امام در نيكى و مهربانى به مردم، هيچ فرقى قائل نمى‏شد. همه مردم از اين نظر براى امام يكسان بوده‏اند چه نزديك و يا دور ؛ زيرا همه كسانى كه امام در دل شب به آنها صله و احسان مى كرد و يا از محصول نخلستان «عين زياد» به آنان مى‏بخشيد، از كسانى نبودند كه به امامت او اعتقاد داشته و ولايت و زعامتش را پذيرفته باشند. پس همه مسلمانان تا آنجا كه امام مى‏توانست ، مشمول لطف و محبت و احسان او بودند.
از جمله جرياناتى كه نشانگر دلسوزى امام نسبت به توده مردم است، جريانى است كه در رابطه با مصادف يكى از موالى او رخ داده است .
روزى امام صادق (ع) ، مصادف را فرا خواند و مبلغ يكهزار دينار به وى داد و فرمود: آماده عزيمت به كشور مصر باش، كه اهل وعيال من زياد شده‏اند.
مصادف با آن پول، كالائى تهيه كرد و همراه بازرگانان ، به كشور مصر حركت نمود . كاروان بازرگانى مدينه در نزديكيهاى مصر با كاروان ديگرى كه از شهر بيرون آمده بود، روبرو شد و دو كاروان از يكديگر درباره كالاى تجارتى خود كه آيا در شهر هست يا نيست، پرس و جو كردند.
كالا و مال التجاره مصادف كه جزو مايحتاج عمومى مردم بود، از قضا در مصر يافت نمى‏شد. در اينجا افراد كاروان با قيد سوگند تصميم گرفتند كه آن را به دو برابر بفروشند.
پس از آنكه كالا به فروش رفت ومطالباتشان را گرفتند، به سوى مدينه راه افتادند . مصادف به حضور امام ابو عبدالله (ع) شرفياب شد و دو كيسه جلوى امام گذاشت و عرض كرد: قربانت گردم! اين كيسه سرمايه اصلى تان و اين كيسه سود بازرگانى تان.
امام صادق (ع) فرمود: اين سود بسيار زياد است . شما با مال التجاره چه كرده‏ايد؟
مصادف شروع كرد و جريان را به امام توضيح داد كه چگونه هم قسم شدند كه آن را به دو برابر بفروشند.
امام فرمود: سبحان الله ! سوگند مى خوريد كه بر مسلمانان اجحاف كنيد و براى يك دينار، يك دينار سود مى گيريد؟!
آنگاه يكى از دو كيسه را برداشت و فرمود: اين سرمايه پرداختى ما . ولى ما را نيازى به آن سود نيست .
سپس خطاب به مصادف فرمود:
مجاَلدةُ السّيوف أهونٌ من طلبِ الحلال.
شمشير زدن وجنگ و پيكار خونين، آسانتر از به دست آوردن روزى حلال است . 9
نگارنده گويد: سودى كه مصادف در اين تجارت به دست آورده ، هر چند كه براساس قواعد اوليه فقهى حرام نبوده است، ليكن امام صادق (ع) ديدگاهى عالى‏تر دارد. آن حضرت مى‏خواهد مردم نسبت به هم مهربان و دلسوزباشند وبراى همديگر ارفاق قائل شوند و همچون دو برادر و دوست با هم رفتار كنند بويژه در لحظات سختى و روزگار ندارى . و اين تصميم و قسم افراد كاروان در مورد كالائى كه در مصر نبوده بر خلاف اين روح اخوت و برادرى و اصول جوانمردى است و چنين سود كلانى با روح ارفاق و انصاف سازگار نيست .
امام صادق (ع) آنچنان اين عمل را نكوهيده دانست كه آن را همچون حرام تلقى فرمود و اين در واقع آموزشى است از امام براى مصادف وكليه كسانى كه اين سخن امام به گوش آنها مى‏رسد و چه آموزشى است عالى و درسى است انسانى و اخلاقى ! كه در اين مقوله گاهى برخى حلالها تا سر حد حرام و تا مرز نا مشروع پيش مى‏رود.
جريانى ديگر: روزى شخصى به نام ابو حنيفه كه مدير كاروان حج هم بود، با دامادش بر سر ميراثى مشاجره و بگو مگو مى‏كردند . مفضل بن عمر كه وكيل و نماينده امام صادق (ع) در كوفه بود، بر آنها گذر كرد وپس از لحظه‏اى توقف و مشاهده نزاع و كشمكش ، آنها را به خانه‏اش فرا خواند و با پرداخت چهارصد درهم ميان آنها را آشتى داد . پس از آنكه هر يك ازطرفين ، رسيد تسويه حساب گرفت، مفضل گرفت : مپنداريد كه اين پول را از دارائى خودم به شما دادم. ابو عبدالله (ع) به من دستور داده است كه هرگاه ميان شيعيان اختلافى رخ داد، از مال ايشان (وجوه شرعى ) كه نزد من هست ،ميانشان اصلاح كنم و اين پول هم از مال ابو عبدالله (ع) است . 10
آرى ، اصلاح ذات البين بسيار خوب است و بهتر و با فضيلت‏تر آنكه انسان با صرف مال و دارائى خود ميان مردم آشتى برقرار كند و عاطفه انساندوستى يعنى همين : كه انسان بدين وسيله مهر و محبت نوع انسان را لمس مى‏كند . و در واقع، عفو امام از خطاى آن دو غلام و آن كنيز تنها از روى حلم و نرمخوئى نبوده، بلكه علاوه بر نرمخوئى، دلسوزى و مهربانى هم به همراه آن بوده است؛ چون امام به اين قناعت نمى‏كند كه فقط از خطا و گناه آنان صرف نظر كند، بلكه با بادبزن غلام نخست را نوازش مى‏كند، در حاليكه او رهبر و پيشواى امت است و دومى را مورد ستايش قرار مى‏دهد كه هر چند لكنت زبان دارى، ولى الحمدلله كودن و كند ذهن نيستى . و نه فقط از خطاى بزرگ آن كنيز چشم پوشى مى كند، بلكه در حق او احسان را به نهايت مى‏رساند كه از قيد بندگى آزادش مى‏فرمايد.
و چقدر دايره مهر و عطوفت امام گسترده بود و چه بسيار در حق زندانيان دعا فرمود كه استخلاص آنان فراهم شود و همينطور هم شد؛ چنانكه درباره سدير و عبدالرحمان كه از اصحابش و يارانش بودند دعا كرد وآنها خلاص شدند و به مادر داود حسنى كه فزندش همراه بنى‏حسن در زندان منصور گرفتار بود، دعا و نيايش و روزه‏اى ياد داد كه در ايام بيض ماه رجب انجام دهد. او هم انجام داد و فرزندش از زندان خلاص شد. و اين دعا و عمل همچنان به نام عمل ام داود مشهور است و بسيارى از دعاهاى ديگر.
و چه بسيار، امام براى مريضان و بيماران دعا فرمود و آنان شفا يافتند، چنانكه در حق حبابه والبيّه كه يكى از بانوان بافضيلت و با كمال بوده ، دعا فرمود و نيز براى يونس بن عمار صيرفى كه از مردان و راويان و شاگردان موثق آن حضرت بود، بوسيله دعا شفا گرفت و همچنين براى مردى كه ديوانه شده بود و از امام خواسته شده بود برايش دعا كند و براى زنى كه در بازويش برص پيدا شده بود و براى مردى كه به خانه امام پناهنده شده بود و گرفتارى شديدى داشت، براى همه با دعا و نيايش به درگاه الهى شفا و نجات گرفت .
و چه بسا در حق مردم براى فرج و گشايش دعا كرد و مستجاب شد، چنانكه درباره طرخان نخاس و حمادبن عيسى انجام داد (كه تفصيل اين جريانات در فصل استجابت دعاى امام آمد).
و هيچ جاى تعجب نيست كه امام ابوعبدالله (ع) اينگونه دلش مالامال از عاطفه انسانى باشد كه تازه ، اين گوشه‏اى از احساسات بشر دوستانه امام است .

- پاورقی-

9- بحارالانوار ، ج 47، ص 59.
10- اصول كافى ، ج 2، ص 209.

نوشتن دیدگاه