سدیر یکى از شاگردان امام صادق (ع) مى گوید: با چند نفر از شاگردان ، در مجلس نشسته بودیم ، ناگاه امام صادق (علیه السلام) وارد آن مجلس شد، ولى در حالى که خشمگین بود، در مسند خود نشست و با ناراحتى فرمود:

«تعجب مى کنم از مردمى که مى پندارند ما علم غیب مى دانیم ، جز خدا هیچ کس علم غیب نمى داند، من مى خواستم فلان کنیزم را به خاطر خطائى که کرده بود بزنم ، او گریخت و نمى دانم کجا رفت و پنهان شد » (بنابراین ، چطور من علم غیب مى دانم )؟

آنگاه امام صادق (ع) از آن مجلس برخاست و به خانه اش رفت ، من همراه ابوبصیر و میسر، به حضورش رفتیم ، و عرض کردیم :« قربات گردیم ، سخن شما را در مورد کنیزت شنیدیم ، و ما مى دانیم که شما علم زیادى دارید، و علم غیب را به شما نسبت ندهیم».
آنگاه امام صادق (ع) به سدیر فرمود: آیا قران نمى خوانى ؟
سدیر گفت : مى خوانم .
امام صادق (ع) فرمود: آیا این آیه را در قرآن دیده اى که خداوند مى فرماید:
« قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ... : «اما کسى که ( آصف برخیا وزیر مسلمان ) دانشى از کتاب ( آسمانى ) داشت ( به سلیمان ) گفت : من آن ( تخت بلقیس ) را پیش از آنکه چشم به هم زنى نزد تو خواهم آورد» (نمل - 40)
عرض کردم : آرى این آیه را در قرآن خوانده ام .
امام صادق (ع) فرمود: « آیا آن مرد (آصف ) را شناختى که در نزد او چه اندازه از علم کتاب بود؟ »
گفتم : شما به من خبر دهید.
فرمود: «به اندازه یک قطره آب نیست به دریاى اخضر».
پرسیدم : چقدر علم اندک داشت .
آنگاه امام صادق (ع) پس از سخنى فرمود: اى سدیر! آیا این آیه را در قرآن خوانده اى که خداوند مى فرماید:
«قل کفى بالله شهیدا بینى و بینکم و من عنده علم الکتاب ».
«بگو اى محمد! گواه بودن خدا و کسى که در نزد او علم کتاب است ، بین من و شما کافى است » (رعد - 43)
گفتم : آرى خوانده ام .
فرمود: آیا کسى که علم همه کتاب در نزد او است داناتر است تا کسى که قسمتى از علم کتاب در نزد او است ؟
گفتم : البته آن کسى که همه علم کتاب ، نزد او است داناتر است .
ودراین هنگام امام صادق علیه السلام به سینه خود اشاره کرد و دوبار فرمود:« سوگند به خدا ، تمام علم کتاب در نزد ما است »(1)
(توضیح اینکه : احتمال دارد در مجلس اول ، افراد مخالفى حضور داشتند و امام تقیه کرد، ولى در مجلس دوم که با شاگردان برجسته اش خلوت کرده بود، حقیقت را گفت که خداوند، امامان معصوم (ع) را به علوم غیب ، بهره مند نموده است و علم آنها به مراتب از علم آصف برخیا، وزیر سلیمان (ع) بیشتر است ).

گستره و مخزن علم امامان علیه السلام
ابوبصیر مى گوید: به محضر امام صادق (ع) رفتم (و بین من و او درباره وسعت دامنه علم امامان (ع) چنین سخن به میان آمد:
ابوبصیر: از شما سؤ الى دارم ، اگر در اینجا کسى (بیگانه اى ) نیست مطرح کنم .
امام صادق (ع) پرده اى که در آنجا بود بالا زد و به پشت پرده سر کشید، (کسى نبود) آنگاه فرمود: هر چه خواهى بپرس .
ابوبصیر: قربانت گردم ؛ شیعیان روایت مى کنند که پیامبر(ص ) هزار باب از علم را به على (ع) آموخت ، که از هر باب آن ، هزار باب علم دیگر به روى على (ع) گشوده سد (آیا راست است ؟).
امام صادق : آرى همچنین است .
ابوبصیر: به خدا سوگند که علم حقیقى و کامل همین است .
امام صادق (پس از اندکى تامل ): آن ، علم است ولى علم کامل نیست ، همانا«جامعه » در نزد ما است ، و مردم چه مى دانند که «جامعه » چیست ؟
ابوبصیر: « جامعه » چیست ؟
امام صادق : جامعه : طومارى است به طول 70 ذراع از ذراع رسول خدا(ص ) که آن طومار با املاء پیامبر(ص ) و خط على (ع) نوشته شده است ، همه حلال و حرام ، و همه مسائل موردنیاز مردم ، حتى جریمه خراش رساندن به بدن کسى ، در آن ذکر شده است .
ابوبصیر: آنگاه امام دست بر بدن من زد و فرمود:: «آیا به من اجازه مى دهى ؟».
عرض کردم : «من در اختیار شما هستم ، هر چه خواهى انجام بده ».
امام صادق (ع) با دست مبارک ، مرا نشگون گرفت ، و فرمود: حتى جریمه این نشگون در جامعه ذکر شده است ، در این حال آن بزرگوار (مانند چهره نشگون گیرنده ) خشمگین به نظر مى رسید.
عرض کردم : به خدا علم کامل همین است .
امام صادق (ع): این نیز علم است ، ولى باز هم کامل نیست و پس از ساعتى سکوت فرمود:
همانا «جفر» در نزد ما است ، مردم چه مى دانند «جفر» چیست ؟
ابوبصیر: جفر، چیست ؟
امام صادق : جفر مخزنى از چرم است که علم پیامبران و اوصیاء آنها، و دانش دانشمندان گذشته بنى اسرائیل در آن ثبت شده است .
ابوبصیر: علم کامل همین است .
امام صادق : این نیز علم است ، ولى علم کامل نیست ، باز پس از ساعتى سکوت ، فرمود:«مصحف فاطمه » در نزد ما است ، مردم چه مى دانند که مصحف فاطمه (س ) چیست ؟
ابوبصیر: مصحف فاطمه (س ) چیست ؟
امام صادق : ورقهاى نوشته شده اى است که حجم آن سه برابر قرآن هائى است که در دست شما است ، ولى به خدا حتى یک حرف قرآن هم در آن نیست (الفاظ قرآن و تفسیرهاى ظاهرى آیات قرآن در آن نیست ، ولى روح و معانى عمیق قرآن در آن است ).
ابوبصیر: به خدا، علم کامل ، همین است .
امام صادق : «این هم ، علم است ، ولى علم کامل نیست »، و پس از ساعتى سکوت فرمود: علم گذشته و آینده تا روز قیامت در نزد ما است .
ابوبصیر: به خدا علم کامل همین است .
امام صادق : این نیز علم است ، ولى علم کامل نیست .
ابوبصیر: فدایت شوم ، پس علم کامل چیست ؟
امام صادق :«ما یحدث بالیل و النهار، الامر بعد الامر، و الشیى ء بعد الشیى ء الى یوم القیامة » «علم کامل آن است که در هر شب و روز در مورد هر امر و چیزى پس از امر و چیز دیگر پدید آید» (2)
(یعنى همان مخزن علم نبوى ، و الهاماتى که ساعت به ساعت از جانب خدا بر قلب امامان (ع) افاضه مى گردد، و آنها در پرتو آن ، بر همه مسائل آگاه مى شوند).

سرچشمه علم امامان
مخزومى مى گوید: در محضر امام صادق (ع) بودیم ، میمون قداح غلام آن حضرت نیز بود، در این هنگام ، «عباد بن کثیر» عابد شهر بصره ، و ابن شریح ، فقیه مردم مکه به حضور آن حضرت ، وارد شدند.
عباد از امام صادق (ع) پرسید:«جسد مبارک رسول خدا (ص ) چند پارچه کفن شد؟».
امام صادق علیه السلام : در سه پارچه ، که در دو پارچه آن صحارى (قریه اى در یمن ) بود، و یک پارچه آن حبره (نوعى برد یمنى ) بود پارچه برد کمیاب بود(از این رو دو پارچه دیگر، صحارى شد).
صورت عباد با شنیدن این سخن ، در هم شد (که چطور کمیاب بود؟).
امام صادق (ع) (براى اینکه عباد را متوجه کندکه علم امامان از سرچشمه علم پیامبر مى باشد و سخن آنها مطابق حق است ) به او فرمود:
«آن درخت خرماى (که هنگام تولد عیسى (ع)، مریم به خوردن خرماى آن درخت مامور شد) از خرماى «عجوه » (بهترین نوع خرما) بود، و از آسمان فرود آمد، بنابراین هر چه از ریشه آن روئید، عجوه شد، و آنچه هسته آن از این سو و آن سو بدست آمد و کاشته شد «خرماى لون » (خرماى پست ) شد».
هنگامى که آنها از حضور امام صادق (ع) بیرون رفتند، عباد به ابن شریح گفت : «به خدا این مثالى را که امام درباره من زد، نفهمیدم چه بود؟».
ابن شریح گفت این غلام (میمون بن قداح ) مى داند، زیرا او از این خاندان است (و نزد آنها بزرگ شده ).
عباد، به میمون گفت : معنى این مثال ، چه بود؟
میمون گفت : آیا فرموده امام را نفهمیدى ؟
عباد گفت : نه به خدا نفهمیدم .
میمون گفت : امام صادق (ع) با ذکر این مثال ، نسبت خود را به رسول خدا(ص ) بیان کرد، و به تو خبر داد که او فرزند رسول خدا(ص ) و علم آن حضرت در نزد او است ، و (مانند خرماى عجوه ) آنچه از طرف آنها آید سالم و درست است (و سرچشمه اش وحى آسمانى است ، چنانکه اصل خرماى عجوه از آسمان است ) ولى آنچه که از این سو و آن سو آید، و مربوط به وحى و پیامبر(ص ) نیست ، مانند هسته خرماى لون (پست ) است که از این سو و آن سو مى آید (بنابراین ، سخن امام صادق (ع) در مورد پارچه هاى کفن پیامبر (ص ) درست است ، نه دیگران ) (3)

گفتار امام حسین علیه السلام به مرد کوفى پیرامون علم امامان علیهم السلام
(امام حسین (ع) با کاروان خود از حجاز به سوى کوفه رهسپار بود، در همان سفرى که در کربلا به شهادت رسید) در سرزمین «ثعلبیه » (یکى از منزلگاههاى بین کوفه و مکه ) یک نفر از اهالى کوفه نزد امام حسین (ع) آمد و سلام کرد، امام حسین (ع) جواب او را داد و به او فرمود:
«از اهل کجا هستى ؟».
او گفت : از اهل کوفه هستم .
امام حسین علیه السلام :( که مى خواست حجت را بر او تمام کند، و گویا او از کوفه فرار کرده بود و لازم بود که نصیحت شود) به او فرمود: «سوگند به خدا اى برادر کوفى ، اگر در مدینه تو را دیده بودم ، جاى پاى جبرئیل را در خانه ما به تو نشان مى دادم و محلى که جبرئیل بر پیامبر(ص ) در آن محل نازل مى شد، مشاهده مى کردى ، اى برادر کوفى ! با اینکه سرچشمه علم مردم در نزد ما است ، آیا مردم ، عالم شدند و ما جاهل ماندیم ، این از مطالبى است که هرگز پذیرفته نیست » (4)

چرا امام، خود را در معرض کشته شدن قرار داد؟
بر پایه متون تاریخى و حدیثى ـ که بخشى از آنها گذشت ـ بى تردید، امام على علیه السلام از شهادت خود خبر داشت، تاریخ آن را مى دانست و قاتل خود را نیز مى شناخت، و حتى برخى از خواصّ آن حضرت نیز از این جریان مطّلع بودند. (5) از این رو، این پرسش قابل طرح است که: چرا امام علیه السلام خود را در معرض کشته شدن قرار داد؟ آیا او مکلّف نبود که از قتل خود پیشگیرى کند، تا امّت اسلامى از برکات وجود او بیشتر بهره ببرند؟ و آیا رفتن امام علیه السلام به مسجد در شبى که مى داند ترور خواهد شد، افکندن نفس در مهلکه نیست؟
این پرسش درباره سایر امامان از اهل بیت علیهم السلام نیز وجود دارد که: اگر آنان از چگونگى شهادت خود خبر داشتند، چرا از آن پیشگیرى نمى کردند؟

مبادى علم امام
پیش از آن که به پاسخ پرسش هاى مذکور بپردازیم، لازم است به سؤال دیگرى جواب دهیم که: اصولاً ائمه علیهم السلام از کجا مى دانستند که چگونه شهید مى شوند؟
پاسخ تفصیلى این پرسش را در کتاب أهل البیت فى الکتاب والسنة تحت عنوان: «مبادى علومهم» آورده ایم و پاسخ اجمالى آن این است که مبادىِ دانش هاى متنوّع و گسترده اهل بیت علیهم السلام عبارت است از: آموزش پیامبر اسلام (که از طریق امام على علیه السلام به همه آنان منتقل شده است)، کتب انبیاى الهى، کتاب امام على علیه السلام، مصحف فاطمه علیها السلام، کتاب جَفْر، کتاب جامعه، و الهام. (5)
و بر اساس متونى که در فصل چهارم همان بخش آورده ایم، امامان اهل بیت، از طرقى که بدانها اشارت رفت، آنچه را که مى خواستند بدانند، مى دانستند.

چرا امام، خود را در معرض کشته شدن قرار داد؟
براى توجیه پیشگیرى نکردن امامان از شهادت خود (با این که از آن مطّلع بودند)، پاسخ هاى متعددى ارائه شده است که مى توان گفت اصلى ترین آنها بدین شرح است:

1. عدم علم تفصیلى
پاسخ نخست این که هر چند اهل بیت علیهم السلام اجمالاً مى دانستند چگونه شهید مى شوند، امّا علم تفصیلى به این موضوع نداشتند، هرچند سبب عدم علم تفصیلى آنان، عدم خواست آنان باشد.
این پاسخ برخلاف ظاهر روایاتى است که دلالت دارد ائمه علیه السلام به تفصیل از جریان شهادت خود خبر داشتند و لااقل در مورد شخص امام على علیه السلام با آن همه متون تاریخى و حدیثى که بخشى از آن ملاحظه شد، این توجیهْ قابل قبول نیست و شگفت از مرحوم شیخ مفید که مى فرماید: «این که امام، به وقت شهادت خویش علم داشته باشد، حدیثى که بر این علم دلالت کند وجود ندارد»!

2. عدم علم در هنگام تحقّق تقدیر الهى
پاسخ دوم این است که امامان علیهم السلام به تفصیل، جریان شهادت خود را مى دانند؛ امّا در هنگامى که طبق تقدیر قطعى الهى باید شهید شوند، آن علم و اطّلاع از آنان سلب مى گردد.
روایتى از امام رضا علیه السلام نقل شده که بنا بر یک احتمال مى تواند مؤیّد این پاسخ باشد:
حسن بن جهم گوید: به حضرت رضا علیه السلام گفتم: امیر مؤمنان، قاتل خود و شبى را که در آن به شهادت مى رسد و جایى را که در آن کشته مى شود، مى دانست و سخن آن حضرت ـ وقتى صیحه اردک ها را در خانه شنید ـ که: «صیحه کنندگانى اند که در پى آنها نوحه گران اند» و سخن اُم کلثوم به آن حضرت که: «کاش نماز را امشب داخل خانه بخوانى و به دیگرى دستور دهى که با مردم نماز بخواند» و امتناع آن حضرت، و ورود و خروج مکرّر او در آن شب بدون سلاح، در حالى که مى دانست ابن ملجم ملعون او را با شمشیر مى کشد، همه اینها از دلایلى است که آن حضرت نمى بایست خود را در معرض قرار مى داد.
ایشان فرمود: «اینها بود؛ ولى آن حضرت در آن شبْ مخیّر شده بود که تقدیر خداى متعال را محقّق سازد». (6)
در برخى از نسخه هاى مصدر این حدیث، به جاى کلمه «خُیر (مخیر شده بود)» «حُیّر (متحیّر شده بود)» آمده است. بنابراین، احتمال سخن امام علیه السلام، به روشنى دلالت دارد که براى امام علیه السلام در آن لحظه حالتى پیش آمد که تکلیفى براى پیشگیرى از قتل خود نداشت تا تقدیر الهى جریان یابد.

3. امام، مکلّف است شهادت را انتخاب کند
بى تردید، تقدیر شهادت براى امام علیه السلام براساس حکمت بالغه الهى است و مصالح ملزمه اى دارد که باید تحقق پیدا کند. از این رو، امام علیه السلام نه تنها نباید از آن پیشگیرى نماید؛ بلکه با این که دقیقاً مى داند چگونه شهید مى شود، باید شهادت را انتخاب
کند، و انتخاب شهادت با علم به وقت و چگونگى آن، فضیلتى است که جز پیشوایان بزرگ الهى و خواص اصحاب آنان، آن را برنمى تابند.
هر چند ندیدم کسى این پاسخ را ارائه کرده باشد؛ امّا به نظر مى رسد که این بهترین سخن در توجیه پیشگیرى نکردن امامان اهل بیت علیهم السلام از شهادت خود با علم به چگونگى آن است که با دلایل عقلى و نقلى نیز تأیید مى شود. اکنون متن پاسخ شیخ مفید و علّامه طباطبایى - رضوان اللَّه تعالى علیهما - را براى مزید اطلاع پژوهشگران در این جا مى آوریم.

پاسخ شیخ مفید
علّامه مجلسى روایت کرده است که: در کتاب المسائل العُکبَریة از شیخ مفید سؤال شده است: نزد ما اجماعى است که امام مى داند چه خواهد شد. پس چرا امیرمؤمنان به مسجد رفت، با آن که مى دانست کشته مى شود و قاتل و زمان کشته شدن را هم مى دانست؟ و چرا حسین بن على علیهما السلام به کوفه رفت، با آن که مى دانست آنان یارى اش نمى کنند و او در این سفر کشته مى شود؟ و چرا وقتى محاصره اش کردند و مى دانست که آب را به روى او بسته اند و اگر چند ذراع زمین را حفر کند، آب مى جوشد، ولى زمین را نکَند و به ضرر خویش کمک کرد تا از تشنگى جان باخت؟ و چرا امام حسن علیه السلام با معاویه قرار داد بست و حکومت را به او سپرد، با آن که مى دانست او پیمان مى شکند و به عهد خود وفا نمى کند و شیعیان پدرش را مى کشد؟

شیخ مفید جواب داد: امّا پاسخ این که «امام مى داند چه پیش خواهد آمد»، اجماع ما بر خلاف آن است و چنین سخنى مورد اجماع شیعه نیست. اجماع شیعه بر این است که امام، حکم هر چه را پیش آید، مى داند، نه آن که به خودِ پیشامدها دانا باشد و به نحو تفصیل و جزئى بر آنها آگاه باشد. این نکته، اصلى را که همه آن سؤال ها را بر آن استوار کرده، ساقط مى کند. منعى نمى بینیم که امام، با آگاهى یافتن از طریق خداى تعالى بعضى از حوادث را بداند؛ ولى این سخن که او همه آنچه را خواهد شد، مى داند، به این اطلاق، قبول نداریم و گوینده اش را بر صواب نمى دانیم، چرا که ادّعایى بدون دلیل است.

سخن این که امیر مؤمنان، قاتل و زمان شهادتش را مى دانست، خبرهاى متعددى آمده که او فى الجمله مى دانست که کشته خواهد شد و نیز قاتلش را به طور مشخّص مى شناخت، امّا این که زمان شهادتش را بداند، دلیلى بر آن نیست و اگر هم باشد، لازمه اش آن نخواهد بود که اعتراض کنندگان مى پندارند. بعید نیست که خداوند متعالْ او را متعبّد ساخته بوده است که بر شهادتْ صبر کند و آماده مرگ باشد، تا بدین وسیله او را به درجات والایى برساند که جز با شهادت نمى رسد و نیز مى دانست که با این کار، اطاعت خدا مى کند؛ اطاعتى که اگر به جز آن هم مکلّف مى شد، آن را رد نمى کرد و امیر مؤمنان با این کار، خود را به هلاکت نیفکنده و بر کشته شدن خود کمک نکرده است، کمک کردنى که نزد خردمندان ناپسند است.

امّا «علم امام حسین علیه السلام به این که کوفیان یارى اش نمى کنند»، ما یقین به این نداریم، چون نه دلیل عقلى براى آن هست، نه چیزى شنیده شده است. اگر هم علم به آن داشت، پاسخش همان پاسخى است که در مورد علم امیر مؤمنان علیه السلام به زمان شهادتش و قاتلش گفتم. امّا این ادعاى او که ما (شیعیان) مى گوییم: «حسین علیه السلام جاى آب را مى دانست و مى توانست آب تهیه کند»، ما چنین نمى گوییم و در هیچ روایتى هم چنین نیامده است. به علاوه، آب طلبیدن و تلاش امام علیه السلام براى تهیه آب، برخلاف آن حکم مى کند و اگر ثابت شود که او بر جاى آب آگاه بود، باز هم عقلاً ممنوع نیست که وى متعبّد و مکلّف به ترک تلاش براى آب طلبیدن بوده است، از آن رو که جلوگیرى شده بود، همان گونه که درباره امیر مؤمنان یاد کردیم، جز آن که ظاهر حال، برخلاف آن است، آن سان که پیش تر گفتیم.

سخن درباره علم امام حسن علیه السلام به سرانجامِ سپردن حکومت به معاویه، برخلاف آن است که گذشت. در روایت است که او به فرجام کار آگاه بود و شاهد حال هم گواه آن است، جز آن که وى با آن کار، جلوى شتاب در کشته شدن خود و تسلیم شدن یارانش را به معاویه گرفت و لطفى در آن بود که وى تا زمان وفاتش زنده بماند و لطفى براى باقى ماندن بسیارى از پیروان، خانواده و فرزندانش بود، و نیز دفع فسادى در دین که مى توانست از فسادى که با آتش بس او پدید آمد، بسى بزرگ تر باشد و او داناتر بود که چه کرده است، به همان دلیل که یاد کردیم و جهات آن را بیان کردیم. (پایان کلام شیخ مفید)

علّامه مجلسى مى افزاید: سیّد مهنّا بن سنان نیز همین سؤال را از علّامه حلّى در مورد امیر مؤمنان پرسید. وى جواب داد که: احتمال دارد او را از وقوع شهادت در آن شب خبر داده بودند؛ ولى نمى دانست در چه وقتى از آن شب یا در کجا کشته مى شود و پاسخ دیگر این که تکلیف حضرتش با تکلیف ما متفاوت است. پس جایز است که خون شریف خود را در راه خداى متعال نثار کند، همان گونه که بر مجاهد، واجب است پایدارى کند، هر چند مقاومتش به شهادت بینجامد.

پاسخ علامه طباطبایى
علامه سیّد محمّد حسین طباطبایى - رضوان اللَّه تعالى علیه - در این باره مى فرماید:
امام علیه السلام به حقایق جهان هستى، در هرگونه شرایطى وجود داشته باشند، به اذن خدا واقف است، اعم از آنها که تحت حس قرار دارند و آنها که بیرون از دایره حس اند، مانند موجودات آسمانى و حوادث گذشته و وقایع آینده. دلیل این مطلب، از راه نقل، روایات متواترى است که در جوامع حدیث شیعه مانند کتاب الکافى و بصائر الدرجات و کتب صدوق و کتاب بحار الأنوار و غیر آنها ضبط شده است.
به موجب این روایات که به حدّ و حصر نمى آیند، امام علیه السلام از راه موهبت الهى و نه از راه اکتساب، به همه چیز واقف و از همه چیز آگاه است و هر چه را بخواهد به اذن خدا، به ادنى توجّهى مى داند...

نکته اى که باید به سوى آن عطف توجّه کرد، این است که این گونه علم موهبتى به موجب ادلّه عقلى و نقلى که آن را اثبات مى کند، قابل هیچ گونه تخلّف نیست و تغیّر نمى پذیرد و سر مویى به خطا نمى رود و به اصطلاح، علم است به آنچه در لوح محفوظْ ثبت شده و آگاهى است از آنچه قضاى حتمى خداوندى به آن تعلّق گرفته است.

همچنین لازمه این مطلب این است که هیچ گونه تکلیفى به متعلَّق این گونه علم (از آن جهت که متعلَّق این گونه علم و حتمى الوقوع است) تعلّق نمى گیرد و همچنین قصد و طلبى از انسان با او ارتباط پیدا نمى کند؛ زیرا تکلیف، همواره از راه امکان به فعل تعلّق مى گیرد و از راه این که فعل و ترکش هر دو در اختیار مکلّف اند، فعل یا ترک خواسته مى شود؛ و امّا از جهت ضرورى الوقوع و متعلَّق قضاى حتمى بودن آن، محال است مورد تکلیف قرار گیرد. مثلاً صحیح است خدا به بنده خود بفرماید: فلان کارى که فعل و ترک آن براى تو ممکن است و در اختیار توست، بکن؛ ولى محال است بفرماید: فلان کارى را که به موجب مشیّت تکوینى و قضاى حتمى من البته تحقق خواهد یافت و بروبرگرد ندارد، بکن یا مکن؛ زیرا چنین امر و نهى اى لغو و بى اثر است.

همچنین انسان مى تواند امرى را که امکان شدن و نشدن دارد، اراده کرده، براى خود مقصد و هدف قرار دهد و براى تحقّق دادن آن به تلاش و کوشش بپردازد؛ ولى هرگز نمى تواند امرى را که به طور یقین (بى تغیّر وتخلّف) و به طور قضاى حتمى شدنى است، اراده کند و آن را مقصد خود قرار داده، تعقیب کند؛ زیرا اراده و عدم اراده و قصد و عدم قصد انسان، کم ترین تأثیرى در امرى که به هر حال شدنى است و از آن جهت که شدنى است، ندارد.

از این بیان روشن مى شود که:
1. این علم موهبتىِ امام علیه السلام اثرى در اعمال او و ارتباطى با «تکالیف خاصّ» او ندارد و اصولاً هر امر مفروض، از آن جهت که متعلَّق قضاى حتمى و حتمى الوقوع است، متعلَّق امر یا نهى یا اراده و قصد انسانى نمى شود.
آرى. متعلَّق قضاى حتمى و مشیّت قاطع حق تعالى همان رضا به قضاى الهى است، چنان که سیدالشهداعلیه السلام در آخرین ساعت زندگى درمیان خاک و خون مى گفت: «راضى به تقدیر تو و تسلیم فرمان توام، که معبودى جز تو نیست» و همچنین در خطبه اى که هنگام بیرون آمدن از مکّه خواند، فرمود: «رضاى خدا، رضاى ما خاندان است».

2. حتمى بودن فعل انسان از نظر تعلّق قضاى الهى منافاتى با اختیارى بودن آن از نظر فعالیت اختیارى انسان ندارد؛ زیرا قضاى آسمانى به فعل (با همه چگونگى هاى آن) تعلّق گرفته است، نه به مطلق فعل. مثلاً خداوند خواسته است که انسان فلان فعل اختیارى را به اختیار خود انجام دهد و در این صورت، تحقّق خارجى این فعل اختیارى از آن جهت که متعلَّق خواست خداست، حتمى و غیرقابل اجتناب است و در عین حالْ اختیارى است و نسبت به انسان، صفت امکان دارد.

3. این که ظواهر اعمال امام علیه السلام را که قابل تطبیق به علل و اسباب ظاهرى است، نباید دلیل نداشتن این علم موهبتى و شاهد جهل به واقع گرفت، مانند این که گفته شود: اگر سیدالشهدا علیه السلام علم به واقع داشت، چرا مُسلم را به نمایندگى خود به کوفه فرستاد؟ چرا توسط صیداوى نامه به اهل کوفه نوشت؟ چرا خود از مکّه رهسپار کوفه شد؟ چرا خود را به هلاکت انداخت و حال آن که خدا مى فرماید: «وَلَاتُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ ؛ (8) خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید»؟ (9)

علم امام به آنچه تا روز قیامت، اتّفاق خواهد افتاد
امام على علیه السلام ـ در سخنرانى اى که در آن به فضل و دانش خود، آگاه مى سازد و فتنه بنى امیّه را بیان مى دارد ـ: امّا بعد،... اى مردم! من چشم فتنه را کور کردم و جز من، کسى بر این کار، جرئت نمى کرد، [آن هم] پس از آن که موج تاریکىِ آن برخاسته و گزندش فراگیر شده بود.
پیش از آن که مرا از دست بدهید، از من بپرسید. سوگند به آن که جانم به دست اوست، از آنچه بین شما تا روز قیامتْ اتّفاق خواهد افتاد و از گروهى که به وسیله آن، صد تن گم راه و صد تن هدایت خواهند شد، چیزى نمى پرسید، مگر آن که شما را از هدایت کننده، رهبر و زمامدار آن و [نیز] مکان فرود و جاى باراَنداز آنان و شمارى که از آنان کشته خواهند شد و شمارى که از آنان خواهند مُرد، باخبر خواهم ساخت. (10)

بحثى درباره خبرهاى امام از امور غیبى
ابن ابى الحدید در شرح کلام آن حضرت علیه السلام در خطبه 93، فصلى را با عنوان «فصلى در یادکرد امور غیبى اى که امام علیه السلام بدانها خبر داده و تحقّق پیدا کرده است» آورده و در آن، چنین گفته است:

بدان که در این فصل، على علیه السلام به خدایى که جانش در دست اوست، سوگند یاد کرده است که آنان از چیزى که بین آنان تا روز قیامتْ اتّفاق خواهد افتاد، نمى پرسند، مگر آن که وى آنان را از آن چیزْ آگاه خواهد ساخت و [نیز] اگر از گروهى بپرسند که توسط آن، صد تن هدایت و صد تن گم راه مى شوند، با معرّفى اداره کننده، رهبر و پیش برنده آن و نیز محلّ فرود مرکب ها و اسب هاى آن گروه، از آنان و کشتگان و مُردگان آن گروه، خبر خواهد داد.
این ادّعاى او، نه ادّعاى پروردگارى است و نه ادّعاى پیامبرى؛ زیرا که وى مى گفت پیامبر خدا وى را از آن، خبر داده است.

ما پیشگویى هاى على علیه السلام را آزموده ایم و آن را موافق واقع یافته ایم و با این توافق، بر درستى ادّعاهاى یادشده استدلال مى کنیم، ادّعاهایى نظیر:پیشگویى وى درباره ضربه اى که بر سرش خورده مى شود و مَحاسنش با آن رنگین مى گردد؛و خبر دادن وى از قتل پسرش حسین علیه السلام و آنچه هنگام گذر از کربلا گفت؛

و پیشگویى آن حضرت درباره پادشاهى معاویه پس از وى؛
و خبر دادن وى درباره حَجّاج و یوسف بن عمر؛
و آنچه از داستان خوارج در نهروان، خبر داده است؛
و پیشگویى وى براى یارانش درباره تعداد کشته هاى آنان و شمار مصلوب شوندگان [از آنان]؛
و خبر دادن وى از جنگ با پیمان شکنان، ستمکاران و منحرفان؛
و پیشگویى وى درباره شمار سپاهیانى که از کوفه خواهند آمد، به هنگامى که وى براى جنگ با بصریان، به آن دیار رفته بود؛
و پیشگویى وى درباره عبد اللَّه بن زبیر و کلامش درباره او که: «وى نیرنگ باز است. در پى کارى مى رود؛ ولى آن را به دست نمى آورد. او دام دین را براى شکار دنیا پهن مى کند و در نهایت، به صلیب کشیده از بین قریشیان است»؛

و خبر دادن وى از نابودى بصره به سبب غرق شدن در آب و نابود شدن دوباره آن به وسیله زنگى (همان حدیث که گروهى «زنج (زنگى)» را در آن، تصحیف کرده و «ریح (باد)» خوانده اند)؛

و پیشگویى وى درباره آشکار شدن پرچم هاى سیاه خراسان و تصریح نمودن به قومى از آن سرزمین به نام بنى رُزَیق که از خاندان مصعب اند، و طاهر بن حسین و پسرش و اسحاق بن ابراهیم از آن قوم بوده اند و اینان و پیشینیانشان دعوتگران به دولت عبّاسى بوده اند؛
و خبر دادن وى از پیشوایانى که در طبرستان از فرزندانش آشکار خواهند شد، از قبیل: ناصر و داعى و غیر آن دو در کلامش: «براى آل محمّدصلى الله علیه وآله گنجى در طالقان است که خداوند هرگاه بخواهد، آن را آشکار خواهد کرد. فراخواننده آن، حق است و به نام خداوند، قیام خواهد کرد و به دین خدا فرا خواهد خواند»؛

و خبر دادنش از کشته شدن نفس زکیّه در مدینه در کلامش: «وى نزدیک اَحجار الزیت (11) کشته خواهد شد»؛
و کلام وى درباره برادر نفس زکیّه، ابراهیم، که در باب حمزه کشته خواهد شد: «پس از پیروزى، کشته خواهد شد و پس از چیرگى، شکست خواهد خورد» و نیز کلام وى علیه السلام درباره او: «به او تیرى سیاه خواهد رسید که بِدان کشته خواهد شد. بدا به تیرانداز ! دستش شل و بازویش سست باد!»؛

و خبر دادن وى از کشتار مردمِ وَجْ (طائف) و کلام وى درباره آنان که: «آنان بهترین مردم دنیا هستند»؛
و خبر دادن وى از [تشکیل] کشور علوى در مغرب و تصریح نمودن به نام کُتامه ـ و اینان کسانى بودند که ابو عبد اللَّهِ داعى و معلّم [فاطمى] را یارى رساندند ـ

و سخن وى علیه السلام که به ابو عبد اللَّه مهدى، اشاره داشت: «وى، آغازین آنان است و آن گاه، حاکم قَیروان ظهور خواهد کرد، همان که سخت تنگ دست، داراى نسب خالص، برگزیده از سلاله ذو البداء و پیچیده به رداست». عبید اللَّه مهدى، سرخ و سفید بود و سرخى رخسارش بیشتر بود و ذو البداء، اسماعیل بن جعفر بن محمّد صادق علیهما السلام است که در ردا پیچیده گشت (چون پدرش ابو عبد اللَّه جعفر صادق علیه السلام، وى را هنگامى که در گذشت، در ردایش پیچید و بزرگان شیعه را نزد جنازه او برد تا او را ببینند و بدانند که مرده است و تردیدشان در این خصوص، بر طرف شود)؛

و خبر دادن وى از آل بویه که کلام وى: «از دیلمان، فرزندان شکارچى خروج خواهند کرد»، اشاره به آنان است؛ چون پدرشان ماهیگیر بود و به دست خویش به مقدارى شکار مى کرد که خود و خانواده اش به پول آن، گذران زندگى کنند. خداوند از فرزند او، سه پادشاه به وجود آورد و ذریّه او گسترده شدند، به گونه اى که پادشاهى آنان، ضرب المثل گشت؛

و نیز کلام وى درباره آنان که: «دولت آنان پیش خواهد رفت تا آن جا که زوراء (بغداد) را خواهند گرفت و خلیفه را خلع خواهند کرد». کسى از آن حضرت پرسید: اى امیر مؤمنان! دوره حکومت آنان چند سال خواهد بود؟ فرمود: «صد و یا اندکى بیشتر»؛

و نیز کلام [دیگر] وى درباره آنان که: «پسر هوسران آن دست بریده، که پسر عمویش وى را در کنار دجله خواهد کشت» که اشاره به عزّ الدوله بختیار، پسر معز الدوله ابو حسین است. معزّ الدوله دست بریده بود و دستش به خاطر نافرمانى در جنگ، قطع شده بود و پسرش عزّ الدوله بختیار، خوشگذران و اهل لهو و شرابخوارى بود. پسر عمویش عضد الدوله فنا خسرو، او را در قصر جص در کنار دجله در جنگ کشت و اموالش را از دستش بیرون آورد. و امّا کنار گذاشتن خلیفه ها: معز الدوله مستکفى را از خلافتْ کنار گذاشت و خلافت را براى مطیع ترتیب داد؛ و بهاء الدوله ابو نصر بن عضد الدوله، طائع را کنار گذاشت و قادر را به جاى وى نشاند. مدّت پادشاهى آل بویه همان مقدارى بود که على علیه السلام به سؤال کننده خبر داده بود؛

و خبر دادن وى به عبد اللَّه بن عبّاس درباره این که حکومت، به دست فرزندان وى خواهد افتاد: وقتى که على بن عبد اللَّه به دنیا آمد، پدرش عبد اللَّه، وى را نزد على علیه السلام برد و على علیه السلام از آب دهان خویش به دهان وى زد و کام وى را به خرمایى که پوست آن را گرفته بود، بر داشت و وى را به پدرش باز گرداند و گفت: «پدر پادشاهان را بگیر».
این، روایت صحیح است که ابو عبّاس مبرّد، آن را در کتاب الکامل آورده است و روایتى که در آن، عدد [پادشاهان] یاد شده است، صحیح نیست و از کتاب قابل اعتمادى نقل نشده است؛

و چه بسیار خبرهاى غیبى اى که به همین شکل، جریان یافته است که اگر بخواهیم همه آنها را بیاوریم، دفترهاى بسیارى را باید پر کنیم. کتاب هاى سِیَر، به طور مشروح در برگیرنده این قبیل امورند. (12)

ابن ابى الحدید در دنباله شرح خطبه 37، ذیل عنوان «اخبارى که درباره آگاهى امام على علیه السلام به امور غیبى وارد شده است» نیز گفته است:
ابن هلال ثقفى در کتاب الغارات [به نقل] از زکریّا بن یحیى عطّار، از فضیل، از محمّد بن على آورده است که او گفت: هنگامى که على علیه السلام گفت: «پیش از آن که مرا از دست بدهید، از من بپرسید. به خدا سوگند، از من درباره گروهى که صد نفر را گم راه و صد نفر را هدایت مى کند، نمى پرسید، مگر آن که شما را از پیش برنده و رهبر آن، خبر خواهم داد»، مردى برخاست و گفت: به من از شمار موهاى سر و ریشم خبر بده.

على علیه السلام به وى گفت: «سوگند به خدا، دوست من [پیامبر خدا] به من گفته است که بر هر تار موى سر تو، فرشته اى است که تو را نفرین مى کند و بر هر تار موى ریش تو، شیطانى است که تو را گول مى زند. در خانه تو کودکى است که پسر پیامبر خدا را مى کشد».
پسر آن مرد، قاتل حسین علیه السلام بود که در آن روز، کودکى بود و چهار دست و پا راه مى رفت. وى سنان بن انس نَخَعى بود.
محمّد بن اسماعیل بن عمرو بَجَلى، روایت کرده است که: عمرو بن موسى وجیهى، از منهال بن عمرو، از عبد اللَّه بن حارث، خبر داد که على علیه السلام بر
روى منبر گفت: «هیچ کس به حدّ تکلیف نرسیده، مگر آن که خداوند درباره او آیه اى از قرآن را فرو فرستاده است».
یکى از دشمنان وى برخاست و گفت: خداوند متعال، درباره تو چه نازل کرده است؟
مردم برخاستند تا او را بزنند.
على علیه السلام فرمود: «رهایش کنید ». سپس به آن شخص فرمود: « آیا سوره هود را خوانده اى؟».

گفت: آرى. على علیه السلام این آیه را خواند: «أَفَمَن کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ ؛ (13) آیا کسى که از جانب پروردگارش بر حجّتى روشن است و شاهدى از [خویشان] او به همراه اوست». آن گاه فرمود: «"على بیّنة من ربّه" ، محمّدصلى الله علیه وآله است و "الشاهد الّذى یتلوه"، من هستم...».
عثمان بن سعید بن شریک بن عبد اللَّه گزارش داده است که: وقتى به على علیه السلام خبر رسید که مردم، ادّعاى او را درباره مقدّم داشته شدن و برتر شمرده شدنش بر دیگر مردم توسط پیامبرصلى الله علیه وآله به چشم تردید مى نگرند، گفت: «شما را به خدا، هر یک از شما که پیامبر خدا را دیده و کلام وى را در روز غدیر شنیده است، برخیزد و به آنچه شنیده، گواهى دهد».

شش نفر از سمت راست و شش نفر از سمت چپ وى - که همگى از یاران پیامبر خدا بودند، برخاستند و گواهى دادند که آنان از پیامبر خدا شنیده اند که او در آن روز، در حالى که دست على علیه السلام را بالا گرفته بود، چنین گفت: «هر که من مولاى اویم، پس از من، على مولاى اوست. بار خدایا! با هر کس که دوست اوست، دوست باش و با هر کس که دشمن اوست، دشمن باشد و آن کس را که یارى اش مى کند، یارى کن و آن کس را که تنهایش مى گذارد، تنها بگذار و هر کس را که دوستش مى دارد، دوست بدار و هر کس را که دشمنش مى دارد، دشمن بدار!».
محمّد بن على صوّاف، از حسین بن سفیان، از پدرش، از شُمَیر بن سَدیر اَزدى، گزارش داده است که: على علیه السلام به عمرو بن حَمِق خُزاعى فرمود: «در کجا فرود آمده اى؟».
گفت: در بین خویشانم.
فرمود: «در آن جا فرود نیا».
[عمرو] گفت: آیا در بین همسایگانمان، بنى کنانه، فرود بیایم؟
فرمود: «نه».
[عمرو] پرسید: در بین ثقیف، فرود بیایم؟
فرمود: «[در این صورت،] با مَعرّه و مَجرّه چه مى کنى؟».
[عمرو] پرسید: آن دو چیستند؟
فرمود: «دو شعله آتش که از پشت کوفه بیرون مى آیند: یکى از آن دو بر تمیم و بکر بن وائل فرود مى آید و کم تر کسى از آن، جان سالم به در خواهد برد؛ و شعله دیگر، بخش دیگر کوفه را در بر خواهد گرفت و کم تر کسى گرفتار آن خواهد شد و ممکن است از هر خانه اى، یک یا دو اطاق را بسوزاند».
[عمرو] پرسید: پس، در کجا فرود بیایم؟
فرمود: «در بین بنى عمرو بن عامر از قبیله اَزد، فرود آى».
مردمى که این سخن را شنیده بودند، گفتند: على را جز کاهنى که سخنانى چون سخنان کاهنان مى گوید، نمى بینیم.
[على علیه السلام به عمرو] فرمود: «اى عمرو! تو پس از من کشته مى شوى و سرت به این سو و آن سو برده مى شود و آن، اوّلین سرى است که در اسلام، گردانیده مى شود. واى بر قاتل تو!
بدان که تو در بین هر قبیله اى باشى، تو را تسلیم خواهند کرد، مگر این شاخه از بنى عمرو بن عامر از قبیله ازد که آنان تو را تسلیم نخواهند کرد و تنهایت نخواهند گذاشت».
سوگند به خدا، چندى نگذشت که عمرو بن حَمِق، در [روزگار] خلافت معاویه، ترسان و فرارى در بنى قبایل عرب مى گشت تا آن که در بین قوم خود (بنى خُزاعه) فرود آمد. آنان وى را تسلیم کردند و وى کشته و سرش از عراق به شام نزد معاویه فرستاده شد، و این، نخستین سرى بود که در جهان اسلام از شهرى به شهر دیگر برده مى شد.
ابراهیم بن میمون اَزدى، از حَبّه عُرَنى روایت کرده است که او گفت: جُوَیریة بن مُسهِر عبدى، مردى درستکار بود و دوست على بن ابى طالب علیه السلام، و على علیه السلام او را دوست مى داشت. روزى، على علیه السلام به وى ـ که در حال حرکت بود ـ نگریست و گفت: «اى جویریه! نزد ما بیا؛ چون هر وقت تو را مى بینم، هواى تو مى کنم».
اسماعیل بن اَبان گفت: صبّاح، از مسلم، از حبّه عرنى حدیث کرده است که او گفت: روزى با على علیه السلام مى رفتیم که او به پشت سر نگاه کرد و دید جویریه در پشت سرش است؛ ولى در دور دست.
[على علیه السلام] او را صدا زد و گفت: «اى جویریه! پیش ما بیا؛ نمى دانى که من تو را مى خواهم و به تو علاقه مندم؟».
جویریه به طرف آن حضرت دوید. على علیه السلام گفت: «چند موضوع را به تو مى گویم؛ خوب به خاطر بسپار». آن گاه دو نفرى شروع به گفت و گوى سرّى کردند.
جویریه به وى گفت: اى امیر مؤمنان! من مردى فراموشکار هستم.
على علیه السلام گفت: «من سخن را برایت تکرار مى کنم تا حفظ کنى» و آن گاه در پایان آنچه به وى گفته بود، افزود: «اى جویریه! دوستمان را دوست بدار تا زمانى که ما را دوست مى دارد و هر گاه ما را دشمن داشت، دشمنش بدار؛ و دشمنمان را را دشمن بدار تا زمانى که ما را دشمن مى دارد و هر گاه دوستمان داشت، دوستش بدار».
گروهى از مردم که در کار على علیه السلام تردید مى ورزیدند، مى گفتند: گویى جویریه را وصىّ خود قرار مى دهد، آن گونه که خود مدّعى است وصىّ پیامبر خداست! آنان این سخنان را به خاطر شدّت خودمانى بودن جویریه با على علیه السلام مى گفتند [زیرا رابطه وى با على علیه السلام] به گونه اى بود که یک روز، او وارد منزل على علیه السلام شد، در حالى که على علیه السلام خوابیده بود و یارانش در اطرافش بودند. جویریه على علیه السلام را صدا کرد که: اى خوابیده! بیدار شو. بر سر تو ضربه اى خواهند زد که ریشت از خون آن، رنگین خواهد گشت.

امیر مؤمنان لبخندى زد و گفت: «اى جویریه! تو را از جریان کارت خبر دهم؟ سوگند به آن که جانم در دست اوست، تو را به درختى سخت، خواهند بست و دست و پایت را خواهند برید و زیر درخت کشاورزى به دارت خواهند زد».
سوگند به خدا، از این بحث، چندى نگذشت که زیاد، جویریه را گرفت و دست و پایش را قطع کرد و او را در کنار درخت خرماى ابن مکعبر - که درختى بلند بود - بر درختى کوتاه به دار کشید.

ابراهیم در کتاب الغارات از احمد بن حسن میثمى روایت کرده است که او گفت: میثم تمّار، آزادشده على بن ابى طالب علیه السلام، برده اى بود از آنِ زنى از بنى اسد. على علیه السلام وى را خرید و آزاد ساخت و به وى فرمود: «نامت چیست؟».
گفت: سالم.
على علیه السلام فرمود: «پیامبر خدا به من خبر داده است نامى که پدرت در زبان عجمى بر تو گذاشته "میثم" است».
گفت: خداوند و پیامبر او راست گفته اند و تو - اى امیر مؤمنان - راست گفتى. اسم من میثم است.

على علیه السلام فرمود: «به نام اصلى خود برگرد و نام "سالم" را رها کن. ما تو را به "سالم" کنیه مى دهیم» و او را "ابو سالم"، کنیه داد.
على علیه السلام او را به دانش هاى فراوان و رازهاى فراوانى از رازهاى وصیّت، مطّلع ساخت و میثم، پاره اى از آنها را نقل مى کرد. گروهى از اهل کوفه درباره نقل هاى او تردید داشتند و على علیه السلام را در این امور به غیبگویى، ابهام گویى و فریبکارى متّهم مى کردند. روزى، على علیه السلام در جمیع کثیرى از یارانش - که در میان آنان، هم افراد مخلص و هم افراد دو دل، حضور داشتند، به وى فرمود: «اى میثم! تو پس از من دستگیر و به دار آویخته مى شوى. روز دوم، از بینى و دهانت خونْ جارى مى شود، به طورى که ریشت رنگین خواهد گشت و روز سوم با نیزه اى به تو ضربه خواهند زد و کشته خواهى شد. منتظر چنین روزى باش.

مکانى که در آن جا به دار آویخته مى شوى، جلوى درِ خانه عمرو بن حُرَیث است. تو دهمین نفر از ده نفرى خواهى بود که به کوتاه ترین چوپ و نزدیک ترینِ آن به زمین، به دار کشیده مى شوند. من درختى را که بر تنه اش به دار آویخته مى شوى، به تو نشان خواهم داد».
پس از دو روز، على علیه السلام آن درخت را به وى نشان داد.

میثم، نزد آن درخت مى آمد و در آن جا نماز مى خواند و مى گفت: مبارک باشى، اى بُن خرما، که من براى تو آفریده شده ام و تو براى من روییده اى!
او پس از کشته شدن على علیه السلام، همواره نزد آن درخت مى آمد تا آن که آن درخت، قطع شد. [از آن پس،] همیشه به تنه درخت، سر مى زد و در آن جا رفت و آمد مى کرد و مى پایید و عمرو بن حریث را دیده، به وى مى گفت: من همسایه تو خواهم شد؛ با من حقّ همسایگى را به نیکى به جا آور. ولى عمرو نمى دانست که وى چه مى گوید و از وى مى پرسید: خانه ابن مسعود را مى خواهى بخرى یا خانه ابن حکیم را؟
او، در [همان] سالى که کشته شد، به حج رفت و به خانه اُمّ سلمه - که خداوند از وى خشنود باد - وارد شد. امّ سلمه گفت: تو کیستى؟

میثم گفت: عراقى هستم.
[امّ سلمه] از نسب وى پرسید. وى یادآور گشت که آزاد شده على بن ابى طالب علیه السلام است.
[امّ سلمه] گفت: تو هیثم هستى؟
گفت: نه؛ من میثم هستم.
[امّ سلمه] گفت: سبحان اللَّه! سوگند به خدا که گاهى مى شنیدم پیامبر خدا در دل شب، سفارش تو را به على علیه السلام مى کرد.
میثم، سراغ حسین بن على علیهما السلام را از او گرفت.
[امّ سلمه] گفت: در باغ خودش به سر مى برد.
[میثم] گفت: به وى خبر بده که من دوست دارم به وى سلام کنم. ما همدیگر را در نزد پروردگار عالمیان - اگر خدا بخواهد - خواهیم دید. امروز نمى توانم او را ببینم؛ باید برگردم.
امّ سلمه، عطرى خواست و ریش او را معطّر ساخت. میثم گفت: این ریش به خون، رنگین خواهد گشت.
[امّ سلمه] پرسید: چه کسى این خبر را به تو داده است؟
گفت: سَرورم على علیه السلام به من خبر داده است.
امّ سلمه گریست و به وى گفت: او تنها سَرور تو نبود؛ بلکه سَرور من و همه مسلمانان بود.
آن گاه، میثم از وى خداحافظى کرد و به کوفه رفت و در آن جا بازداشت شد. او را نزد عبید اللَّه بن زیاد بردند و به عبید اللَّه گفتند: وى از نزدیک ترینِ مردم به ابو تراب بوده است.
عبید اللَّه گفت: واى بر شما! این فرد غیر عرب؟!
گفتند: آرى.
[عبید اللَّه] به وى گفت: پروردگارت کجاست؟
[میثم] گفت: در کمین [ستمکاران] است.
[عبید اللَّه] گفت: به من خبر رسیده که تو از نزدیکان ابو تراب هستى؟
[میثم] گفت: تا حدودى. منظورت چیست؟
[عبید اللَّه] گفت: مى گویند او از آنچه برایت پیش خواهد آمد، به تو خبر داده است؟ گفت: آرى، وى خبرم داده است.
[عبید اللَّه] پرسید: او به تو گفته که من با تو چه کار خواهم کرد؟
گفت: به من خبر داده است که من دهمین نفرى هستم از ده نفرى که تو به دار مى زنى و دار من از همه کوتاه تر و به زمینْ نزدیک تر خواهد بود.
[عبید اللَّه] گفت: من با گفته او مخالفت خواهم کرد.
[میثم] گفت: واى بر تو! چگونه با او مخالفت خواهى کرد؟ او از پیامبر خدا و پیامبر خدا از جبرئیل و جبرئیل از خدا خبر داده است. تو چگونه با اینان مخالفت خواهى کرد؟ بدان که به خدا سوگند، مى دانم مکانى که در آن به دار آویخته مى شوم، در کجاى کوفه است و من، نخستین آفریده خدا هستم که در میان مسلمانان چون اسبان، لگام زده مى شوم.
عبید اللَّه او را زندان کرد و مختار بن ابى عُبَیده ثَقَفى را همراه وى زندانى کرد.
میثم به مختار - که هر دو در زندان ابن زیاد بودند - گفت: تو آزاد مى شوى و به خونخواهى حسین علیه السلام برمى خیزى و این ستمکارى را که ما در زندان او هستیم، مى کُشى و با این گام هایت صورت و پیشانى او را پایمال خواهى کرد.

عبید اللَّه بن زیاد، مختار را خواست تا او را بکشد که با ورود نامه رسانى مواجه شد که نامه یزید بن معاویه را برایش آورده بود که [در آن، یزید] به وى فرمان داده بود که مختار را رها کند. و این به خاطر آن بود که خواهر مختار، زن عبد اللَّه بن عمر بن خطّاب بود و او از شوهرش خواسته بود که درباره مختار در نزد یزید، شفاعت کند و او شفاعت کرده بود و شفاعتش پذیرفته گشته بود و به وسیله نامه رسان، نامه آزادى وى را فرستاده بود. رسیدن نامه رسان، هم زمان با خارج ساختن مختار از زندان براى کشته شدن بود که [موجب] آزاد [شدن وى] گشت.

میثم پس از مختار، بیرون آورده شد تا به دار آویخته شود. عبید اللَّه گفت: حکم ابو تراب را درباره وى به کار خواهم گرفت.
مردى وى را دید و گفت: اى میثم! [هیچ چیزى] تو را از این درخت، بى نیاز نساخت؟ وى لبخندى زد و گفت: من براى آن، آفریده شده ام و آن براى من رشد کرده است.
هنگامى که میثم بر تنه درختْ بسته شد، مردم در اطراف او جلوى درِ [خانه] عمرو بن حریث گرد آمدند. عمرو گفت: او دائماً به من مى گفت که: من همسایه تو هستم. او هر شب به کنیزش مى گفت که زیر این درخت را جاروب کند و آب بپاشد و در زیر آن، اسفند و عود، دود کند.
میثم، شروع به بیان فضایل بنى هاشم و بدى هاى بنى امیّه کرد، در حالى که بر چوب، به دار کشیده شده بود. به ابن زیاد گفته شد: این برده، شما را رسوا کرد. [ابن زیاد] گفت: او را لگام بزنید. او را لگام زدند و وى اوّلین بنده خدا گشت که در اسلام به وى لگام زده شد. در روز دوم، از بینى و دهانش خون جارى گشت و در روز سوم با نیزه اى به وى ضربه زدند و در گذشت.
کشته شدن میثم، ده روز پیش از آمدن حسین علیه السلام به کوفه بود.
ابراهیم گفت: ابراهیم بن عبّاس نهدى به من گفت که: مبارک بَجَلى، از ابو بکر بن عیّاشْ روایت کرده است که او گفت: مُجالد، از شَعبى، از زیاد بن نَضْر حارثى نقل کرد که وى گفت: من پیش زیاد بودم که رُشَید هَجَرى را آوردند و وى از دوستان خاصّ على علیه السلام بود.
زیاد به وى گفت: دوست تو، درباره آنچه ما بر سرت مى آوریم، به تو چه گفته است؟ [رشید] گفت: دستان و پاهاى مرا قطع مى کنید و مرا به دار مى آویزید.
زیاد گفت: من گفته او را دروغ خواهم ساخت؛ او را رهایش کنید.
هنگامى که رشید مى خواست خارج شود، زیاد گفت: برش گردانید. هیچ چیزى را از آنچه دوستت درباره ات گفته است، مناسب تر نمى دانم؛ چون تو هر چه بمانى، به ما بدى مى کنى. دست ها و پاهایش را ببُرید.
دست و پایش را قطع کردند و او همچنان سخن مى گفت. [زیاد] گفت: او را به گردن، به دار آویزید.
رشید گفت: یک مورد مانده است که هنوز درباره من انجام نداده اید.
زیاد گفت: زبانش را ببُرید.
هنگامى که مى خواستند زبانش را ببرند، گفت: رهایم کنید تا یک کلمه بگویم. وقتى رهایش کردند، گفت: سوگند به خدا، این، تصدیق خبر امیرمؤمنان است؛ او به من از قطع شدن زبانم خبر داد.
زبان او را قطع کردند و وى را به دار کشیدند.
ابو داوود طیالسى، از سلیمان بن رُزَیق، از عبد العزیز بن صُهَیب روایت کرده است که او گفت: ابو عالیه به من حدیث کرد و گفت: مزرع (یار على بن ابى طالب علیه السلام) به من گفت که على علیه السلام گفت: سپاهى خواهد آمد و هنگامى که به بَیداء (14) برسد، زمین، آن را در خود فرو مى برد.
[ابو عالیه گفت:] به مزرع گفتم: غیب مى گویى!
[مزرع] گفت: هر چه را به تو مى گویم، به یاد داشته باش. این را على بن ابى طالب، آن شخصیّت قابل اطمینان به من گفته است.
[ابو عالیه افزود: مزرع] چیزى دیگرى هم به من گفت: مردى بازداشت و کشته خواهد شد و در بین دو طاق از طاق هاى مسجد به دار کشیده خواهد گشت.
به وى گفتم: تو از غیب، سخن مى گویى!
[مزرع] گفت: هر چه به تو مى گویم، به یاد بسپار.

سوگند به خدا، جمعه اى بر ما نگذشت که مزرع، بازداشت و کشته شد و بین دو طاق از طاق هاى مسجد به دار آویخته گردید.
من [ابن ابى الحدید] مى گویم: داستان «در زمین فرو رفتن سپاه» را بخارى و مسلم در صحیح خود، از امّ سلمه - که خداوند از وى خشنود باد - آورده اند که وى گفته است: از پیامبر خدا شنیدم که مى گفت: مردمى به خانه خدا پناه مى برند. هنگامى که به منطقه بیداء مى رسند، زمین، آنها را در خود فرو مى برد.
گفتم: اى پیامبر خدا! شاید در بین آنان افراد مجبورشده و یا ناخواسته باشد.

فرمود: به زمینْ فرو مى روند؛ ولى بر پایه نیّت هایشان در روز قیامت، محشور (یا مبعوث) مى شوند.
از ابو جعفر (محمّد بن على باقرعلیه السلام) پرسیده شد که: آیا منظور، فرو رفتن زمین در دور دست است؟
فرمود: «هرگز! سوگند به خدا، منظور، منطقه بَیداء در اطراف مدینه است».
محمّد بن موسى عَنَزى آورده است که: مالک بن ضَمْره رواسى، از یاران على علیه السلام و از کسانى بود که از ناحیه على علیه السلام دانش فراوانى به دست آورده بودند. او با ابوذر هم دوست بود و از او دانش آموخته بود.
[مالک] در روزگار بنى امیّه مى گفت: خداوندا! مرا گرفتارترینِ سه نفر قرار مده!
به وى گفته شد: سه نفر کیستند؟ گفت: مردى که از بالاى بلندى بر زمین افکنده خواهد شد، مردى که دست و پا و زبانش بریده و بر دار خواهد شد، و مردى که در رختخواب خود خواهد مُرد.
بعضى از مردم، او را مورد تمسخر قرار داده، مى گفتند: این، از دروغ هاى ابو تراب است.
آن که از بالاى بلندى پرتاب شد، هانى بن عُروه بود و آن که دست و پا و زبانش قطع گشت، رُشَید هَجَرى بود و مالک، در رختخواب درگذشت. (15)

امام دارای علوم همه پیامبران است
و از « بصائر الدرجات » از على بن نعمان عین این روایت نقل شده است (16) و نیز از «کافى » با سند خود از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام روایت است که فرمود:
کان جمیع الانبیاء ماة الف نبى و عشرین الف نبى، منهم خمسة اولوا العزم: نوح و ابراهیم و موسى و عیسى و محمد صلى الله علیه و علیهم، و ان على بن ابیطالب کان هبة الله لمحمد و ورث علم الاوصیاء و علم من کان قبله.اما ان محمدا ورث علم من کان قبله من الانبیاء و المرسلین (17)

«تمام پیغمبران یکصد و بیست هزار نفرند که از آنها پنج نفر اولوا العزم (صاحب شریعت و کتاب آسمانى) هستند: نوح و ابراهیم و موسى و عیسى و محمد - که درود و صلوات خدا بر محمد و بر آنان باد -.و محمد وارث علوم جمیع انبیاء و پیغمبران مرسل است و على بن ابیطالب موهبت و بخششى است که خداوند به محمد عنایت کرده است و او وارث علوم تمام پیغمبران و اوصیاى آنان است ».

و از «کافى » و «بصائر الدرجات » با اسناد خود از ضریس کنانى روایت کنند که گوید: «من نزد حضرت صادق علیه السّلام بودم و در حضور آن حضرت ابو بصیر نیز بود، حضرت فرمودند: داود پیغمبر علوم تمام پیغمبران قبل از خود را ارث برد، و سلیمان فرزندش تمام علوم داود را ارث برد، و ما ائمه اهل بیت تمام علوم محمد صلى الله علیه و آله و سلم را ارث بردیم، و صحف ابراهیم و الواح حضرت موسى نزد ماست.ابو بصیر عرض کرد: منظور از صحف ابراهیم و الواح موسى همین علم است (که براى مردم بیان مى کنید)؟ حضرت فرمود: اى ابا بصیر این علوم را که بیان مى کنیم در هر شب و روز، روز به روز و ساعت به ساعت تازه براى ما پیدا مى شود (لیکن آن صحف و الواح حقیقت دیگرى است که به نحو کلیت در وجود ما قرار گرفته و قابل تغییر و حدوث نیست و این علوم روزانه از آن معدن و منبع سرازیر مى گردد)».

و از «بصائر الدرجات » نظیر این روایت از ایوب بن نوح و محمد بن عیسى از صفوان روایت شده است (18) و از «کافى » از ابن مسکان از ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت است که آن حضرت فرمود:
اى ابا محمد ان الله عز و جل لم یعط الانبیاء شیئا الا و قد اعطاه محمدا جمیع ما اعطى الانبیاء، و عندنا الصحف التى قال الله عز و جل: صحف ابراهیم و موسى.
قلت: جعلت فداک هى الالواح؟ قال: نعم(19)

حضرت فرمود: «اى ابا محمد خداوند عز و جل هیچ علمى و موهبتى به پیغمبران نداده است مگر آنکه تمام آنها را مجموعا به محمد صلى الله علیه و آله و سلم داده است، و صحفى که خداوند مى فرماید: «صحف ابراهیم و موسى » در نزد ماست.عرض کردم: فدایت شوم آیا آن صحف، الواح است؟ فرمود: بلى ».
و از «کافى » از هارون بن جهم روایت است که او گفت: از مردى ازاصحاب حضرت صادق علیه السّلام که اسمش در خاطرم نمانده روایت است از حضرت صادق علیه السّلام که فرمود:

ان عیسى ابن مریم اعطى حرفین کان یعمل بهما، و اعطى موسى اربعة احرف، و اعطى ابراهیم ثمانیة احرف، و اعطى نوح خمسة عشر حرفا، و اعطى آدم خمسة و عشرین حرفا، و ان الله تبارک و تعالى جمع ذلک کله لمحمد صلى الله علیه و آله و سلم.و ان اسم الله الاعظم ثلاثة و سبعون حرفا اعطى محمدا اثنین و سبعین حرفا و حجب عنه حرف واحد (20)

«به حضرت عیسى بن مریم از اسماء خدا که تمام دعوت و معجزات خود را (از مرده زنده کردن و کور مادرزاد و مرض پیس را شفا دادن و خبر دادن به مردم از غیب مانند آنچه را که مى خورند یا در خانه هاى خود نگاهدارى مى کنند) بر اساس آن اسم ها قرار داده بود فقط دو حرف داده شده بود، و به حضرت موسى چهار حرف عنایت شده بود، و به حضرت ابراهیم هشت حرف، و به حضرت نوح پانزده حرف، و به حضرت آدم بیست و پنج حرف، و به محمد صلى الله علیه و آله و سلم هفتاد و دو حرف عطا شده است از مجموع اسامى خدا که هفتاد و سه حرف است، و یک حرف مخزون مکنون، اختصاص به ذات واجب دارد».
و از «بصائر الدرجات » با سند خود از ابو حمزه ثمالى از حضرت سجاد على بن الحسین علیهما السلام روایت مى کند که

قال: قلت له: الائمة یحیون الموتى و یبرؤن الاکمه و الابرص و یمشون على الماء؟ قال: ما اعطى الله نبیا شیئا قط الا و قد اعطاه محمدا صلى الله علیه و آله و سلم، و اعطاه ما لم یکن عندهم - الخبر (21)

ابو حمزه گوید: «به حضرت سجاد علیه السّلام عرض کردم: آیا ائمه اهل بیت مى توانند مردگان را زنده کنند؟ و آیا مى توانند کور مادرزاد را بینا نموده و مریض پیس را شفا دهند؟ و آیا مى توانند بر روى آب راه بروند؟ حضرت فرمود: خداوند هیچ موهبتى به پیغمبرى از پیغمبران خود نداده است مگر آنکه آن را به محمد صلى الله علیه و آله و سلم عنایت فرموده است و علاوه بر آنها چیزهائى به محمد صلى الله علیه و آله و سلم عطا فرموده است که به هیچ یک از آنها نداده است ».
و از «بصائر الدرجات » با سند خود از جابر از حضرت امام محمدباقر علیه السّلام روایت است که

قال: اعطى الله محمدا صلى الله علیه و آله و سلم مثل ما اعطى آدم فمن دونه من الاوصیاء کلهم، یا جابر هل تعرفون ذلک؟ (22)

حضرت باقر فرمودند: «خداوند به حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم عنایت فرموده است تمام چیزهائى را که به آدم ابو البشر و تمام اوصیاى او تا خاتم النبیین عنایت کرده است، اى جابر آیا این مطلب را شما ادراک مى کنید؟ (یا آنکه مردم این حقیقت را درک مى کنند؟)».

و از کتاب «اختصاص » شیخ مفید از عبد الله بن بکیر هجرى از حضرت باقر علیه السّلام روایت است که فرمود: على بن ابیطالب تحفه و هبه خداست به رسول بزرگوارش محمد صلى الله علیه و آله و سلم، ورث علم الاوصیاء و علم ما کان قبله، اما ان محمدا ورث علم من کان قبله من الانبیاء و المرسلین. (23)
«حضرت امیرالمؤمنین تمام علوم اوصیاء و علوم پیغمبران سابق را ارث برد چون وارث پیغمبر بود، و پیغمبر وارث جمیع انبیاء و مرسلین بودند».

امام وارث جنبه های روحی و علمی پیامبران است
بارى آنچه از مجموع این احادیث استفاده مى گردد آنکه جمیع کمالات روحى و علمى که در انبیاء گذشته بوده به حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم و از آن حضرت به امیر المؤمنین علیه السّلام و از او به ائمه اهل بیت علیهم السلام ارث رسیده است، نه تنها در وحى و علوم الهى که راجع به شرایع آنها بوده است بلکه تمام حالات و صفات روحى و کیفیت اتصال آنها به مبدا اعلى از نقطه نظر اسم خاصى که به آن اختصاص داشته اند، و بلکه تمام معجزات و کراماتى که به اذن خدا از آنها سرمى زد همه و همه در وجود مبارک پیغمبر اسلام منطوى و موجود است.چون معجزات انبیاء در اثر قدرت روحى و صفاى قلب آنهاست که امر خدا در آنها تجلى نموده و از دریچه نفوس طاهره آنها این معجزات به اذن خدا پیدا مى شود، و چون نفوس آنها متفاوت بوده لذا این تجلیات نیز مختلف و از هر پیغمبرى یک نوع معجزه خاصى به وجود آمده است.

و نیز علوم الهیه آنها همگى بر یک روش و یک صراط نبوده بلکه از نقطه نظر درک مقام عظمت و توحید خدا هر یک از جنبه خاص و اسم مخصوص به بارگاه الهى بار یافته و از مخلصین شده اند.و القاب روح الله، یا کلیم الله، یا خلیل الله، یا نجى الله، یا صفى الله و امثال آنها القاب تشریفاتى و اعتبارى نیست بلکه حکایت از یک نوع خاص از ملکه و کیفیت مخصوص از نفوس آنها مى نماید که جذبات الهى در هر یک از آنها به یک منوال نبوده بلکه هر یک از طریقى خاص و روشى مخصوص با صفاى باطن خود سیر در اسمى از اسماى الهیه نموده و حقیقت آن اسم در آنها ظهور پیدا کرده است، و به واسطه آن اسم معجزات و خارق العادات را انجام مى دادند، و علومى ربانى از دریچه همان اسم از عالم علم کلى الهى توسط جبرائیل امین بر قلب آنها سرازیر مى گردیده است.

اما وجود مقدس خاتم الانبیاء و المرسلین که جامع جمیع ظهورات اسماء الهیه هستند داراى نفسى وسیع و قلبى فسیح و داراى اسم اعظم و مقام فناء در اسم احد و ذات مقدس بارى تعالى مى باشند.لقب خاتم النبیین بر آن حضرت اعتبار و تشریف نیست بلکه سعه روح و استعداد سیر در همه اسماء و صفات و تجلى اسم اعظم و تلقى آخرین مراتب توحید و فناى در ذات احدیت و اندکاک و انطواى جمیع عوالم در نفس مبارک آن حضرت بلکه انطواء و اندکاک جمیع علوم و مواهب انبیاى گذشته با کمالات روحى و علمى در آن حضرت حکایت از عنوان خاتم النبیین مى کند.همه انبیاء مقدمه الجیش آن حضرت بوده و هر یک از زاویه اى و دریچه اى خاص و راهى مخصوص به خدا راه یافته و صاحب کمال مخصوص شده اند، لیکن نفس بزرگ پیغمبر اسلام از همه زوایا و همه دریچه ها و از همه راهها به آن مقام منیع بار یافته و همه اسماى الهیه در او تجلى نموده است.بنابراین آن حضرت وارث همه پیغمبرانند و همه زیر نگین آن حضرت واقع و به شرف خدمت و تمسک و استشفاع متمسک اند.

«آنچه خوبان همه دارند تو به هزاران مرتبه بالاتر و والاتر از آنها دارى ».
بنابراین وجود مبارک آن سرور کاینات داراى علوم همه انبیاء و اوصیاء و داراى همه معجزات آنان و بیش از آنها هستند و لواى حمد در روز بازپسین فقط به دست آن حضرت داده خواهد شد، یعنى پیشواى حمدکنندگان خدا به همان طریقى که سزاوار مقام حمد اوست.

تمام این مراتب و درجات و کمالات و فضایل و مزایا و علوم و معجزات و اسماء الهیه کلیه و اسم اعظم از آن حضرت به خلیفه و وصى آن حضرت و آئینه تمام نماى آن، وجود مبارک امیر المؤمنین على بن ابیطالب علیه السّلام منتقل شد و لواى حمد در روز قیامت از دست آن حضرت به امیر المؤمنین مى رسد.
این مقام وارثیت در کتاب تکوین و کتاب تشریع است که علم ما کان و ما یکون الى یوم القیامة و ما هو کائن در صفحه ذهن آن حضرت مشهود و قدرت و عظمت اسماء الهیه در نفس صافى و ضمیر منیر آن وصى، متجلى و ظاهر است.ثم اورثنا الکتاب الذین اصطفینا من عبادنا.

و بر این اساس است آیه مبارکه قرآن(24) در قضیه مباهله که على علیه السّلام را نفس رسول خدا مى داند و روایات بسیارى از طریق شیعه و سنى که آن حضرت را نفس رسول خدا شمرده است، و لازمه اتحاد نفس اتحاد کمالات و معارف است.و علاوه بر این روایات بسیارى از شیعه و سنى از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت شده است که آن حضرت امیر المؤمنین را به حضرت آدم و نوح و ابراهیم و موسى و عیسى و یحیى و یوسف تشبیه نموده و لازمه تشبیه تحقق صفت مشبه به در مشبه است، بلکه در بسیارى از آنها عنوان تشبیه نیست بلکه عنوان مثلیت و برابرى است.ما در اینجا فقط بعض روایاتى را که از طریق عامه ذکر شده است نقل مى کنیم.

محمد بن طلحه شافعى (25) از بیهقى با سند خود و ابن صباغ مالکى (26) از بیهقى در کتابى که در فضائل صحابه تصنیف کرده است با سند خود از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت کرده اند که قال: من اراد ان ینظر الى آدم فى علمه، و الى نوح فى تقواه، و الى ابراهیم فى حلمه، و الى موسى فى هیبته، و الى عیسى فى عبادته فلینظر الى على بن ابیطالب.

حضرت رسول اکرم فرمودند: «هر کس بخواهد به آدم ابو البشر نظر کند در علم او، و به نوح در تقواى او، و به ابراهیم در حلم و شکیبائى او، و به موسى در هیبت و جلال او، و به عیسى در عبادت او، باید نظر کند به على بن ابیطالب ».و فخر رازى در تفسیر ایه مباهله بعد از آنکه مى گوید که از آن استفاده مى شود که على نفس رسول خدا بوده است و لازمه اش آن است که چون رسول خدا از جمیع انبیاء افضل و اشرف بوده است على نیز باید از رسول خدا گذشته از بقیه انبیاء افضل و اشرف باشد، مى گوید: و این استدلال به آیه را تایید مى کند حدیثى که موافق و مخالف بر آن اتفاق دارند که رسول خدا فرمود: من اراد ان یرى آدم فى علمه، و نوحا فى طاعته، و ابراهیم فى خلته، و موسى فى هیبته، و عیسى فى صفوته فلینظر الى على بن ابیطالب.
«هر کس بخواهد آدم را، در علمش و نوح را در طاعتش، و ابراهیم را در خلتش، و موسى را در هیبتش، و عیسى را در برگزیدگى و خلوصش ببیند باید على بن ابیطالب را ببیند».

و سپس گوید: این حدیث دلالت دارد که تمام کمالاتى که در آن پیمبران جدا جدا و متفرق بوده در على بن ابیطالب جمع شده است، و این دلالت دارد بر آنکه على از تمام پیمبران افضل است.و اما شیعیان از قدیم الایام تا این زمان به آیه مباهله استدلال مى کنند که على از همه اصحاب رسول خدا افضل است، چون آیه دلالت دارد که على - رضى الله عنه - مثل نفس محمد صلى الله علیه و آله و سلم است مگر در آنچه که دلیل، تخصیص زده است، و نفس محمد از جمیع اصحاب افضل بوده است پس واجب است که على از همه اصحاب افضل باشد(27)

و شیخ سلیمان قندوزی حنفی از أبوالحمراء روایت کرده از رسول خدا که : مَنْ ارَادَ أنْ یَنْظُرَ إلی آدَمَ فی عِلْمِهِ، وَ إلی نُوحٍ فی عَزْمِهِ، وَ إلی إبراهیمَ فی حِلْمِهِ، وَ إلی موسی فی بَطْشِهِ، و إلی عیسی فی زُهدِهِ فَلْیَنظُر إلی عَلِیِّ بن أبی طالبٍ. أخرجه أبوالخیر الحاکمی .(28)

رسول خدا فرمود: «هر کس بخواهد آدم را عملش ، و نوح را در اراده و عزمش ، و ابراهیم را در حلم و بردباریش ، و موسی را در زد و خورد و گرفتن و دادن و قوّتش ، و عیسی را در زهدش ببیند، باید علیّ بن أبی طالب را ببیند».

و نیز از ابن عبّاس روایت کرده است که رسول الله فرمودند: مَنْ أرَادَ أنْ یَنْظُرَ إلی آدَمَ فی عِلْمِهِ، وَ إلَی نُوحٍ فی حُکْمِهِ، و إلَی إبراهیمَ فی حِلْمِهِ، و إلَی مُوسی فی هَیبَتِهِ، و إلَی عِیسی فی زُهْدِهِ فَلْیَنظُرْ إلی علیِّ بنِ أبیطالبٍ. أخرجه الملاّ فی سیرته .(29)

«هر کس بخواهد به آدم نظر کند در علم او، و به نوح نظر کند در حکم و فرمان و قضاوت او، و به ابراهیم در حلم او، و به موسی در هیبت او، و به عیسی در زهد او باید نظر کند به علیّ بن أبیطالب ». و این حدیث را ملاّ علی متّقی در «کنز العمّال » آورده است .

و محبّ الدّین از أبوالحمراء روایت کرده که قال : قالَ رسولُ الله صلّی الله علیه وآله وسلّم : مَن ارَادَ أن یَنظُرَ إلَی آدَمَ فی عِلْمِهِ، و إلَی نُوحٍ فی فَهْمِهِ، وَ إلی إبراهیمَ فی حِلْمِهِ، وَ إلی یَحْیَی بن زَکریّا فی زُهدِهِ، وَ إلی موسی فی بَطْشِهِ، فَلْیَنْظُر إلی علیِّ بن أبی طالبٍ. أخرجه أبوالخیر الحاکمی .(30)

رسول خدا فرموده است : «هر کس بخواهد به آدم در عملش ، و به نوح در فهم و ادراکش ، و به ابراهیم در حلمش ، و به یحیی بن زکریّا در زهدش ، و به موسی درگیر و دار و همّت و پشتکارش نظر کند باید به علیّ بن أبیطالب نظر کند». و این روایت را ابوخیر حاکمی با سند خود تخریج کرده است .

و در پاورقی از ص 212 از «مناقب « ابن مغازلی گوید که : این حدیث را خوارزمی در «مناقب « خود ص 49 و ص 245، و محبّ الدین طبری در «الریاض النّضرة « ج 2 ص 217، و ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه « ج 2 ص 229 آورده و گفته است که : احمد حنبل در «مسند» خود، و بیهقی در «صحیح » خود این روایت را آورده اند.

و همچنین محبّ طبری از ابن عبّاس روایت کرده است که قال : قالَ رَسُولُ الله صلّی الله علیه وآله وسلّم : مَنْ أرادَ أن یَنظُرَ إلی ابراهیم فی حِلمِهِ، وَ إلی نوحٍ فی حُکْمِهِ، و إلی یُوسف فی جَمالِهِ فلیَنظُر إلی علیِّ بن أبی طالب . اخرجه الملا فی سیرته .(31)

ابن عبّاس گوید که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمودند: «کسی که بخواهد به ابراهیم در حلم و شکیبائی او، و به نوح درحکم و فرمان و قضاوت او، و به یوسف در جمال او تماشا کند باید تماشای علیّ بن أبیطالب را بنماید». و این روایت را ملاّ علی متّقی در «کنز العمّال « آورد است .
و نیز ابن المغازلی با سند خود از انس بن مال روایت نموده است که رسول خدا فرمود: مَن أرَادَ أن یَنْظُرَ إلی عِلْمِ آدَمَ، وَفِقْهِ نُوحٍ فَلْیَنظُر إلی عَلِیٍ بن أبیطالبٍ.(32)
«هر کس بخواهد به علم و دانش آدم و فقه نوح بنگرد علیّ بن أبیطالب را بنگرد».

دو روایت وارده در کیفیت علم امام
رَوَاهُ عَن أَبی ذَرٍّ قالَ کُنْتُ سَآئِرًا فِی أغْرَاضِ أمِیرِالْمُؤمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلام إذْ مَرَرْنَا بوَادٍ وَ نَمْلَةٌ کَالسَّیْلِ سَارٍ فذَهَلْتُ مِمَّا رَأیْتُ، فقُلْتُ: اللَهُ أکْبَرُ جَلَّ مُحْصِیه فقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلامُ: لاَ تَقُلْ ذَلِکَ یَا أَبَاذَرًّ! وَلَکِنْ قُلْ جَلَّ بَارِیهِ! فوَالَّذِی صَوَّرَکَ إنِّی أُحْصِی عَدَدَهُمْ وَ أَعْلَمُ الذَّکَرَ مِنْهُمْ وَ الأُنْثَی بإذْنِ اللَهِ عَزَّوَجَلَّ.(33)

أبوذر غفاری میگوید: من با حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام برای بعضی از مقاصد آن حضرت روانه شدیم تا اینکه رسیدیم به یک وادی و بیابان وسیعی که در آن مورچگان مانند سیل روان بودند: از اُبّهت و عظمت این منظره ، و این دریای مورچه را که دیدم هوش از سرم رفت . و گفتم الله أکبر چقدر بزرگ است آن خدائی که شمارش این مورچگان را دارد و از عدد آنها مطّلع است .

حضرت أمیرالمؤمنین فرمودند: این سخن را مگو، بلکه بگو: جَلَّ بَارِیهِ، چقدر بزرگ است آن خدائی که این مورچگان را آفریده است . سوگند به آن خدائی که تو را آفریده و صورت بندی کرده است ، من شمارش آنها را میدانم و نرِ آنها را از مادّه آنها به اذن خدای عزّوجلّ می شناسم !»

و نیزدر «تفسیر برهان » از شیخ از کتاب «مصابیح الانوار» از عمّار بن یاسر روایت میکند که :

قالَ: کُنْتُ مَع أَمِیرالْمُؤمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلامُ فِی بَعْضِ غزَواتِهِ فمَرَرْنَا بوَادٍ مَمْلُوٍّ نَمْلاً، فقُلْتُ: یَا أَمِیرَالْمُؤمِنِینَ! تَرَی یَکُونُ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللَهِ یَعْلَمُ کَمْ عَدَدُ هَذَا النَّمْلِ؟!
قالَ: نَعَمْ یَا عَمَّارُ! أَنَا أَعْرِفُ رَجُلاً یَعْلَمُ کَمْ عَدَدهُ وَ کَمْ فِیهِ ذِکْرٌ وَ کَمْ فِیه أُنْثَی !
فقُلْتُ: مَنْ ذَلِکَ یَا مَوْلاَیَ الرَّجُلُ؟
فقَالَ: یَا عَمَّارُ! مَا قرَأْتَ سُورَةَ یس ´ وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَـاهُ و فِی إِمَامٍ مُّبِینٍ؟!
فقُلْتُ: بَلَی یَا مَوْلاَیَ!
قالَ: أَنَا ذَلِکَ الإمَامُ الْمُبینُ. (34)

«عمّار یاسر گوید: من با حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در بعضی از جنگ های آن حضرت بودم تا اینکه از یک وادی عبور کردیم که آن بیابان مملوّ و سرشار بود از مورچه . من عرض کردم : آیا کسی از مخلوقات خدا هست که شمارش این مورچه ها را بداند؟!
حضرت فرمود: آری ای عمّار! من می شناسم مردی را که عدد آنها را میداند، و نیز میداند در میان آنها چقدر نر و چقدر ماده هستند!
عرض کردم : ای أمیرالمؤمنین ! آن مرد کیست ؟
فرمود: ای عمّار مگر در سوره یس نخوانده ای که ما هر چیز را در امام مبین شمارش میکنیم !
عرض کردم : آری ای آقای من و مولای من !
فرمود: من آن امام مبین هستم !»
در تفسیر « بُرهان « در همین موضع که در تفسیر این آیه است : وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَـاهُ فِی إِمَامٍ مُّبینٍ، که در سوره یس است ، روایات عدیده ای را نقل میکند که دلالت دارند بر آنکه مراد از امام مبین أمیرالمؤمنین علیه السّلام هستند و در حدیث مُفضَّل خمسه طیّبه ذکر شده است ، و علی کُلّ تقدیرٍ مراد جمیع أئمّه طیّبین صلوات الله و سلامه علیهم أجمعین هستند.

پی نوشت:
1ـ باب نادرفیه ، ذکر الغیب ، حدیث 2، ص 257، ص 1.
2ـ باب فیه ذکر الصیحفة و الجفر الجامه ، حدیث 1، ص 239، ج 1.
3ـ باب انه لیس من الحق الا من خرج من عندالائمه (ع)، حدیث 6، ص 400- ج 1.
4ـ باب ان مستقى العلم من بیت آل محمد(ص )، حدیث 2، ص 399 - ج 1.
5ـ ر. ک: اهل بیت در قرآن و حدیث: جلد یکم / بخش چهارم / فصل سوم: مبادى علوم اهل بیت.
6ـ الکافى: 1/259/4، بحارالأنوار: 42/246/47.
7ـ روایتى که از حسن بن جهم از امام رضاعلیه السلام نقل شد، بنا بر آن که «لکنّه خیر» خوانده شود، مى تواند از مؤیّدات این پاسخ باشد.
8ـ بقره، آیه 195.
9ـ بررسى هاى اسلامى ص 167 - 170.
10ـ نهج البلاغة: خطبه 93.
11ـ احجار الزیت، جایى در مدینه است که در آن، نماز باران مى خواندند. (معجم البلدان: 1 / 109)
12ـ شرح نهج البلاغة: 7/47 - 50.
13ـ هود، آیه 17.
14ـ بَیداء، صحرایى میان مکّه و مدینه است و به مکّه نزدیک تر است (معجم البلدان: 1 / 523).
15ـ شرح نهج البلاغة: 2/286 - 295.
16ـ بحار الانوار ج 6 ص 226.
17ـ همان مصدر
18ـ بحار الانوار ج 6 ص 226.
19ـ بحار الانوار ج 6 ص 226.
20ـ همان مصدر.
21ـ بحار الانوار ج6 ص 227.
22ـ بحار الانوار ج 6 ص 229.
23ـ بحار الانوار ج 6 ص 229.
24ـ فقال تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا ونساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل.سوره آل عمران: 3- آیه61
25ـ مطالب السئول ص 22.
26ـ الفصول المهمه ص121.
27ـ تفسیر فخر رازی آیه مباهله ج 7 ص86.
28ـ ینابیع الموده ص 214.
29ـ «ینابیع المودّة « ص 214.
30ـ «ذخائر العقبی « ص 93.
31ـ «ذخائر العقبی « ص 94.
32ـ «مناقب « ابن المغازلی ص 212.
33ـ «تفسیر برهان « طبع سنگی ، ج 2، ص 886
34 ـ «تفسیر برهان « ج 2، ص 886

منابع:
قرآن کریم
داستانهاى اصول کافى جلدهاى 1 و 2 تالیف : محمد محمدى اشتهاردى
اصول کافی، ثقه السلام کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش
بحارالأنوار، علامه محمد باقر مجلسی، بیروت 1404
مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، الحیدریه، نجف
ینابیع المودّة لذوی القربی، شیخ سلیمان بن ابراهیم ، اسوه 1416ق
ذخائر العقبی ،احمد ابن عبدالله الطبری، مکتبه القدسی، 1365ق
الفصول المهمه فی معرفه احوال الائمه ، ابن صباغ، ندل ، نجف
تفسیر الکبیر، فخر رازی، دار الحیاء التراث العربی، بیروت

نوشتن دیدگاه