خانواده

عقل و عاطفه
ترديدى نيست كه نيروى عقل در راه كشف رازهاى خلقت، كمك هاى شايانى به انسان كرده است.
بشر به يارى عقل توانست كوچكترين جز عالم خلقت، اتم راـكه قطر آن از ميليمتر تجاوز نمى كند ـبـشـكـنـد و بـه اسـرار درون آن پـى ببرد و آفتابيش در ميان بيند!انسان توانست، قوانين حركت ستارگان را كشف كند و نظم خيره كننده آنها را دريابد، كهكشان ها را ـ كه هركدام داراى چندين منظومه شمسى هستند ـ مورد مطالعه قرار دهد، صنايع كوچك و بزرگ، يكى پس از ديگرى قدم به عـرصـه وجـود گـذاشتند و زندگى ساده و بى پيرايه گذشته بشر را به صورت زندگى ماشينى پيچيده و پرهياهوى امروز درآوردند.
در عـصـر مـاـ كـه صـحـبـت از تسخير كرات آسمانى و مسافرت هاى دور و دراز فضايى درميان است ـكره كوچك زمين نمى تواند بشر را در خودمحبوس گرداند.
آموزش و پرورش در دنياى امروز، نقش بسيار حساسى به عهده دارد.
بـايد انسان را براى چنين زندگى پرپيچ و خمى آماده گرداند و بدون اين كه بگذارد شخصيت و حيثيت آدمى فداى علم و صنعت و ماشينيسم شود، او را براى استقبال از تمام جلوه هاى آن آماده ومـهـيـا كـنـد، از اين رو يكى از هدفهاى آن، پرورش قواى فكرى انسان است، ولى بايد توجه كرد كه چاشنى زندگى انسان، عواطف است.
بدون عاطفه، زندگى سرد و تلخ و خالى از لطف است.
اصولا عقل و علم و هرچه از آنها سرچشمه مى گيرد، سرد و خشك است.
عواطف، زندگى را گرم و دلپذير مى سازد و انسان را به حركت و كوشش و تلاش وامى دارد.
در عين حال، مردمى كه تعادل عواطف خود را از دست داده و از لحاظ عواطف دستخوش افراط و تفريط شده اند، از نظر روانى بيمارند وادامه زندگى براى آنها دشواراست.
نامه اى كه در فصل پيش نقل شد، براى اثبات اين مدعى، شاهدگويايى است.
او كـمبود عاطفه را دليل اصلى انتحار خود بيان مى كند، آن جاكه مى نويسد: من كه تشنه محبت بودم، دست پرمهر او را به گرمى فشردم و به رويش آغوش گشودم.(1)
بـه هـمـان انـدازه كـه مـحـبت پدران و مادران در سعادت و خوشبختى اطفال موثراست و نقش سـازنـدگـى يك انسان خوش بخت را ايفا مى كند، افراط وتفريطدر محبت، نقش سازندگى يك انسان عليل و ناتوان و بدبخت را ايفا مى كند.
خانه اى كه فاقد مهر و محبت است، كانون بدبختى و دربه درى اطفال است.
خـانواده هايى كه براثر ازدواج هاى نامتناسب به وجود آمده اند وشالوده سست و درهم گسيخته اى دارند، براى اطفال، ماتمكده اى بيش نيستند.
از طرف ديگر، افراط در محبت نيز سبب مى شود كه كودكان، فاقد اراده و اعتماد به نفس بار آيند و همواره طفيلى و انگل ديگران باشند.
آنها قوه ابتكار ندارند و در برابر مشكلات و حوادث و فراز ونشيب هاى زندگى، شكست مى خورند و از پـاى در مـى آيـنـد، از ايـن روامام باقر(ع) مى فرمايد: شرالابا، من دعاه البر الى الافراط بدترين پدران، كسانى هستند كه در محبت و نيكى به فرزندان، زياده روى نمايند.
عاطفه و تكامل
بـا اين كه عقل به تنهايى، سرد و خشك و خاموش است، پيشروى ها و تكامل آن نيز مديون عواطف است.
اگـر ملاحظه مى كنيم كه دانشمندان براى كشف يكى از اسرار خلقت، مدتها در لابراتوارها وقت مـى گـذرانند و از استراحت و خواب و تفريح چشم پوشى مى كنند، به خاطر عشق و اشتياقى است كه به كار خويش دارند.
اگر اين عشق و اشتياق، از آنها گرفته شود، در ظرف چند ثانيه از پاى درمى آيند و نوميدانه دست از كار خود مى كشند.
اگر رهبران كشورهاى آزادشده، براى نجات كشورهاى خويش از چنگال امپرياليسم، تمام مصايب و مـشـكـلات و زنـدان هـاى تـاريك انفرادى راتحمل مى كنندو حتى احساس خستگى و ناراحتى نمى نمايند، از بركت عشق به آزادى و دلسوزى به ميليونها انسان گرسنه و اسير است.
اگر عواطف گرم و خروشان آزادى خواهان و استقلال طلبان هند نبود، قطعا تا امروز، هندوستان در زير يوغ استعمار خرد و شكسته شده بود.
جـواهـر لـعـل نـهـرو، مى نويسد: در جامعه هند، مردم، به طبقات يا كاست هاى جدا از هم تقسيم مى شدند.
پـايـيـن تـر از هـمـه، طـبـقـه اى بـودنـد كه نجس حساب مى شدند و ساير طبقات با آنها تماس نمى گرفتند و اينها حق ورود به مجامع و معابد را نداشتند وناچار بودند در محله هاى مخصوص يا خارج شهر زندگى كنند.
در دوران مـبـارزه براى استقلال، گاندى براى درهم شكستن اين رسوم نيز به مبارزه پرداخت و نـجـس هـا را هـريجن (مخلوق خداوند) ناميد و ديگران را به تماس با آنها تشويق كرد و يك بار هم بـه ايـن منظور اعلام روزه كرد و كاست هاى هندو اقدام كردند و زنجيرهايى كه هندوان بردست و پاى برادرانشان گذاشته بودند، تااندازه اى گسست.(2)
روان شـنـاسـان براى اين كه نقش عواطف را به دقت بررسى كنند و فوايد و آثار عواطف را به خوبى كشف نمايند، دودسته دانشجو را به طور جداگانه دردرس مخصوصى آزمايش كردند.
ايـن دو گـروه، از لحاظ استعداد و معلومات در يك رديف بودند، ولى به يك دسته آنها گفته شد كـه اگر از عهده امتحان برآيند، مزايايى به آنهاداده خواهدشد و به دسته ديگر هيچ نگفتند، بررسى نـتـيـجـه آزمـايـش نشان داد كه دسته اول، كاملا در كار خود موفق شده اند و دسته ديگر در كار خودشكست خورده اند.
ايـن آزمايش ثابت كرد كه حتى در كارهاى علمى نيز عاطفه، نقش مهمى را به عهده دارد و بدون دخالت عواطف، دانش آموز و دانشجو نمى تواند دركار خود پيشرفت كامل كند.
روى هـمـيـن اصل است كه بايد دانش آموزان و دانشجويان درانتخاب رشته تحصيلى و شغل، آزاد گـذاشـتـه شـونـد تا هر رشته و هر شغلى را كه مايلند وبه آن دلبستگى دارند، براى خود انتخاب كنند، دراين صورت مى توانند در كار خود پيشرفت نمايند و به مقصود برسند، اما اگر رعايت ذوق و سـلـيـقـه آنـها نشود و رشته تحصيلى و شغل، بر آنها تحميل شود در نيمه راه از كار مى افتند و شكست مى خورند.
تنها عاطفه
بر حسب ظاهر ما هستيم كه در راه تكامل علمى، صنعتى، اقتصادى، اجتماعى و اخلاقى كوشش و تـلاش مـى كنيم، اما در حقيقت، تنها نيروى فناناپذير و سرشار عواطف است كه منشا اين همه آثار درخـشان مى شود، آرى بيستون را عشق كند و شهرتش فرهاد برد! يكى ازنويسندگان مى نويسد: بـسـيـارى از مـردم، كـليه عوامل و وسايل موفق شدن را، از قبيل جوانى، سلامتى، انرژى، سواد و هرچه لازمه پيشرفت است، دارند ولى ازآنها بهره بردارى نمى كنند.
انگيزه اى براى تلاش و شروع به فعاليت ندارند، زيرا هدفى ندارند.
نمى دانند از كجا شروع كنند و به كجا برسند.
جرقه اى لازم است تا آتش اشتياق آنها شعله ور شود و آنها را به سوى موفقيت و كاميابى پيش براند.
يـكـى از بهانه هايى كه امروز مدشده، اين است كه مى گويند: وقت كم است! و با گفتن اين جمله به دنبال كار كمتر و پول بيشتر مى روند.
از قـبول مسئوليت و به كار بردن هوش و ابتكار، پرهيز مى كنند و به جاى آن، تمام مساعى خود را صرف تفريح و گردش و خوشگذرانى مى نمايند.(3)
اگر مادرى كنار گاهواره طفل شب ها بيدار مى نشيند و او را خفتن مى آموزد، اگر دست طفل را مـى گـيـرد و اورا پـابـه پا مى برد تا شيوه راه رفتن رابياموزد، اگر يك حرف و دو حرف بر زبان او مـى نـهـد تـا سـخن گفتن به او ياددهد، و سرانجام اگر طفل هستى خود را از هستى او مى داند وشعارش اين است كه تا هستم و هست، دارمش دوست! همه از بركت عواطف است.
اگـر كـاشـفين بزرگ به قعراقيانوسها و فراز آسمانها سفرمى كنند، اگر دانشجويى براى آزمايش دارويـى كه كشف كرده است، جان خود را در معرض خطرقرارمى دهد و اثر آن را روى بدن خويش آزمايش مى كند، اگر قهرمانان براى سرفرازى و نجات ملت خويش، فداكارى و جانبازى مى كنند، اگـرانـسـان دوسـتـان بـزرگ و مـنـجيان فناناپذير عالم انسانيت، از نيروى استقامت، بردبارى، فداكارى و نوع دوستى برخوردارند، همه آنها مديون نيروى شگرف حيات عاطفى هستند.
* * * همين عاطفه است كه رهبران بزرگ آسمانى را براى نجات بشر به فداكارى واداشت.
امـام حـسـيـن (ع) بـراى همين عشق به حق، از صميم قلب جانبازى و فداكارى كرد و نام نيكش جاودانى شد.
سـربـازان رشيدى كه در ميدان هاى جنگ، تيرهاى دشمن را به جان خود مى خرند و جان خود را براى آسايش هموطنان از دست مى دهند، همه مديون عواطف هستند.
* * * اكـنـون كـه تا حدودى به اهميت نقش عواطف پى برديم، خوب است در مساله تربيت اطفال تـجـديـد نظركنيم و به قول ويل دورانت: نخست خود را تربيت كنيم، سپس به تربيت كودكان خود بـپـردازيـم زيـرا تـا خـود ما ازتعادل عواطف برخوردارنباشيم و حيات عاطفى ما سالم و نيرومند نباشد، نمى توانيم در مساله تربيت اطفال كامياب شويم.
در حقيقت، ما هرچه هستيم، كودكان ما همان خواهندشد.
ويل دورانت مى گويند: كودكانت را به من بنما، تا بگويم چكاره هستى.(4)
بنابراين جا دارد كه مربيان، با توجه به اهميت و نقش عواطف، در تربيت و هدايت آن، كوشش كنند و وظـيـفـه خـود را بـه خـوبى اجرا نمايند، باشد كه در راه رسانيدن انسان به اوج كمال و عظمت، سهمى داشته باشند.
ويل دورانت مى نويسد: براى بناى خوى كودك، شايد بهتر آن باشد كه مدح را جايگزين قدح سازيم.
سرزنش و خرده گيرى، روح را فلج مى كند و كار ناتمام را تا ابد مبغوض مى سازد.
مـدح بـه سـلـول هـا نـيـرو مى دهد، اعضا را تقويت مى كند و دشوارترين كارها را به پيروزى بدل مى سازد.
با اهرم خود خواهى، مى توان جهان را بلندكرد.
به جاى آن كه كار خوب انجام نيافته را مذمت كنيم و آن را از سرزنش و ملامت پر سازيم، بهتر است كـه به كارهاى خوب انجام يافته بنگريم و آن راچنان بستاييم كه خاطره شيرينش در ذهن كودك بماند و مايه تشويق كارهاى ديگر شود.(5)
------------------------------
1-مقدمه اى بر فلسفه آموزش و پرورش، ص 94.
2-نهج البلاغه، ترجمه و شرح فيض الاسلام، حكمت 391، ص 1274.
3-راه ورسم زندگى، ص 171.
4-نهج البلاغه، ترجمه و شرح فيض الاسلام، حكمت 441، ص 1293.
5-حجرات (49) آيه 11.
------------------------
دکتر احمد بهشتي

نوشتن دیدگاه