پرسش و پاسخ

توضیح سؤال:
یكی از موضوعاتی كه در رابطه با عاشورای حسینی از ناحیه وهابیت مطرح بوده است قضیه روزه گرفتن روز عاشورا به پیروی از سیره بنی امیه به شكرانه شهادت حضرت سید الشهداء و یاران آن حضرت و اظهار سرور و خوشحالی در آن روز بوده است.
همان‌گونه كه امام صادق علیه السّلام در روایتی می‏فرماید:
 إن آل أمیة علیهم لعنة الله ومن أعانهم على قتل الحسین من أهل الشام، نذروا نذرا إن قتل الحسین علیه السلام وسلم من خرج إلى الحسین علیه السلام وصارت الخلافة فی آل أبی سفیان، أن یتخذوا ذلك الیوم عیدا لهم، وأن یصوموا فیه شكرا.
بنی امیه لعنه اللَّه علیهم و آن افرادی از اهل شام كه آنان را در كشتن حسین(ع) اعانت نمودند نذر كردند اگر حسین علیه السلام كشته شود... و مقام خلافت نصیب آل ابو سفیان شود روز عاشورا را برای خود عید قرار دهند و آن روز را براى شكرگزارى روزه بگیرند.؛ امالی شیخ طوسی، ص 667، رقم‏1397 / 4.
ما در آغاز نظریه بزرگان وهابیت و برخی از علمای اهل سنت را ذكر نموده وآن‌گاه به نقد آن خواهیم پرداخت.
ترغیب به روزه عاشوراء به خاطر تقارن این روز با روز هجرت پیامبر به مكه
شیخ عبدالعزیز بن عبدالله آل شیخ، مفتی كلّ و رئیس هیئت علمای بزرگ عربستان و رئیس مركز تحقیقات علمی و فتاوای عربستان با صدور بیانیه‌ای و با توجیهی كه در متن آمده مسلمانان را به روزه گرفتن در روز عاشوراء ترغیب می‌نماید:
الریاض وكالة الأنباء السعودیة: وجّه سماحة الشیخ عبد العزیز بن عبد الله آل الشیخ مفتی عام المملكة رئیس هیئة كبار العلماء وإدارة البحوث العلمیة والإفتاء، الكلمة التالیة فی الترغیب فی صوم یوم عاشوراء: الحمد لله والصلاة والسلام على رسول الله، وعلى آله وأصحابه ومن اهتدى بهداه..؛ اما بعد: فقد ثبت عن النبی أنه كان یصوم یوم عاشوراء، ویرغب الناس فی صیامه، لأنه یوم نجى الله فیه موسى وقومه، وأهلك فیه فرعون وقومه، فیستحب لكل مسلم ومسلمة صیام هذا الیوم شكرا لله عز وجل! وهو الیوم العاشر من المحرم.ویستحب أن یصوم قبله یوما أو بعده یوما... ونظرا إلى أن یوم الاثنین هو الیوم الأول من محرم هذا العام 1422 هـ لأن الأصل هو كمال ذی الحجة، فإن الأفضل للمؤمن فی هذا العام أن یصوم یومی الثلاثاء والأربعاء التاسع والعاشر من محرم، أو یومی الأربعاء والخمیس العاشر والحادی عشر من محرم. وأسال الله أن یوفقنا وجمیع المسلمین لما یرضیه وأن یجعلنا جمیعا من المسارعین إلى كل خیر. إنه جواد كریم. وصلى الله على نبینا محمد وآله وصحبه...
 مفتی عام المملكة العربیة السعودیة ورئیس هیئة كبار العلماء وإدارة البحوث العلمیة والإفتاء عبد العزیز بن عبد الله بن محمد آل الشیخ‏
 خبرگزاری عربستان سعودی در بیانیه ‏ای از سوی عبد العزیز بن عبد الله بن محمد آل الشیخ اعلام كرد:
...؛ اما بعد؛ از پیامبر روایت شده كه آن حضرت، روز عاشوراء را روزه گرفته و مردم را نیز به روز گرفتن در این روز تشویق و ترغیب می‏نمودند؛ چرا كه عاشوراء روزی است كه خداوند، موسی و قومش را نجات بخشید و فرعون و قومش را هلاك ساخت. از این رو بر هر زن و مرد مسلمانی مستحب است كه روز دهم از ماه محرم را به پاس شكر گزاری از خداوند روزه بدارد و بهتر است كه روز قبل و بعد آن را نیز روزه بدارد... و با توجه به این كه امسال كه سال 1422 هـ ق است و ماه ذیحجه كامل می‏باشد روز دوشنبه، اوّل محرم می‌باشد، پس بهتر آن است كه امسال دو روز دهم و یازدهم محرم را روزه بدارند...
 الانتصار، عاملی، ج 9، ص 302.

گفتار ابو خالد در سایت حوزه علمیه اهل سنت زاهدان
در مقاله‏ اى كه در سایت رسمی حوزه علمیه اهل سنت زاهدان (سنى آنلاین)، به قلم یكی از علمای اهل سنت به نام ابو خالد این‌چنین ذكر شده است:
 با توجه به جایگاه روز عاشورا، در مورد روزه آن، در سنت پیامبر اكرم صلى اللّه علیه وسلم تأكید بسیار شده است و آن حضرت صلی اللّه علیه وسلم امت را تشویق به روزه گرفتن در این روز نموده ‏اند. روایتی از حضرت عبد الله بن عباس رضی‏ اللّه عنه در بخاری نقل شده كه می‏فرماید: رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم به مدینه تشریف آوردند، یهودیان را دیدند كه در روز عاشورا روزه می‏گیرند، آن حضرت صلی اللّه علیه وسلم فرمودند: [فلسفه] این كار چیست؟ [یهودیان] گفتند: این روز مباركی است، در این روز خداوند متعال بنی ‏اسرائیل را از دشمنشان نجات داد و حضرت موسی علیه ‏السلام این روز را روزه می‏گرفت. آن حضرت صلی اللّه علیه وسلم فرمودند: من از شما به موسی سزاوارتر - نزدیك‏تر- هستم. لذا آن حضرت صلی اللّه علیه وسلم آن روز را روزه گرفتند و دستور به روزه آن روز دادند. روایت دیگری نیز از ابن عباس رضی‏الله عنه نقل شده است كه پیامبر اكرم صلی اللّه علیه وسلم فرمودند: صوموا یوم عاشورا و خالفوا فیه الیهود، صوموا قبله یوماً و بعده یوماً. روز عاشورا روزه بگیرید و با یهودیان مخالفت كنید - به این صورت كه - یك روز قبل و یك روز بعد از آن را نیز روزه بگیرید. صحیح مسلم، ش، 1162
پاسخ:
در باره حكم روزه گرفتن در روز عاشورا اختلاف نظر وجود دارد. بعضی قائلند: روزه روز عاشورا تا قبل از وجوب روزه ماه مبارك رمضان واجب بوده؛ اما بعد از وجوب ماه رمضان روزه عاشوراء نسخ گردیده است؛ و نسبت به بعد از نسخ روزه عاشوراء بعضی قائلند: بعد از نسخ روزه عاشوراء، استحباب آن باقی است و بعضی قائل به كراهت آن هستند. و بعضی دیگر قائلند: روزه آن به اختیار واگذار شده تا هر كس بخواهد روزه بدارد.
این موضوع را در سه بخش بررسی می‌كنیم:
بخش اول: روایات اهل بیت علیهم السّلام در نهی از روزه عاشوراء.
بخش دوم: اقوال علمای شیعه در این مسئله.
بخش سوم: روزه روز عاشوراء نزد اهل سنت و علمای آن.

*******

بخش اول:
روایات اهل بیت علیهم السلام در نهی از روزه عاشوراء
روزه ماه رمضان ناسخ روزه عاشوراء:
در كتب و منابع شیعه روایات متعددی وجود دارد كه نشان دهنده این مطلب است كه با واجب شدن روزه ماه رمضان دیگر روزه این روز از وجوب خارج گردیده و ترك روزه آن سزاوارتر است.
جهت تبیین بیشتر این مطلب و جایگاه روزه عاشوراء از منظر امامان معصوم شیعه به چند روایت از ائمه معصومین علیهم السّلام اشاره می‌كنیم و طالبان تفصیل را به كتب روایی ارجاع می‌دهیم:
 محمد بن مسلم و زراره بن أعین از أبا جعفر؛ امام باقر علیه السلام درباره صوم روز عاشوراء سئوال می‏كنند حضرت در پاسخ می‏فرماید:
 كان صومه قبل شهر رمضان، فلما نزل شهر رمضان ترك.
 قبل از وجوب روزه ماه رمضان روزه آن واجب بود؛ اما با نازل شدن وجوب این ماه، روزه عاشوراء ترك گردید.
 من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 51، ح 224.
 در روایتی دیگر راوی می‏گوید: از امام باقر علیه السلام در باره صوم روز عاشوراء سئوال نمودم؛ حضرت فرمودند:
 صوم متروك بنزول شهر رمضان، والمتروك بدعة.
 روزه ‏ای است كه با وجوب روزه ماه رمضان ترك گردید و روزه گرفتن در روزه متروك بدعت محسوب می‏گردد.
 كافی، ج 4، ص 146، باب صوم عاشوراء و عرفه، حدیث 4.
روزه عاشوراء سنت بنی امیه به خاطر شهادت امام حسین علیه السلام:
 در روایتی دیگر شخصی از امام صادق علیه السلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشوراء سئوال می‏كند حضرت می‏فرماید:
 ذاك یوم قتل فیه الحسین علیه السلام، فإن كنت شامتا فصم. ثم قال: إن آل أمیة علیهم لعنة الله ومن أعانهم على قتل الحسین من أهل الشام، نذروا نذرا إن قتل الحسین علیه السلام وسلم من خرج إلى الحسین علیه السلام وصارت الخلافة فی آل أبی سفیان، أن یتخذوا ذلك الیوم عیدا لهم، وأن یصوموا فیه شكرا، ویفرحون أولادهم، فصارت فی آل أبی سفیان سنّة إلى الیوم فی الناس، واقتدى بهم الناس جمیعا، فلذلك یصومونه ویدخلون على عیالاتهم وأهالیهم الفرح ذلك الیوم. ثم قال: إن الصوم لا یكون للمصیبة، ولا یكون إلا شكرا للسلامة، وإن الحسین علیه السلام أصیب، فإن كنت ممن أصبت به فلا تصم، وإن كنت شامتا ممن سرك سلامة بنی أمیة فصم شكرا لله تعالى.
 روز عاشورا روز شهادت امام حسین علیه السلام است. اگر می‏خواهی به حسین شماتت كنی (از بلایی كه به آنها وارد شده اظهار خشنودی كنی) در روز عاشورا روزه بگیر. بنی امیه لعنه اللَّه علیهم و آن افرادی از اهل شام كه آنان را در كشتن حسین اعانت نمودند نذر كردند: اگر حسین كشته شود و اشخاصی كه از آنان بر حسین علیه السلام خروج كرده ‏اند سالم بمانند و مقام خلافت نصیب آل ابو سفیان شود روز عاشورا را برای خود عید قرار دهند و آن روز را براى شكرگزارى روزه بگیرند. لذا این موضوع تا امروز بین مردم سنت و معمول شد و مردم عموما به آنان اقتدا كردند. آری به این علت است كه روز عاشورا را روزه می‏گیرند و در این روز اهل و عیال خود را مسرور می‏كنند. سپس حضرت فرمود: آری! روزه این روز برای مصیبت نیست. چون فقط برای سپاس از جهت سلامتی بنی امیه است. حسین علیه السلام در این روز مصیبت دیده ‏است، اگر تو هم مصیبت زده هستی این روز را روزه نگیر و اگر از كسانی هستی كه قصد شماتت اهل بیت را داشته و سلامت بنی اميّه تو را خشنود كرده این روز را روزه بدار.
امالی شیخ طوسی، ص 667، رقم‏1397 / 4.

آتش جهنم؛ بهره روزه داری عاشوراء:
در روایتی دیگر زید نرسی از زراره این‌گونه نقل می‌كند:
عن زید النرسی قال: سمعت عبید بن زرارة یسأل أبا عبد الله علیه السلام عن صوم یوم عاشورا فقال: من صامه كان حظه من صیام ذلك الیوم حظ ابن مرجانة وآل زیاد. قال: قلت: وما كان حظهم من ذلك الیوم؟ قال: النار أعاذنا الله من النار ومن عمل یقرب من النار.
زید نرسی می‌گوید: از عبید بن زراره شنیدم كه از أبا عبد الله علیه السلام راجع به روزه عاشورا سؤال نمود. حضرت فرمود: كسی كه این روز را روزه بدارد حظ و نصیبش از این روز همان خواهد بود كه ابن مرجانه و آل زیاد از این روز بردند. می‌گوید: گفتم حظ و نصیب آنان در این روز چه بود؟ فرمود: آتش جهنم! و به خدا پناه می‌بریم از عملی كه نتیجه آن آتش باشد!
الكافی، ج 4، ص147، شماره 6 ـ تهذیب، ج4، ص301، شماره912 ـ الإستبصار، ج2، ص135، شماره 443.

پاداش روزه داری عاشورا غضب خداوند:
محمد بن یعقوب عن الحسین بن علی الهاشمی عن محمد بن الحسین عن محمد بن سنان (عن أبان عن عبد الملك) قال: سألت أبا عبد الله علیه السلام عن صوم تاسوعاء وعاشوراء من شهر المحرم؟ فقال:... ما هو یوم صوم. وما هو إلا یوم حزن ومصیبة دخلت على أهل السماء وأهل الأرض وجمیع المؤمنین. ویوم فرح وسرور لابن مرجانة وآل زیاد وأهل الشام. غضب الله علیهم وعلى ذریاتهم...
از أبا عبد الله؛ امام صادق علیه السلام در باره روزه گرفتن تاسوعاء و عاشورای از ماه محرم سؤال نمودم؟ حضرت فرمود:... این روز‌ها برای روزه گرفتن نیست، چون این روز‌ها روز حزن و مصیبت أهل آسمان‌ها و أهل زمین و همه مؤمنین است و روز فرح و سرور ابن مرجانه و آل زیاد و أهل شام است، كه غضب خدا بر آنان و ذریه آنان باد...
وسائل الشیعه (آل البیت)، شیخ حر عاملی، ج 10، ص 460.ح 13847.
و بسیاری از روایات دیگر كه در این مجال به همین مقدار بسنده می‌كنیم.

بخش دوم:
اقوال علمای شیعه
در باره روزه عاشوراء میان علمای شیعه اقوال متعددی است:
بعضی از علمای شیعه در صوم روز عاشوراء حكم به حرمت داده‌اند مانند:
مرحوم خوانساری در جامع المدارك:
وجزم بعض متأخری المتأخرین بالحرمة ترجیحا للنصوص الناهیة وحملا لما دل على الاستحباب على التقیة. والظاهر أن هذا أقرب
بعضی از متأخرین از متأخرین علمای شیعه، روایات نهی در روزه عاشوراء را ترجیح داده و احادیث استحباب روزه این روز را حمل بر تقیه نموده‌ و در نتیجه جزم به حرمت نموده‌اند، و ظاهر این است كه این نظر اقرب است.
جامع المدارك، مرحوم خوانساری، ج 2، ص 226.
و یا مرحوم محدث بحرانی در حدائق:
وبالجملة فإن دلالة هذه الأخبار على التحریم مطلقا أظهر ظاهر.
بالجمله این كه دلالت این أخبار (صوم یوم عاشوراء) بر تحریم به طور مطلق، أظهر از ظاهر است.
الحدائق الناضره، محقق بحرانی، ج 13، ص 376.
و یا مرحوم نراقی در مستند الشیعه:
فالحق: حرمة صومه من هذه الجهة. فإنه بدعة عند آل محمد متروكة
نظر صحیح: حرمت روزه این روز است، چون روزه این روز نزد آل محمد بدعتی متروك محسوب می‌شود.
مستند الشیعه، محقق نراقی، ج 10، ص 493.
اگرچه اكثریت موجود از متأخرین مانند: سید یزدی صاحب عروه و مرحوم بروجردی و حكیم و امام خمینی و غالب شارحان عروه الوثقى، و یا موجودین در زمان حاضر جانب كراهت را اختیار نموده‌اند.( العروه الوثقى، سید یزدی، ج 3، ص 657) و گروه اندكی نیز روزه گرفتن به نيّت حزن و اندوه و نه به نیت تبرك جستن به شكلی كه بنی اميّه كردند را تا عصر روز عاشوراء و سپس افطار كردن قبل از غروب را (ترجیحاً با تربت سیدالشهداء علیه السّلام) مستحب دانسته و این را، راه جمع بین اخبار ناهیه و اخبار وارده در استحباب صوم عاشوراء دانسته‌اند، مانند آن‌چه كه شیخ در استبصار (استبصار، شیخ طوسی، ج2، ص 136) با استفاده از روایت زیر انجام داده است:
عبد الله بن سنان عن الصادق علیه السلام قال: دخلت علیه یوم عاشورا فألفیته كاسف اللون ظاهر الحزن و دموعه تنحدر كاللؤلؤ المتساقط، فقلت: یا ابن رسول الله مم بكاؤك لا أبكى الله عینیك فقال لی: أو فی غفلة أنت؛ اما علمت أن الحسین علیه السلام أصیب فی مثل هذا الیوم فقلت: یا سیدی فما قولك فی صومه قال لی: صمه من غیر تبییت وأفطره من غیر تشمیت ولا تجعل صوم یوم كملا ولیكن إفطارك بعد صلاة العصر بساعة على شربة من ماء فإنه فی ذلك الوقت من ذلك الیوم تجلت الهیجاء عن آل رسول الله صلى الله علیه وآله وانكشفت الملحمة عنهم
عبد الله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت می‌كند: روز عاشورا به محضر آن حضرت مشرف شدم و آن حضرت را با رنگی تیره و گرفته و حزنی كه در چهره ظاهر بود و اشكی كه هم‌چون دانه‌های لؤلؤ از چشمان مبارك جاری بود مشاهده نمودم، عرض كردم: یا ابن رسول الله! خداوند چشمانتان را نگریاند گریه شما به خاطر چیست؟ حضرت فرمودند: آیا غافلی و نمی‌دانی كه حسین علیه السلام در مثل امروزی به مصائب مبتلا شده است؟ عرض كردم: ای سید و آقای من! نظرتان در باره روزه گرفتن در این روز چیست؟ حضرت فرمودند: این روز را روزه بدار؛ اما بدون این كه آن را به پایان برسانی أفطار كن و بدون آن‌كه از آن انتظار رحمت داشته باشی و آن را صوم كامل قرار نده و بعد از ساعتی از نماز عصر گذشته با جرعه‌ای از آب آن را افطار كن...
مصباح المتهجد، شیخ طوسی، ص 547.
لذا، فقهای شیعه با الهام از روایات اهل بیت علیهم السّلام چون این روز را روز حزن و اندوه و اقامه عزا در مصیبت حضرت ابا عبد الله الحسین علیه السلام می‏دانند از هرگونه عملی كه منافات با اقامه عزا در این روز داشته باشد به شدت نهی فرموده‌اند و مؤمنین را توصیه فرموده‌اند تا در این روز دست از كار‌های روز مرّه كشیده و این روز را روز مصیبت و حزن و بكاء خود قرار دهند. از باب نمونه امام رضا علیه السلام در روایتی‌ می‌فرمایند:
من كان یوم عاشوراء یوم مصیبته وحزنه وبكائه یجعل الله عز وجل یوم القیامة یوم فرحه وسروره وقرت بنا فی الجنان عینه.
كسی كه روز عاشوراء روز مصیبت و حزن و اندوه و گریه او باشد خداوند روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار داده و چشمانش را در بهشت به ما روشن خواهد فرمود.
 علل الشرائع، شیخ صدوق، ج 1، ص 227.
 در روایت فوق از آن‌جا كه امام علیه السّلام روز عاشوراء را روز مصیبت و حزن و اندوه و گریه می‌داند، لذا هر‌گونه عملی كه در آن ذره‌ای شائبه شادی و یا فرح و سرور و یا اشتغال به امور دنیایی كه غفلت از مصائب امام حسین علیه السّلام را به دنبال داشته باشد را خلاف خواست خدا و اهل بیت ‌دانسته‌اند.

بخش سوم:
روزه روز عاشوراء نزد اهل سنت و علمای آن
 تناقضات شدید در روایات روزه عاشوراء در منابع اهل سنت
با مراجعه به صحاح اهل سنت به مجموعه‌ای از روایات متناقض پیرامون صوم روز عاشوراء مواجه می‌شویم كه در بسیاری از موارد جمع بین آن‌ها غیر ممكن می‌باشد.
روزه داری پیامبر و قریش قبل از اسلام درعاشوراء
از جمله روایاتی كه در صحیح بخاری آمده و باعث فتوای برخی از علمای اهل سنت به استحباب صوم روز عاشوراء شده روایت زیر است:
عَنْ عَائِشَةَ رضى الله عنها قَالَتْ: كَانَ يَوْمُ عَاشُورَاءَ تَصُومُهُ قُرَيْشٌ فِی الْجَاهِلِيَّةِ، وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم يَصُومُهُ، فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ صَامَهُ، وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ، فَلَمَّا فُرِضَ رَمَضَانُ تَرَكَ يَوْمَ عَاشُورَاءَ، فَمَنْ شَاءَ صَامَهُ، وَمَنْ شَاءَ تَرَكَهُ.
عایشه می‌گوید: روز عاشوراء را قریش در جاهلیت روزه می‌گرفت، و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم نیز این روز را روزه می‌داشت، و زمانی كه حضرت به مدینه آمد هم‌چنان این روز را روزه می‌داشت و دیگران را نیز امر به روزه می‌نمود، تا این‌كه روزه ماه رمضان واجب گردید؛ كه از آن به بعد حضرت روزه روز عاشوراء را ترك نمود و دستور داد هر كس می‌خواهد این روز را روزه بدارد و هر كس نمی‌خواهد روزه نگیرد.
صحیح البخاری، ج 2، ص 250، ح 2002، كتاب الصوم، ب 69. باب صِيَامِ يَوْمِ عَاشُورَاءَ.
اولا: این روایت به خاطر وجود «هشام بن عروه» در سلسله سند آن اشكال و مناقشة سندی دارد؛ زیرا ابن قطّان در باره او گفته: «أنّه اختلط و تغيّر»، (او تغییر كرد و مطالب نادرست و صحیح را مخلوط نمود) و ذهبی در باره او می‌گوید: «أنّه نسی بعض محفوظه أو وهم»، (او بعضی محفوظاتش را فراموش می‌كرد و یا در آن‌ها شك می‌كرد) و یا از ابن خرّاش در باره او آمده است كه: «كان مالك لا یرضاه نقم علیه حدیثه لأهل العراق»، (مالك از وی رضایت نداشت و از احادیث او كه برای اهل عراق نقل می كرد انتقاد می‌كرد). میزان الاعتدال، ج 4، ص 301.
و ثانیا: این روایت با روایاتی كه در زیر می‌آید تناقض دارد:

بی اطلاعی پیامبر و قریش از روزه عاشوراء تا زمان هجرت
از جمله روایات دیگری كه در صحیح بخاری آمده و با روایت فوق تضاد و تناقض كامل دارد این روایت می‌باشد:
حَدَّثَنَا أَبُو مَعْمَرٍ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَارِثِ حَدَّثَنَا أَيُّوبُ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَعِیدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ - رضى الله عنهما - قَالَ قَدِمَ النَّبِىُّ - صلى الله علیه وسلم - الْمَدِینَةَ. فَرَأَى الْيَهُودَ تَصُومُ يَوْمَ عَاشُورَاءَ. فَقَالَ «مَا هَذَا». قَالُوا هَذَا يَوْمٌ صَالِحٌ. هَذَا يَوْمٌ نَجَّى اللَّهُ بَنِى إِسْرَائِیلَ مِنْ عَدُوِّهِمْ. فَصَامَهُ مُوسَى. قَالَ «فَأَنَا أَحَقُّ بِمُوسَى مِنْكُمْ». فَصَامَهُ وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ.
نبی اكرم صلى الله علیه وآله وسلم به مدینه آمد و یهود را دید كه روز عاشوراء را روزه گرفته‌اند، فرمود: این كار برای چیست؟ گفتند: این روزی فرخنده‌ای‌ است كه در آن بنی إسرائیل را خداوند از دست دشمنانش نجات بخشیده است؛ لذا موسی و پیروانش این روز را روزه می‌دارند. حضرت فرمود: من برای تبعیت از موسی أحق و سزوارتر هستم از این رو حضرت این روز را روزه گرفت و نیز امر فرمود تا این روز را روزه بگیرند.
صحیح بخاری، ج 2، ص 251، شماره حدیث 2004.
روایت اول می‌گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله و قریش از زمان جاهلیت این روز را روزه می‌گرفتند و بعد از اسلام نیز تا سیزده سال كه در مكه بودند روزه گرفتن در این روز هم‌چنان به قوّه خود باقی بود و بعد از هجرت به مدینه روزه ماه رمضان تشریع شد و از آن به بعد بود كه روزه روز عاشورا به اختیار خود واگذار شد تا هر كس می‌خواهد روزه بدارد و هر كس نمی‌خواهد روزه نگیرد.
اما روایت دوم می‌گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم زمانی كه به مدینه هجرت نمود نه تنها این روز را روزه نمی‌گرفت چون؛ حتی از روزه این روز خبر هم نداشت و وقتی یهود را مشاهده نمود كه این روز را روزه می‌گیرند با تعجب از علت این كار سؤال نمود و پاسخ شنید كه یهود به خاطر خرسندی از نجات حضرت موسی، این روز را روزه می‌گیرند؛ از این جهت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم فرمود: اگر این چنین است من به علت نجات خود از دست كفار مكه خود را سزوارتر از موسی برای روزه گرفتن این روز می‌دانم. و از آن به بعد بود كه حضرت نه تنها این روز را خود روزه می‌گرفتند،؛ بلكه دیگران را نیز امر به روزه گرفتن می‌نمودند.

ترك روزه عاشورا با وجوب رمضان
به روایتی دیگر كه بخاری در صحیح خود آورده و با روایات فوق تناقض دارد توجه كنید:
عَنِ ابْنِ عُمَرَ رضى الله عنهما قَالَ: صَامَ النَّبِيُّ صلى الله علیه وسلم عَاشُورَاءَ، وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ، فَلَمَّا فُرِضَ رَمَضَانُ تُرِكَ. وَكَانَ عَبْدُ اللَّهِ لاَ يَصُومُهُ، إِلاَّ أَنْ يُوَافِقَ صَوْمَهُ.
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم روز عاشوراء را روزه می‌گرفت و دیگران را نیز امر به روزه این روز می‌نمودند تا این كه ماه رمضان واجب گردید از آن به بعد دیگر روزه این روز ترك گردید و عبد الله بن عمر نیز این روز را روزه نمی‌گرفت مگر زمانی كه عاشورا به روزی می‌افتاد كه عادتاً آن روز را روزه می گرفت (مثلا روز جمعه).
 صحیح البخاری، ج 2، ص 226، ح 1892،كتاب الصوم، باب وُجُوبِ صَوْمِ رَمَضَانَ.
 پس این روایت موافق با روایت دوم در روزه روز عاشوراء قبل از وجوب ماه رمضان و مخالف با آن در اجباری و یا اختیاری بودن روزه عاشوراء است.
عمل نكردن پیامبر به حكمی كه خود امر فرموده
مشكل دیگر این روایات مطلبی است كه طبق روایت هیثمی در مجمع الزوائد به وجود می‌آید:
هیثمی در مجمع الزوائد از ابو سعید خدری روایت می‌كند:
ان رسول الله صلى الله علیه وسلم أمر بصوم عاشوراء وكان لا یصومه.
 رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم به روزه عاشوراء امر می‌فرمود و حال آن‌كه خود این روز را روزه نمی‌گرفت.
مجمع الزوائد، هیثمی، ج 3، ص 186.
یعنی: به گفته این روایت هیثمی، اشكال بيّن و آشكار در روایت صوم روز عاشوراء این است كه چگونه ممكن است رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم به كاری نیك امر كند در حالی كه خود اهل انجام آن نباشد؟!
موافقت پیامبر با آئین اهل كتاب!!!
در روایتی دیگر كه در صحیح بخاری‌ آمده و كاملاً در تضاد با روایات فوق است رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم را در اموری كه دستور از خداوند نداشته است تابع و مطیع آیین یهود و یا غیره دانسته است!!!  
بخاری در صحیح خود از ابن عباس این‌گونه آورده است:  
وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم يُحِبُّ مُوَافَقَةَ أَهْلِ الْكِتَابِ فِیمَا لَمْ يُؤْمَرْ فِیهِ بِشَىْ‏ءٍ....
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم دوست می‌داشت تا در اموری كه از سوی خداوند امری برایش صادر نشده از اهل كتاب (یهود و نصارا) تبعیت كند...
صحیح البخاری، ج 4، ص 269، ح 3558، كتاب المناقب، ب 23، باب صِفَه النَّبِيِّ صلى الله علیه وسلم‏
و نیز ابن حجر عسقلانی عالم بزرگ اهل سنت می‌گوید:
و قد كان (ص) یحبّ موافقة أهل الكتاب فیما لم یؤمر فیه بشی‏ء و لا سيّما إذا كان فیما یخالف فیه أهل الأوثان.
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم در آن مواردی كه امری برایش وجود نداشت موافقت با أهل كتاب را دوست می‌داشت. مخصوصاً اگر در آن كار مخالفت با بت پرستان وجود می‌داشت.
فتح الباری، ابن حجر، ج 4، ص 213.
زین الدین بن رجب بن عبد الرحمن حنبلی كه متوفای سال 795 هـ ق است، در كتاب خود بعد از آن كه روزه رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم را به چهار حالت تقسیم می‌كند می‌گوید:
 الحالة الثانیة انّ النبی (ص) لمّا قدم المدینة و رأى صیام أهل الكتاب له وتعظیمهم له وكان یحبّ موافقتهم! فیما لم یؤمر به صامه، وأمر النّاس بصیامه، وأكّد الأمر بصیامه و الحثّ علیه حتى كانوا یصوِّمونه أطفالهم.
حالت دوم این است كه نبی اكرم صلّی الله علیه و آله وسلّم وقتی كه به مدینه هجرت نمود و روزه أهل كتاب و بزرگداشت آن‌ها بر این روز را مشاهده نمود و نیز دوست می‌داشت كه با آن‌ها در این كار موافقت كند! از این رو كاری را كه در آن از سوی خداوند امر نداشت را انجام ‌داد و آن روز (عاشوراء) را روزه ‌گرفت و نیز مردم را نیز به روزه گرفتن آن روز امر فرمود. و تا حدی بر این كار اصرار و پافشاری ‌ورزید كه دستور داد كه كودكان و اطفال را نیز به روزه گرفتن این روز وادار كنند.
 لطائف المعارف، ص 102.
در قسمت بعد این مطلب را بررسی می‌كنیم تا مشخص گردد آیا رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم در احكام الهی آیا موافقت با یهود و یا نصارا را دوست می‌داشت؟
آیا پیامبر تبعیت از یهود را دوست می‌داشت؟!!
جای بس شگفتی است كه گفته شود رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به خاطر تبعیت از یهود روزه روز عاشوراء را امر نموده است!! بعضی از علمای شیعه و سنی بر این عقیده هستند كه رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم؛ حتی قبل از بعثت نیز در عبادات خود تابع ادیان دیگر نبوده و از آیین یهود و نصارا تبعیت نمی‌كرده است در این خصوص به مطالب زیر توجه نمایید:
فخر رازی از علمای بزرگ اهل سنت می‌گوید:
... الاحتمال الثانی وهو حقیقة المسألة فیدل على بطلانه وجوه:
 الأول: لو كان متعبدا بشرع أحد لوجب أن یرجع فی أحكام الحوادث إلى شرعه وأن لا یتوقف إلى نزول الوحی لكنه لم یفعل ذلك لوجهین:
الأول: أنه لو فعل لأشتهر. والثانی: أن عمر رضی الله عنه طالع ورقة من التوراة فغضب رسول الله علیه الصلاة والسلام وقال لو كان موسى حیا لما وسعه إلا اتباعی ولما لم یكن كذلك علمنا أنه لم یكن متعبدا بشرع أحد الحجة الثانیة: أنه علیه السلام لو كان متعبدا بشرع من قبله لوجب على علماء الأعصار أن یرجعوا فی الوقائع إلى شرع من قبله ضرورة أن التأسی به واجب وحیث لم یفعلوا ذلك البتة علمنا بطلان ذلك.
 الحجة الثالثة: أنه علیه الصلاة والسلام صوب معاذا فی حكمه باجتهاد نفسه إذا عدم حكم الحادثة فی الكتاب والسنة ولو كان متعبدا بحكم التوراة كما تعبد بحكم الكتاب لم یكن له العمل باجتهاد نفسه حتى ینظر فی التوراة والإنجیل.
... و اما در رابطه با احتمال دوّم كه حقیقت مساله هم همین است وجوهی برای بطلان آن وجود دارد:  
 اوّل: اگر آن حضرت قبل از بعثت به شریعت كسی (حضرت موسی و یا حضرت عیسی) متعبّد می‌بود لازم بود در حوادث و اتفاقاتی كه بعد از بعثت برایش پیش می‌آمد به احكام شریعت قبل خود مراجعه نماید و منتظر نزول وحی نماند؛ اما آن حضرت این كار را نمی‌كرد به دو دلیل:
 اوّل: چون اگر چنین كرده بود حتماً مشهور می‌گشت.
 دوّم: عمر برگی از تورات را مطالعه كرد و به همین دلیل رسول خدا صلی الله علیه [و آله] و سلّم غضبناك شد و فرمود: اگر موسی زنده می‌بود چاره‌ای جز تبعيّت از من نمی‌‌داشت و زمانی كه ما این مورد را می‌بینیم به یقین می‌فهمیم كه آن حضرت به شرایع قبل متعبّد نبوده است.
 دلیل دوّم: اگر آن حضرت متعبّد به شرایع دیگر می‌بود لازم بود بر علمای اعصار كه در وقایع و حوادث به شریعت قبل خود مراجعه كنند چرا كه تاسّی و مراجعه بر آنان واجب است و زمانی كه می‌بینیم چنین مراجعه‌ای صورت نگرفته به بطلان این نظر یقین پیدا می‌كنیم.
 دلیل سوّم: آن حضرت « معاذ» را در حكمی كه در كتاب و سنّت نیافته بود و از پیش خود اجتهاد كرده بود تایید نمود و اگر بنا می‌بود كه آن حضرت به حكم تورات متعبّد می‌بود نمی‌توانست بدون مراجعه به تورات و انجیل اجتهاد به نفس كند.
 المحصول. فخر رازی ( 606 هـ ). ج 3. ص 263
و یا ابوالحسین بصری می‌گوید:
... أن نبینا (ص) لم یكن متعبدا قبل النبوة ولا بعدها بشریعة من تقدم لا هو ولا أمته...
... پیامبر ما و امّت او هیچ یك از شرایع و ادیان دیگر را عبادت نكرده است...
 المعتمد، ابو الحسین بصری، ص 336.
ابن عابدین در حاشیه رد المحتار می‌گوید:
هل كان قبل البعثة متعبدا بشرع أحد؟ أن المختار عندنا عدمه وهو قول الجمهور
 در رابطه با عبادت پیامبر علیه الصلاه و السلام به شریعتی دیگر قبل از اسلام... در ابتدای كتاب صلاه گفته شد كه نظر مختار ما عدم عبادت آن حضرت طبق شریعت دیگر است و نظر جمهور علماء هم همین است.
حاشیة رد المحتار. ابن عابدین. ج 1. ص 97.
ثانیاً: روایات متعددی در منابع اهل سنّت حكایت از آن دارد كه رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دیگران را از تبعیت یهود منع می‌نمود.
از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت نموده‌اند:
لیس منا من تشبه بغیرنا لا تشبهوا بالیهود ولا بالنصارى.
از ما نیست كسی كه به غیر ما از یهود و نصارا تشبّه نماید.
سنن ترمذی، ج 4، ص 159
در روایتی دیگر از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم آورده‌اند:
لا تشبهوا بالیهود و النصاری.
 با یهود و نصارا مشابهت نداشته باشید.
 فتح الباری، ابن حجر، ج 11، ص 12.
و یا این روایت از پیامبر كه فرمود:
 قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم صلوا فی نعالكم وخالفوا الیهود.
 با كفش‏هایتان نماز بخوانید تا با یهود مخالفت ورزیده باشید.
 المعجم الكبیر، ج 7، ص 290، ح 7165 - البدایه والنهایه، ابن كثیر، ج 2، ص 172 ـ المستدرك على الصحیحین، ج 1، ص 260.
حال با توجه به این دسته از روایات كه در منابع اهل سنت ذكر شده چگونه می‌توان پیامبر را در صوم روز عاشورا تابع یهود دانست.

اشكالات روایات روزه در عاشوراء
در روایاتی كه اهل سنت در فلسفه و حكمت روزه عاشورا نقل كرده اند اشكالات متعددی به چشم می خورد كه به برخی از آنها اشاره می كنیم:
روزه روز عاشوراء به خاطر مخالفت با یهود:
از سوی دیگر دسته‌ای از روایات دقیقا مخالف با روایاتی كه پیامبر را در روزه گرفتن روز عاشوراء تابع یهود می‌دانست وارد شده و بر این مضمون دلالت دارد كه رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به خاطر مخالفت با یهود این روز را روزه می‌گرفتند كه در این صورت تناقضات در روایات روزه عاشوراء شدید‌تر می‌شود:
عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم: صوموا عاشوراء وخالفوا فیه الیهود.
 عاشوراء را روزه بگیرید و با یهود در این كار مخالفت كنید.
مجمع الزوائد، هیثمی، ج 3، ص 188ـ السنن الكبرى، ج 4، ص 475.

عدم مطابقت روز عاشورا با روزه یهود
با مراجعه به تاریخ و اقوال محققان به دست می‌آید كه مدار تغییر سال نزد یهود سال قمری نبوده تا بخواهد در بین آنان این‌گونه سنت شده باشد كه همه ساله روزی كه مطابق با روز عاشوراء می‌شود روزه بگیرند تا پبامبر اكرم بخواهد در مخالفت و یا متابعت با یهود (بر اساس اختلاف روایاتی كه در بالا ذكر شد) روزه عاشورا را مورد امر و یا نهی قرار دهد.
زیرا روزه یهود در روز دهم از ماه تشرین الاول كه مطابق با آبان‌ماه شمسی و اكتبر میلادی است بوده، كه آن را روز كیپور «kipur » یعنی: روز «كافر» و یا «كفّاره» نامیده‌اند، و آن روزی است كه إسرائیلیون با لوح دوم از دین خود آشنا شدند.
پس با توجه به مطلب فوق این كه گفته شود: سنت یهود این بوده است‌كه همه ساله در روز عاشوراء از ماه محرم روزه می‌داشته است غیر قابل توجیه است. اضافه بر آن، روز ورود رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم به مدینه در هجرت از مكه روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول بوده است و نه در ماه محرم (تاریخ طبری، ج 2، ص 3 - الكامل فی التاریخ، ج 2، ص 518 - فتح الباری، ج 4، ص 289) حال با این تفاصیل چگونه ممكن است روز ورود رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم با روز سنّت یهود در روزه گرفتن هم‌زمان شده باشد و مردم را به خاطر نجات خود از كفار مكه امر به روزه این روز نموده باشد؟!
بنا بر این سال یهود بر اساس سال شمسی است، یعنی: تقریباً هر 36 سال یك بار روز عاشورا با روزی كه مورد نظر یهود برای روزه گرفتن است مقارن می‌گردد. پس روزه گرفتن در روزی به نام عاشوراء و در ماهی به نام محرم كه بر اساس آن همه سال بخواهند در سال‌روز نجات موسی از چنگال فرعون آن روز را روزه بگیرند و تبدیل به سنت یهود شود از امور غریب است.

تفاوت روزه یهود با روزه اسلام:
اشكال اساسی دیگر به روایات روزه عاشورا تفاوت موقعیت زمانی روزه یهود با روزه مسلمانان متفاوت است كه به جای صبح تا غروب، از غروب آفتاب تا غروب آفتاب روز دیگر است؛ همان‌گونه كه دكتر جواد علی آورده است:
و یقصدون بصوم الیهود یوم عاشوراء ما یقال له: «یوم الكفّارة» و هو یوم صوم و انقطاع و یقع قبل عید المظال بخمسة أيّام أی فی یوم عشرة تشری و هو یوم الكبور «kipur»، و یكون الصوم فیه من غروب الشمس إلى غروبها فی الیوم التالی، و له حرمة كحرمة السبت، و فیه یدخل الكاهن الأعظم قدس الأقداس لأداء الفروض الدینيّة المفروضة فی ذلك الیوم.
و مقصود از روزه یهود در روز عاشوراء آن‌ روزی است كه به آن: «روز كفّاره» گفته می‌شود و آن روزی است كه در آن روزه گرفته و به عنوان روز انقطاع از آن یاد كرده و پنج روز قبل از عید مظال در ده روز اول ماه تشرین می‌باشد كه به آن روز «kipur»، (كیپور) گفته می‌شود و روزه در آن از غروب خورشید امروز تا غروب روز بعد است، و برای آن حرمتی هم‌چون حرمت روز شنبه قائلند، و در این روز، كاهن أعظم برای أداء فرائض دینی وارد قدس الأقداس می‌شود.
المفصّل فی تاریخ العرب، ج6، ص 339 چاپ دارالملایین - كتاب المقدس، ج 2، ص 2660.
به این قسمت از متن فوق توجه نمایید:
... یوم الكبور «kipur»، و یكون الصوم فیه من غروب الشمس إلى غروبها فی الیوم التالی...
... روز «kipur»، (كیپور) گفته می‌شود و روزه در آن از غروب خورشید امروز تا غروب روز بعد است...
سقّاف كه از خبرگان این فن است می‌گوید:
فی واقعنا الحاضر لانجد أيّ یهوديّ یصوم فی العاشر من محرّم أو یعدّه عیداً، و لم یوجد فی السجلاّت التاریخيّة ما یشیر إلى انّهم صاموا فی العاشر من محرّم أو عدوّه عیداً، بل الیهود یصومون یوم العاشر من شهر تشرین و هو الشهر الأوّل من سنتهم فی تقویمهم و تاریخهم إلاّ انّهم لا یسمّونه یوم عاشوراء، بل یوم أو عید كیپور.
در زمان ما هیچ شخص یهودی یافت نمی‌شود كه روز دهم محرم را كه عید آنان محسوب شود روزه بگیرد، و در مطالب ثبت شده تاریخی نیز چیزی كه دلالت بر این موضوع نماید یافت نشد، چون یهود روز دهم از ماه تشرین كه أوّلین ماه از سال آن‌هاست را روزه می‌گیرند كه این را روز عاشوراء نمی‌نامند، چون روز و یا عید كیپور می‌نامند.
مجلّه الهادی در 7 جلد، ج 2، ص 37.
نتیجه پژوهش:
با توجه به روایات متعددی كه از منابع شیعه و سنی در نقد روزه روز عاشوراء بیان شد، هر‌گونه اعتماد به صدور این روایت از ناحیه رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را سلب نموده و این احتمال را تقویت می‌كند كه این روایات از ساخته‌ها و جعلیات خاندان بنی امیه است كه خود پدید آورنده واقعه كربلاء بودند و به این نحو خواسته‌اند با كم‌رنگ نمودن اهمیت روز عاشوراء در جامعه اسلامی اذهان را به امور دیگر متوجه سازند تا شاید به این شكل هم شده ذره‌ای از لكه ننگی كه تا ابد برای خود ایجاد نموده‌اند را كم كنند.

گروه پاسخ به شبهات
موسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)

نوشتن دیدگاه