با توجّه به رابطه عمیق و بی نظیری که بین این پدر و دختر وجود داشت، بزرگترین ضربه را بر روح لطیف و پاک فاطمه علیهاالسلام وارد کرد.
دومین مسئله ای که غم و اندوه فاطمه علیهاالسلام را شدت بخشید، انحراف در زعامت جامعه اسلامی بود و آن بانوی گرامی در این راه، آنقدر استقامت و پافشاری ورزید که به ضرب و جرح و در نهایت به شهادت وی انجامید.
سومین مسئله حزن افزا، محروم شدن فاطمه و اولاد او، از ملک ارزشمندی بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم آن را به فاطمه علیهاالسلام بخشیده بود.
مسئله دیگری که فاطمه علیهاالسلام را به شدت رنج میداد، سکوت مهاجران و انصار، در مقابل حق پایمال شده او و همسرش بود که در این خصوص نه تنها هیچ گونه اقدامی نکردند، بلکه به گفته های گهربار و آتشین آن حضرت هم وقعی ننهادند.
اینها مسائلی بود که دست به دست هم دادند و باعث شدند که فاطمه زهرا علیهاالسلام پس از مرگِ پدر غمبارترین ایام زندگانی اش را سپری کند و داغ او روز به روز تازه تر شود و تا آخرین لحظه های حیاتش اشک دیدگانش خشک نشود.
بدین سان اگر زندگانی حضرت زهرا علیهاالسلام را به سه دوره تقسیم کنیم:
الف ـ دوران زندگی آن حضرت در مکه، قبل از هجرت.
ب ـ دوران زندگی آن حضرت در مدینه تا رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم.
ج ـ دوران زندگی آن حضرت بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله .
دوران اول زندگانی حضرت زهرا علیهاالسلام اگر چه همراه با مشکلات فراوان بود و آن حضرت سختیهای فراوانی را تحمل میکرد؛ امّا وجود پدر عالیقدری همچون رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و مادری بسیار ارزشمند و گرانمایه همچون خدیجه علیهاالسلام و بزرگان و قدرتمندانی همچون ابوطالب و حمزه مایه آرامش خاطر وی بود و هرگونه مشکل و سختی با وجود این بزرگواران در نظر فاطمه علیهاالسلام کوچک مینمود.
دوران دوم زندگانی آن حضرت نیز با مشکلات چندی همراه بود، ولی این دوران از بهترین ایام زندگانی آن حضرت محسوب میشود؛ به ویژه پس از ازدواج با همسری برومند و شایسته، همچون علی بن ابی طالب علیه السلام . فاطمه زهرا علیهاالسلام در این مدت در کنار بهترین پدر و برترین شوهر و محبوبترین فرزندان در نهایت عزت و احترام به سر میبرد.
امّا دوران سوم زندگانی حضرت زهرا علیهاالسلام ، دورانی است که در آن جز غم و اندوه بهره او نگردید و در تمام این مدت، حتی یک روز خوش هم در زندگی آن حضرت دیده نمیشود.
فاطمه علیهاالسلام در دوران مختلف زندگی خویش، اشعاری را سروده است که بیشترین آنها مربوط به دوره سوم زندگی آن حضرت میباشد.
ما در این مقاله، نخست به اثبات این مطلب پرداخته ایم که چرا فاطمه علیهاالسلام قبل از این دوران که بیشترین ایام زندگانی آن حضرت را به خود اختصاص میدهد، اشعار بسیار اندکی سروده است؛ امّا در دوران سوم زندگی آن بانوی گرامی که به صد روز هم نمیرسد، اشعار فراوانی بر زبان مبارکش جاری شده است؛ سپس به بررسی و تبیین مسائل بسیار مهمی پرداختهایم که فاطمه علیه االسلام آنها را در قالب اشعار زیبا و جالب خود بیان کرده است؛ به طوری که بسیاری از آنها، نمایانگر غم های جانسوز و دردهای بی پایان فاطمه و نیز بیانگر حوادث اسفباری است که بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بر جهان اسلام وارد شده است.
شناسایی متنهای بر جای مانده از شعر فاطمه علیهاالسلام
در لابه لای کتابها و منابع معتبر اسلامی اشعار زیبایی را می یابیم که آنها را به فاطمه زهرا علیهاالسلام نسبت داده اند. بسیاری از این اشعار، از سروده های خود حضرت صدیقه کبری علیهاالسلام است و در مواردی هم آن حضرت، در مناسبتهای مختلف به اشعار دیگران تمثل جسته است. البته در موارد اندکی هم درباره این موضوع که شعر از خود حضرت است یا بدان تمثل جسته است، اختلاف نظر وجود دارد.
اشعار منسوب به فاطمه زهرا علیهاالسلام به صورت پراکنده، در کتابهایی همچون بحارالأنوار علامه مجلسی، مناقب آل ابی طالب ابن شهر آشوب، کشف الغمه علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلی، الغدیر علامه امینی، احتجاج طبرسی، تذکرة النساء ابن ابی طیفور، امالی شیخ مفید، امالی شیخ صدوق، طبقات ابن سعد، احقاق الحق سید نوراللّه حسینی مرعشی شوشتری و دهها منبع معتبر دیگر ذکر شده است. در برخی از تازه ترین پژوهش ها تعدادی از محققان این اشعار را از لابه لای کتابهای متعدد استخراج کرده و آنها را در یک مجموعه قرار دادهاند؛ از جمله کسانی که به این کار اقدام نموده، سلمان الجبوری است. وی اشعار منسوب به حضرت زهرا علیهاالسلام را در کتاب کوچکی به نام دیوان فاطمة الزهراء به چاپ رسانیده و خطیب شیخ علی حیدر المؤیّد اشعار منسوب به حضرت را در دیوان اهل البیت ذکر کرده است. مؤسسه البعثه در لبنان نیز اشعار منسوب به فاطمه زهرا علیهاالسلام را در آغاز کتاب فاطمة الزهراء علیهاالسلام فی دیوان الشعر العربی آورده است. آقای محمّد دشتی نیز برخی از قطعه های شعری منسوب به فاطمه علیهاالسلام را در کتاب فرهنگ سخنان حضرت فاطمة الزهراء ذکر کرده است.
فاطمه زهرا علیهاالسلام ، در تاریخ ادبیات عرب، به عنوان یک شاعر مطرح نیست؛ زیرا او در صدد سرودن شعر نبوده و رسالت آن بزرگ بانوی دو عالم، چیزی دیگری بوده است، ولی از آنجا که در دوران سوم زندگی آن حضرت، بعد از رحلت پدر گرامیاش مصیبت های متعدد و طاقت فرسایی، یکی پس از دیگری، روح بلند فاطمه علیهاالسلام را به شدت آزار میداد، سبب شد که فاطمه علیهاالسلام احساساتش جریحه دار شود و درد دلها و غمهای جانکاه خود را در قالب اشعار بیان کند و به همین جهت، بیشترین اشعار منسوب به وی در سوگ پدر و شکوه از ستم هایی است که به وی شده است. البته قبل از رحلت جانگداز پدر بزرگوارش هم ابیاتی را سروده که بسیار اندک است؛ مثلاً در شب ازدواجش، در لحظه های آغازین زندگی، شوهر بی نظیر خود را این گونه می ستاید:
تو به بزرگی و برتری رسیدی و از همه آفریده ها والاتر شدی و جنّ و انس از عظمت تو عقب ماندند.
منظورم «علی» است؛ یعنی بهترین کسی که گام بر خاک نهاده است، آن کسی که دارای مجد و عظمت و احسان و نیکی است.
والاییهای اخلاقی و بزرگی ها و بخشش از آنِ اوست، تا آنگاه که مرغان بر شاخه ها به ترنّم مشغول اند.(1)
یا آنگاه که فرزندش حسن علیهالسلام را به بازی میگرفت، میفرمود:
و خدای صاحب نیکی ها و نعمتها را پرستش کن و با کینه توز دوستی نکن.(2)
یا وقتی امام حسین علیهالسلام را نوازش میکرد میفرمود:
أَنْتَ شَبِیهٌ بِأبِی لَسْتَ شَبِیها بِعَلِیّ
در شعاع شعر فاطمه علیهاالسلام
پس از رحلت پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم که غمبارترین ایام زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام آغاز شد، از آن حضرت اشعار سوزناک و گویایی به یادگار مانده است که حاکی از شدت حزن و اندوهها و مصیبتهایی است که بر یگانه دخت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم وارد شده و این اشعار به خوبی بازگوکننده حوادث دلخراشی است که در این مدت کوتاه رخ داده است.
ما در چهار بخش زیر به بررسی این اشعار میپردازیم:
الف ـ غم جانسوز فقدان پدر
رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم بزرگترین ضربه را بر روح لطیف و پاک فاطمه وارد کرد؛ زیرا رابطه میان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و فاطمه علیهاالسلام فقط یک رابطه پدری و فرزندی نبود؛ بلکه رابطه بین این دو، رابطه مرید و مراد و بر پایه مهر و محبت و عشق و صفا استوار بود و در واقع، یک رابطه بی نظیر معنوی و علمی و انسانی بود؛ زیرا «پیامبر در نظرگاه دخت فرزانه اش، از موقعیت والا و جایگاه بلند و شکوه و معنویت وصفناپذیری برخوردار بود. و در برابر، فاطمه علیهاالسلام نیز در گستره قلب مصفای پدر، بیشترین و بهترین موقعیت را از آنِ خود ساخته بود. فاطمه از یک سو، پدرش را نه تنها پدری پر مهر و بی نظیر، بلکه در همان حال، پیامبر خدا و سالار پیام آوران و سفیران الهی مینگریست و همانگونه که یک بانوی اندیشمند و پرواپیشه به پیامبرش احترام میگذارد و به شایستهترین صورت از او تجلیل و تکریم به عمل می آورد، آن پیشوای بزرگ را احترام مینمود و در برابرش سراپا عشق و شعور و شناخت و اطاعت بود و از سوی دیگر، از آنجایی که دانشمندترین و متفکرترین بانو در جهان اسلام بود، از هر کس دیگر عظمت پیامبر را بیشتر و بهتر درک مینمود. بر این اساس است که سوگ جانگداز و تکان دهنده رحلت پیامبر، آرامش و قرار و شکیبایی را از دخت پر مهر و اندیشمندش سلب نمود، چرا که او از عظمت فاجعه، از همه بیشتر آگاه بود و از حدود تأثیر این رخداد عظیم در کران تا کران هستی و روند جامعه و آینده امت و سرنوشت تاریخ و نسلهای آینده از همگان آگاهتر بود»
با توجّه به این پیوند بسیار عمیقی که میان این پدر بینظیر و بانوی یگانه وجود داشت، رحلت پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم بزرگترین فاجعه و مصیبت برای فاطمه علیهاالسلام بود، به گونه ای که زهرای اطهر علیهاالسلام با همه شکیبایی که در مقابل مشکلات و مصیبتها و حوادث تلخ زندگی داشت، شکیبایی در این مصیبت را غیر ممکن میدید و بر این باور بود که ملامتگر را در این بیقراری حق سرزنش نیست:
شکیبایی در همه جا [و بر همه کس] نیکوست؛ جز در فراق تو که شکیبایی نیست.
[بنابراین] درباره اندوه من بر تو سرزنشی نیست؛ هر چند گریه چشمانم ادامه یابد.
سنت الهی بر این قرار گرفته که مصیبتهایی که بر انسانها وارد میشود، پس از مدتی، به فراموشی سپرده میشود و دلهای بیقرار، روز به روز آرامش بیشتری پیدا میکنند؛ امّا مصیبت فقدان پدر برای زهرا علیهاالسلام گویی از این قبیل نیست و زهرا علیهاالسلام تا زنده بود، این مصیبت او را بیتاب و قرار داشت، چنان که او غم بیپایان خود را این گونه توصیف میکند:
هر روز بر غمهای من افزوده میشود و اندوه من در فراق تو پایان ندارد.
مصیبت من بسی بزرگ شده و شکیبایی من به پایان رسیده است، پس گریه من همیشه تازه است [چرا که این مصیبت برای من همیشه تازه است].
دلی که در عزا و مصیبت تو صبور باشد، یا تسلیت پذیرد، بسیار شکیبا و پرطاقت است.
مصیبت از دست دادن پیامبر، برای زهرا علیهاالسلام آنقدر بزرگ است که هرگاه زهرا علیهاالسلام به یاد آن میافتد، دیگر مصیبتها را از یاد میبرد:
ای ساکن صحرا! گریستن را به من آموختی و یاد تو همه مصیبتها[ی مرا] به فراموشی سپرده است.
اگر تو در دل خاک قرار گرفته و از دیدگان من غایب شده ای، [ولی بدان که] از قلب اندوهگین من [هرگز] غایب نگشتهای.
ب ـ عـزای عـالم در غـم فقدان آخرین پیامبر خدا
فاطمه زهرا علیهاالسلام پس از رحلت حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه وآله وسلم جهان را تیره و تار و عزادار میبیند و شرق و غرب عالم و آسمان و زمین و همه موجودات، اعم از جاندار و بی جان را شایسته گریستن میداند. او پس از دفن پیکر پاک پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم جهان پس از غروب آفتاب نبوت را این گونه معرفی میفرماید:
زمین پس از [رحلت] پیامبر، اسفناک و اندوهناک و بسیار غمناک شده است.
پس شرق و غرب عالم و هر مضری و یمنی سزاوار است که در سوگ پیامبر بگرید.
و آسمان کوه عظیم طور و خانه خدا که دارای پرده ها و رکن هاست، باید بر پیامبر بگریند.
ای خاتم پیامبرانی که نور تو مبارک است، درود نازلکننده قرآن بر تو باد.
حضرت فاطمه علیهاالسلام در ابیات دیگری خطاب به پدر میفرماید:
کوهها و حیوانات وحشی و پرندگان و زمین، همه بعد از گریستن آسمان بر تو گریه کردند.
ای سرور من! حجون و رکن و مشعر و سرزمین بطحاء بر تو گریستند.
ج ـ رخدادهای سوزناک پس ازغروب خورشید نبوت
پس از غروب آخرین خورشید نبوت، حوادث دردناک و تکان دهنده ای در عالم اسلام رخ داد که قلب داغدار فاطمه علیهاالسلام را به شدت جریحه دار کرد. یگانه دخت پیامبر گوشه هایی از این حوادث مصیبت بار را در قالب ابیاتی این گونه بیان میکند:
ما تو را از دست دادیم و به سان سرزمین [تشنه ای] که از نعمت باران محروم گردد، از نعمت وجود تو محروم گردیدیم. و امت تو آشفته و نابسامان و [از راه حق و عدالت [منحرف شدند.
هر خاندانی که نزد خدا قرب و منزلتی دارد در نظرگاه آنهایی که به خدا نزدیکترند، نیز مقرب و محترم است.
مردانی چند [از امت تو] همین که رفتی و پرده خاک میان ما و تو فاصله انداختند اسرار سینه ها را آشکار کردند.
همین که تو رفتی مردانی به ما روترش کردند و ما را کوچک شمردند و همه زمینهای ما غصب شد.
همان گونه که ملاحظه شد، فاطمه زهرا علیهاالسلام در این ابیات، به چند حادثه مهم و مصیبتباری که بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم رخ داده است، به طور اجمال و سربسته اشاره میکند؛ مثلاً در بیت دوم زهرا علیهاالسلام از آشفتگی جامعه اسلامی و انحراف امت مسلمان از راه حق و عدالت سخن میگوید؛ چون در این دوره است که مردم آشفته و سرگردان شدند و از یاری جانشین بحق پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دست برداشتند و پایه های مستحکم امت یکپارچه اسلامی را که پیامبر بنا نهاده بود، به شدت متزلزل و خدشهدار کردند و در واقع، شالوده تفرقه و ایجاد فرقه های متعدد اسلامی، ریخته شد و زهرا سلام اللّه علیها با عبارت کوتاه «و اختل قومک فاشهدهم فقد نکبوا» به صورت مجمل و سربسته به این مطلب دردناک اشاره کرده است.
در ابیات چهارم و پنجم، زهرا علیهاالسلام از آغاز بدرفتاری افرادی از امت با خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم سخن میگوید و به طور ضمنی یادآور میشود که برخی از رجال امت پیامبر در زمان حیات آن حضرت، ابراز محبت آنها نسبت به رسول گرامی و خاندان وی در ظاهر بوده است، ولی در واقع، کینه آنها را در دل داشتند و به محض اینکه روح بزرگ پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به ملکوت اعلی پیوست، کینه های دیرینه خود را آشکار کردند و در مقابل یگانه دخت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم چهره درهم کشیدند و خاندان پیامبر را تحقیر کردند و برای تضعیف بنیه اقتصادی و به تبع آن، تضعیف قدرت سیاسی، ملکی را که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به آنها بخشیده بود، غصب کردند.
حضرت زهرا علیهاالسلام در ابیات دیگری میفرماید: تا پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم زنده بود، ما در حمایت و حفاظت او با عزت و احترام به سر میبردیم و هیچ کس جرئت نمیکرد کوچکترین تعرضی به ما داشته باشد؛ امّا هم اکنون گرفتار انسانهای فرومایه و ستمگر شده ایم و از آنجا که یار و یاوری نداریم تا از ما دفاع کند، به ناچار برای دفع ظالمان به جامه خود متوسل شده، با ردای خویش ستمگران را از خود میرانم:
[ولی] امروز [از روی ناچاری] در مقابل فرومایگان خاشعم و می هراسم که به من تعدی شود، پس ستمگر را با ردای خویش میرانم.
و اوضاع نابسامان بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را این گونه توصیف میکند:
و اسلام بر تو گریست؛ زیرا [بعد از مرگ تو [در میان مردم [و امتت]، غریبی از جمله غریبان شد.
ای کاش! میدیدی آن منبری را که بر بالای آن قرار میگرفتی، بعد از روشنایی و نور، ظلمت و تاریکی بر روی آن قرار گرفت.
خدای من! مرگ مرا زود برسان؛ زیرا ای مولای من! زندگی من تیره و تار شده است.
با وجود همه مصیبتها و بلاها و فجایعی که بر اسلام و مسلمانان وارد شد، زهرا علیهاالسلام معتقد است دشمن نمیتواند اسلام را نابود کند و نام محمّد صلی الله علیه وآله وسلم را از صفحه روزگار محو نماید، بلکه با مرگ پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و گذشت زمان، نه تنها یاد او از خاطره ها نمیرود، بلکه یاد او روز به روز در دلها زنده تر و با عظمت و تجلیل بیشتر از پیامبر یاد میشود. فاطمه علیهاالسلام در این خصوص میفرماید:
هرگاه کسی بمیرد یاد او [روز به روز] کم میشود، در حالی که به خدا قسم، از روزی که پدر من درگذشته است [روز به روز] یاد او فزونی مییابد.
شعر آن بانو این آیه قرآن را به یاد میآورد که خداوند میفرماید:
میخواهند نور خدا را با دهن هایشان خاموش کنند و خداوند کامل کننده نور خود میباشد؛ هر چند کافران کراهت داشته باشند.
درست است که بدخواهان نمیتوانند نور خدا را که در اسلام محمدی تجلّی کرده، خاموش کنند، امّا ممکن است فجایع و مصیبتهای بزرگی را برای پیروان واقعه اسلام ایجاد کنند. یکی از نمونههای بارز آن واقعا جانسوز کربلا بود و فاطمه زهرا علیهاالسلام در ضمن اشعار خود، در دو جا به این مطلب اشاره کرده است:
یکی آنجایی است که گرسنهای درِ منزل امام علی علیهالسلام را میکوبد و تقاضای کمک میکند و امام علیهالسلام در قالب اشعاری زیبا نیازمندی آن بینوا را به حضرت فاطمه علیهاالسلام بازگو میفرماید و تذکر میدهد اگر امکان دارد کمک مناسبی شود و حضرت زهرا با شعر چنین پاسخ میدهد:
[خاندانم] با گرسنگی شب را گذراندند با اینکه اینها فرزندان من هستند؛ فرزندانی که کوچکترین آنها (حسین)، در میدان جنگ کشته خواهد شد.
[او] در کربلا، با حیله و تزویر کشته خواهد شد و مرگ و هلاکتی که همراه با بد عاقبتی است، از آنِ قاتلان اوست [پس وای بر قاتلان بدعاقبت و پست او].
آتش دوزخ قاتلان او را در پستی و نکبت میاندازد و آنها را در بدترین موضع خود جای میدهد [و در دوزخ هر لحظه] بر غل و زنجیرهای آنها افزوده میشود.
و مورد دوم آنجایی است که فاطمه علیهاالسلام به یاد پرواز ملکوتی خود میافتد و خطاب به شوهرش علی علیهالسلام میفرماید:
ای همسر بتول! تو را به فرزندانم سفارش میکنم؛ آنها همدم شوق و محبت شدهاند [و شایسته نیست که جز با محبت با آنها رفتار شود].
بر [مظلومیت] من و یتیمان گریه کن و کشته دشمنان در سرزمین کربلا را فراموش نکن.
در حالی که یتیمان [فرزندم حسین] سرگردان هستند؛ از او جدا میشوند، سوگند که آن روز روز جدایی است.
د ـ اندوههای پیاپی و آرزوی مرگ
از آخرین روزهای زندگانی صدیقه کبری، فاطمه زهرا علیهاالسلام ، اشعاری به جای مانده است که نشان میدهد بعد از رحلت جانگداز پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، فقط داغ فقدان پدر، زهرا علیهاالسلام را رنج نمیدهد، بلکه مصیبت های جانکاه متعددی به طور پیاپی بر او وارد میشود که اگر بر روزگار وارد میشد، روزگار تیره و تار میگردید و خدا میداند که در این دو سه ماه، بر زهرا علیهاالسلام چه گذشته است، به طوری که این بانوی بردبار و صبور، با وجود داشتن فرزندانی خردسال و معصوم همچون حسن و حسین و زینب و ام کلثوم و شوهر برومندی همچون علی علیهالسلام ، در عنفوان جوانی، آرزوی مرگ کرد
[به جانم ریخته چندان غم و درد و مصیبتها که گر بر روزها ریزند، گردد تیره چون شبها
[پدر جان!] بعد از تو در زندگی خیری نیست؛ گریه میکنم از بیم آنکه مبادا بعد از تو، زنده ماندنم طولانی شود.
تأمل در اشعار جانسوز فاطمه زهرا علیهاالسلام ، ما را به این امر رهنمون میسازد که هر چند آن حضرت در صدد سرودن شعر نبوده، امّا با توجّه به مصیبتها و حوادث دردناکی که با رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم در مرکز جهان اسلام رخ داد، دخت پیامبر گرامی، برای بیان حقایق و روشن نمودن اذهانِ مسلمانان از حربه شعر که مؤثرتر و گویاتر است استفاده کرد و پارهای از رخدادهای ناگوار و جانسوز را در قالب اشعار زیبایی بیان کرد. و از آنجا که از دست دادن پدری همچون پیامبر گرامی، بیش از هر کس، زهرا علیهاالسلام را متألم ساخت، او اشعاری غمناک در سوگ پدر سرود. به همین جهت، بیشترین اشعار منسوب به فاطمه زهرا علیهاالسلام مربوط به دوران زندگانی بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم میباشد.
________________________________________
1 ـ محمّد دشتی، فرهنگ سخنان حضرت فاطمة الزهراء، چاپ سوم: تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، 1379ش، ص 157.
2 ـ محمّد باقر مجلسی، بحارالانوار، چاپ سوم: بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق / 1983م، ج 43، ص 286؛ دیوان فاطمة الزهراء علیهاالسلام ، قسم الدراسات الاسلامیه، مؤسسة الزهراء، بیروت، مؤسسة البعثه، 1418ق / 1997م، ص 54؛ محمد دشتی، فرهنگ سخنان حضرت فاطمة الزهراء، ص