81
  وَ قَالَ ع : 
بَقِيَّةُ السَّيْفِ اءَبْقَى عَدَدا وَ اءَكْثَرُ وَلَدا.
  و فرمود (ع ): 
آنان كه از شمشير مى رهند، بيش از ديگران بمانند و صاحب فرزندان بيشترى شوند.
 82
  وَ قَالَ ع : 
مَنْ تَرَكَ قَوْلَ (لا اءَدْرِي ) اءُصِيبَتْ مَقاتِلُهُ.
  و فرمود (ع ): 
هر كه از گفتن (نمى دانم ) سر باز زند به هلاكت رسد.
 83
  وَ قَالَ ع : 
رَاءْيُ الشَّيْخِ اءَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ جَلَدِ الْغُلامِ.
وَرُوِيَ: مِنْ مَشْهَدِ الْغُلامِ.
  و فرمود (ع ): 
تدبير پير را از دلاورى جوان دوست تر دارم .
در روايت ديگراز حضور جوان .
 84
  وَ قَالَ ع : 
عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الاِسْتِغْفارُ!
  و فرمود (ع ): 
در شگفتم از كسى كه از رحمت خداوند نوميد مى شود و حال آنكه ، توان آمرزش خواستنش هست .
 85
  وَ حَكى عنْهُ اءَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ الْباقِرِ ع اءَنَّهُ قَالَ: 
كانَ فِي الْاءَرْضِ اءَمانانِ مِنْ عَذابِ اللَّهِ وَ قَدْ رُفِعَ اءَحَدُهُما فَدُونَكُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّكُوابِهِ.
اءَمَّا الْاءَمانُ الَّذِي رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ اءَمّا الْاءَمانُ الْباقِي فَالاسْتِغْفَارُ، قالَ اللَّهُ تَعالَى : وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ اءَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ.
قال الرضى :
و هذا من محاسن الاستخراج و لطائف الاستنباط.
  ابو جعفر، امام محمد باقر (ع ) از آن حضرت حكايت كند كه فرمود: 
بر روى زمين مردم را از عذاب خدا، دو چيز مايه امان بود يكى از آن دو برداشته شد و ديگرى برجاست آنرا بگيريد و بدان تمسك جوييد.
آن امان كه برداشته شد رسول الله (صلى الله عليه و آله ) بود. و آن امان كه برجاى ماند، استغفار است . خداى تعالى فرمايد (تا آنگاه كه تو در ميانشان هستى ، خدا عذابشان نكند و تا آنگاه كه از خدا آمرزش مى طلبند خدا عذابشان نخواهد كرد)(3)
سيد رضى گويد :
امام (ع ) اين معنى را چه نيكو بيرون كشيده اند و استنباط كرده اند.
86
  وَ قَالَ ع : 
مَنْ اءَصْلَحَ ما بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ اءَصْلَحَ اللَّهُ ما بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ، وَ مَنْ اءَصْلَحَ اءَمْرَ آخِرَتِهِ اءَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ اءَمْرَ دُنْياهُ، وَ مَنْ كانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ واعِظٌ كانَ عَلَيْهِ مِنَ اللَّهِ حافِظٌ.
  و فرمود (ع ): 
هر كه رابطه ميان خود و خدا را نيكو سازد، خداوند نيز، رابطه او را با مردم نيكو سازد. و هر كه كار آخرت خود را به صلاح آورد، خداوند، كار دنيايش را به صلاح آورد و هر كه اندرز دهنده خود باشد از سوى خدا براى او نگهبانى بود.
 87
  وَ قَالَ ع : 
الْفَقِيهُ كُلُّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، وَ لَمْ يُؤْيِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ، وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَكْرِ اللَّهِ.
  و فرمود (ع ): 
فقيه كامل كسى است كه مردم را نه از آمرزش خداوند نوميد گرداند و، نه از رحمت حق ماءيوسشان سازد، نه از مكر خدا ايمنى دهد.
 88
  وَ قَالَ ع : 
اءوْضَعُ الْعِلْمِ ما وَقَفَ عَلَى اللَّسانِ، وَ اءَرْفَعُهُ ما ظَهَرَ فِى الْجَوارِحِ و الْاءَرْكانِ.
  و فرمود (ع ): 
بى قدرترين علمها، علمى است كه بر سر زبان باشد و ارجمندترين علمها، علمى است كه بر اعضا و اركان آدمى آشكار شود.
 89
  وَ قَالَ ع : 
إِنَّ هذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَما تَمَلُّ الْاءَبْدانُ، فَابْتَغُوا لَها طَرائِفَ الْحِكْمَةِ.
  و فرمود (ع ): 
اين دلها هم ملول مى شوند، آنسان ، كه تن ها ملول مى شوند. پس براى شادمان ساختنشان سخنان نغز و حكمت آميز بجوييد.
 90
  وَ قَالَ ع : 
لا يَقُولَنَّ اءَحَدُكُمْ (اللَّهُمَّ إِنِّي اءَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ) لِاءَنَّهُ لَيْسَ اءَحَدٌ إِلا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلَى فِتْنَةٍ، وَ لَكِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْيَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلَّاتِ الْفِتَنِ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ يَقُولُ: وَ اعْلَمُوا اءَنَّما اءَمْوالُكُمْ وَ اءَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ مَعْنَى ذلِكَ اءَنَّهُ يَخْتَبِرُهُمْ بِالْاءَمْوالِ وَ الْاءَوْلادِ لِيَتَبَيَّنَ السَّاخِطَ لِرِزْقِهِ وَ الرَّاضِيَ بِقِسْمِهِ، وَ إِنْ كانَ سُبْحانَهُ اءَعْلَمَ بِهِمْ مِنْ اءَنْفُسِهِمْ، وَ لَكِنْ لِتَظْهَرَ الْاءَفْعالُ الَّتِي بِها يُسْتَحَقُّ الثَّوابُ وَ الْعِقابُ، لِاءَنَّ بَعْضَهُمْ يُحِبُّ الذُّكُورَ وَ يَكْرَهُ الْإِناثَ، وَ بَعْضَهُمْ يُحِبُّ تَثْمِيرَ الْمالِ وَ يَكْرَهُ انْثِلامَ الْحالِ.
قال الرضى :
وَ هذا مِنْ غَرِيبِ ما سُمِعَ مِنْهُ فِي التَّفْسِيرِ.
  و فرمود (ع ): 
كسى از شما نگويد كه خداوندا پناه مى برم به تو از آزمايش . زيرا هيچكس نيست مگر آنكه ، به نحوى به آزمايش گرفتار است ، ولى اگر كسى خواهد كه به خدا پناه جويد، از او بخواهد كه از آزمايشهاى گمراه كننده اش پناه دهد. خداى سبحان مى فرمايد (بدانيد كه داراييها و فرزندان شما وسيله آزمايش شمايند)(4) معنى آن است كه خداوند بندگانش را به اموال و اولاد مى آزمايد تا معلوم دارد كه چه كسى به روزى او ناخشنود است و چه كسى خشنود. هر چند، خداوند به آنها از خود آنها آگاهتر است ، ولى براى آن است كه كارهاى مستحق ثواب را از كارهايى كه درخور عقاب است معلوم دارد، زيرا برخى فرزند پسر را دوست دارند و آنان را از دختر خوش نيايد. بعضى بارورساختن مال را مى پسندند و از كاهش آن ناخشنودند.
سيد رضى گويد :
و اين تفسيرى عجيب است كه از آن حضرت شنيده شده .
 91
  وَ سُئِلَ عَنِ الْخَيْرِ ما هُوَ؟ فَقالَ: 
لَيْسَ الْخَيْرُ اءَنْ يَكْثُرَ مالُكَ وَ وَلَدُكَ وَ لَكِنَّ الْخَيْرَ اءَنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ، وَ اءَنْ يَعْظُمَ حِلْمُكَ، وَ اءَنْ تُباهِيَ النّاسَ بِعِبادَةِ رَبِّكَ، فَإِنْ اءَحْسَنْتَ حَمِدْتَ اللَّهَ، وَ إِنْ اءَسَاءْتَ اسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ، وَ لا خَيْرَ فِي الدُّنْيا إِلا لِرَجُلَيْنِ، رَجُلٍ اءَذْنَبَ ذُنُوبا فَهُوَ يَتَدارَكُها بِالتَّوْبَةِ؛ وَ رَجُلٍ يُسارِعُ فِي الْخَيْراتِ، لا يَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوَى ، وَ كَيْفَ يَقِلُّ مَا يُتَقَبَّلُ؟
  هنگامى كه از او پرسيدند كه خير چيست ؟ چنين فرمود: 
خير آن نيست كه مالت فراوان يا فرزندانت بسيار باشند، بلكه خير آن است كه علمت افزون و بردباريت بسيار باشد و اگر بر مردم مى بالى ، باليدنت به پرستش پروردگارت بود. پس اگر نيكى كنى ، خداى را سپاس ‍ گويى و اگر بدى كنى ، از او آمرزش خواهى . در اين جهان خيرى نيست ، مگر براى دو كس كسى كه گناهى مى كند و به توبه جبرانش مى نمايد و كسى كه براى كارهاى خير مى شتابد. عملى كه با تقوا تواءم باشد، اندك نيست ، پس چگونه عملى كه به درگاه خداوند مقبول افتاده ، اندك باشد.
 92
  وَ قَالَ ع : 
إِنَّ اءَوْلَى النَّاسِ بِالْاءَنْبِيَاءِ اءَعْلَمُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ.
ثُمَّ تَلاَ (ع ):
إِنَّ اءَوْلَى النّ اسِ بِإِبْر اهِيمَ لَلَّذِينَ اَّتبَعُوهُ وَ ه ذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا
ثُمَّ قَالَ: إِنَّ وَلِيَّ مُحَمَّدٍ مَنْ اءَطَاعَ اللَّهَ وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَى اللَّهَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ
  و فرمود (ع ): 
نزديكترين مردم به پيامبران كسانى هستند كه به آنچه آورده اند داناتر باشند. سپس اين آيه را تلاوت نمود.
(نزديكترين كسان به ابراهيم همانا پيروان او و اين پيامبر و مؤ منان هستند.)(5)
سپس حضرت عليه السلام فرمود:
دوست محمد (ص ) كسى است كه خدا را اطاعت كند، هر چند به نسب از او دور باشد و دشمن محمد (ص ) كسى است كه خدا را اطاعت نكند هرچند، خويشاوند نزديك او بود.
93
  وَ قَدْ سَمِعَ ع رَجُلاً مِنَ الْحَرُورِيَّةِ يَتَهَجَّدُ وَ يَقْرَاءُ فَقَالَ: 
نَوْمٌ عَلَى يَقِينٍ خَيْرٌ مِنْ صَلاَةٍ فِي شَكِّ
  وقتى شنيد كه يكى از حروريه (6) نماز شب مى گزارد و قرآن مى خواند چنين فرمود: 
خوابى كه با يقين همراه باشد، بهتر است از نماز گزاردن با شك .
 94
  وَ قَالَ ع : 
اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايَةٍ لاَ عَقْلَ رِوَايَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ
  و فرمود (ع ): 
هرگاه خبرى شنيديد آن را نيك بفهميد و در آن بينديشيد، نه اينكه بشنويد و نقل كنيد. زيرا نقل كنندگان علم بسيارند ولى ، انديشه كنندگان در آن اندك اند.
 95
  وَ قَدْ سَمِعَ رَجُلاً يَقُولُ: إِنّا لِلّ هِ وَ إِنّا إِلَيْهِ ر اجِعُونَ فَقَالَ: 
إِنَّ قَوْلَنَا (إِنّا لِلّهِ) إِقْرَارٌ عَلَى اءَنْفُسِنَا بِالْمُلْكِ وَ قَوْلَنَا وَ (إِنّا إِلَيْهِ ر اجِعُونَ) إِقْرَارٌ عَلَى اءَنْفُسِنَا بِالْهُلْكِ
  و فرمود (ع ): 
بر مردم روزگارى مى آيد كه مقرّب نبود، مگر سخن چين و خوش طبع ، به شمار نيايد، مگر تبهكار، و مردم منصف را ناتوان خوانند و صدقه را غرامت شمارند و صله رحم را منت نهادن و عبادت را برترى فروختن بر مردم . در اين حال ، حكومت ، با مشورت زنان بود و امارت از آن خردان و تدبير كارها به دست خواجگان .
  شنيد كه كسى مى گويد انّا لله و انّا اليه راجعون . فرمود: 
وقتى كه مى گوييم (انّا لله ...) ما از آن خداييم به فرمانروايى و پادشاهى او اعتراف كرده ايم و چون مى گوييم (انا اليه راجعون ) به سوى او باز مى گرديم ، به هلاكت و از ميان رفتن خود اعتراف مى كنيم .
 96
  وَ قَالَ ع : 
وَ قَدْ مَدَحَهُ قَوْمٌ فِي وَجْهِهِ: اللَّهُمَّ إِنَّكَ اءَعْلَمُ بِي مِنْ نَفْسِي ، وَ اءَنَا اءَعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْهُمْ، اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَيْرا مِمَّا يَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا لاَ يَعْلَمُونَ.
  هنگامى كه كسى او را روياروى مى ستود، چنين فرمود: 
بار خدايا، تو از من به خودم داناترى و من خود را بهتر از ايشان مى شناسم . بار خدايا، مرا بهتر از آن دار كه اينان مى پندارند و گناهانى را كه اينان نمى دانند، براى من بيامرز.
 97
  وَ قَالَ ع : 
لاَ يَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلا بِثَلاَثٍ: بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ وَ بِاسْتِكْتَامِهَا لِتَظْهَرَ وَ بِتَعْجِيلِهَا لِتَهْنَاءَ.
  و فرمود (ع ): 
برآوردن حاجتها، جز به سه چيز، راست نيايد. خرد شمردن آن تا در نزد خدا بزرگ آيد. پنهان داشتن آن تا به هنگام پاداش آشكار شود و شتاب در انجام دادن آن تا گوارا شود.
 98
  وَ قَالَ ع : 
يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لاَ يُقَرَّبُ فِيهِ إِلا الْمَاحِلُ وَ لاَ يُظَرَّفُ فِيهِ إِلا الْفَاجِرُ وَ لاَ يُضَعَّفُ فِيهِ إِلا الْمُنْصِفُ؛ يَعُدُّونَ الصَّدَقَةَ فِيهِ غُرْما وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنّا وَ الْعِبَادَةَ اسْتِطَالَةً عَلَى النَّاسِ! فَعِنْدَ ذَلِكَ يَكُونُ السُّلْطَانُ بِمَشُورَةِ الاْ ماءِ وَ إِمَارَةِ الصِّبْيَانِ وَ تَدْبِيرِ الْخِصْيَانِ.
  و فرمود (ع ): 
بر مردم روزگارى مى آيد كه مقرّب نبود، مگر سخن چين و خوش طبع ، به شمار نيايد، مگر تبهكار، و مردم منصف را ناتوان خوانند و صدقه را غرامت شمارند و صله رحم را منت نهادن و عبادت را برترى فروختن بر مردم . در اين حال ، حكومت ، با مشورت زنان بود و امارت از آن خردان و تدبير كارها به دست خواجگان .
99
  وَ قَدْ رُئِيَ عَلَيْهِ إِزَارٌ خَلَقٌ مَرْقُوعٌ فَقِيلَ لَهُ فِي ذَلِكَ فَقَالَ: 
يَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ وَ تَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ وَ يَقْتَدِي بِهِ الْمُؤْمِنُونَ.
  جامه اى كهنه و وصله دار بر تن داشت ، در اين باب از او پرسيدند فرمود : 
اين جامه دل را خاشع و نفس را خوار مى سازد و مؤ منان بدان اقتدا كنند.
 100
  وَ قَالَ ع : 
إِنَّ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ عَدُوَّانِ مُتَفَاوِتَانِ وَ سَبِيلاَنِ مُخْتَلِفَانِ، فَمَنْ اءَحَبَّ الدُّنْيَا وَ تَوَلا هَا اءَبْغَضَ الْآخِرَةَ وَ عَادَاهَا وَ هُمَا بِمَنْزِلَةِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَاشٍ بَيْنَهُمَا كُلَّمَا قَرُبَ مِنْ وَاحِدٍ بَعُدَ مِنَ الْآخَرِ وَ هُمَا بَعْدُ ضَرَّتَانِ!
  و فرمود (ع ): 
دنيا و آخرت دو دشمناهمگون اند و دو راه گونه گون . هر كه دنيا را دوست بدارد، آخرت را دشمن داشته . دنيا و آخرت به مثابه مشرق و مغرب اند و كسى كه ميان آن دو سير مى كند، هرگاه به يكى نزديك شود از ديگرى دور گردد و يا چون دو زن هستند در نكاح يك شوى .