وابستگيها و آزادگيها
بحث درباره (دنيا پرستى) در نهج البلاغه به درازا كشيد، مطلبى باقى مانده كه نتوان از آن گذشت و به علاوه قبلا به صورت سؤال طرحكرده ايم و بدان پاسخ نگفته ايم.
آن مطلب اينست كه اگر تعلق و وابستگى روحى به چيزى، نوعى بيمارى و موجب محو ارزشهاى انسانى است و عامل ركود و توقف و انجماد به شمارمى رود، چه فرقى مى كند كه آن چيز ماده باشد يا معنى، دنيا باشد يا عقبى، و بالاخره خدا باشد يا خرما! اگر نظر اسلام در جلوگيرى از تعلق به دنياو ماديات، حفظ اصالت شخصيت انسانى و رهائى از اسارت بوده و مى خواسته انسان در نقطه اى متوقف و منجمد نگردد، مى بايست به (ازادى مطلق) دعوت كند و هر قيد و تعلق را (كفر) تلقى كند.
آنچنانكه در برخى از مكتبهاى فلسفى جديد كه آزادى را ركن اساسى شخصيت انسانى مى دانند چنينمى بينيم.
در اين مكتبها شخصيت انسانى انسان را مساوى مى - دانند با تمرد و عصيان و آزادى از هر چه رنگ تعلق پذيرد بلا استثناء و هرتقيد و انقياد و تسليمى را بر ضد شخصيت واقعى انسان و موجب بيگانه شدناو با (خود) واقعيش مى شمارند، مى گويند انسان آنگاه انسان واقعى است و به آن اندازه از واقعيت انسان بهره مند است كه فاقد تمكين و تسليم باشد. خاصيت شيفتگى و تعلق به چيزى اين است كه توجه انسان را به خود معطوف مى سازد و آگاهى او را از خودش سلب مى سازد و او را از خود مى فراموشاند و در نتيجه اين موجود آگاه آزادكه نامش انسان است و شخصيتش در اين دو كلمه خلاصه مى شود به صورت موجودى ناخودآگاه و اسير در مىآيد. بر اثر فراموش كردن خود ارزشهاىانسانى را از ياد مى برد و در اسارت و وابستگى از حركت و تعالى بازمى ماند و در نقطه اى راكد مى شود.
اگر فلسفه مبارزه اسلام با دنيا پرستى احياى شخصيت انسانى است،مى بايست از هر پرستشى و از هر پابندى جلوگيرى كند و حال آنكه ترديدى نيست كه اسلام آزادى از ماده را مقدمه تقيد به معنى، و رهائى از دنيا رابراى پابند شدن به آخرت، و ترك خرما را براى بدست آوردن خدا مى خواهد.
عرفان كه به آزادى از هر چه رنگ تعلق پذيرد دعوت مى كند، استثنائى همدر كنارش قرار مى دهد.
حافظ مى گويد:
زهر چه رنگ تعلق پذيرد آزاد است

بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم

غلام همت آنم كه زير چرخ كبود

فاش مى گويم و از گفته خود دلشادم

از نظر عرفان از هر دو جهان بايد آزاد بود اما بندگى عشق را بايد گردن نهاد، لوح دل از هر رقم بايد خالى باشد جز رقم الف قامت يار، تعلق خاطر به هيچ چيز نبايد داشت جز به ماه رخسارى كه با مهر او هيچ غمى اثرندارد يعنى خدا.
از نظر فلسفه هاى به اصطلاح او مانيستى و انسانى، آزادى عرفانى دردى ازبشر را دوا نمى كند زيرا آزادى نسبى است، آزادى از هر چيز براى يك چيزاست، اسارت بالاخره اسارت است و وابستگى بستگى است، عامل آن هر چه باشد.
آرى اين است اشكالى كه در ذهن برخى از طرفداران مكاتب فلسفى جديد پديد مىآيد.
ما براى اينكه مطلب را درست روشن كنيم ناچاريم به برخى از مسائل فلسفى اشاره كنيم.
اولا ممكن است كسى بگويد: به طور كلى براى انسان نوعى شخصيت و ( خود) فرض كردن و اصرار به اينكه شخصيت انسانى محفوظ بماند و (خود) انسانى تبديل به غير (خود) نشود مستلزم نفى حركت و تكامل انسان است، زيرا حركت دگرگونى و غيريت است، حركت چيزى بودن و چيزديگر شدن است و تنها در سايه توقف و سكون و تحجر است كه يك موجود (خود) خويش را حفظ مى كند و به نا خود تبديل نمى شود و به عبارت ديگر ازخود بيگانه شدن لازمه حركت و تكامل است، از اين رو برخى از قدماى فلاسفه حركت را به (غيريت) تعريف كرده اند. پس، از طرفى براى انسان نوعى ( خود) فرض كردن و اصرار داشتن به محفوظ ماندن اين خود و تبديل نشدنش به (ناخود) و از طرفى از حركت و تكامل دم زدن، نوعى تناقض لاينحل است.
برخى براى اينكه از اين تناقض رهائى يابند گفته اند: خود انسان اينست كه هيچ خودى نداشته باشد و به اصطلاح خودمان انسان عبارت است از (لاتعينى) مطلق، حد انسان بى حدى و مرز او بى مرزى، و رنگ او بى رنگى وشكل او بى شكلى و قيد او بى قيدى و بالاخره ماهيت او بى ماهيتى است. انسان موجودى است فاقد طبيعت، فاقد هر گونه اقتضاء ذاتى، بى رنگ و بى شكل وبى ماهيت، هر حد و مرز و هر قيد و هر طبيعت و هر رنگ و شكلى كه به اوتحميل كنيم خود واقعى او را از او گرفته ايم.
اين سخن به شعر و تخيل شبيه تر است تا فلسفه، لاتعينى مطلق و بى رنگى وبى شكلى م طلق، تنها به يكى از دو صورت ممكن است يكى اينكه يك موجود،كمال لايتناهى و فعليت محض و بى پايان باشد يعنى وجودى باشد بى مرز و حد، محيط بر همه زمانها و مكانها و قاهر بر همه موجودات، آنچنانكه ذات پروردگار چنين است، براى چنين موجودى حركت وتكامل محال است زيرا حركت و تكامل عبور از نقص به كمال است و در چنين ذاتى نقص فرض نمى شود.
ديگر اينكه يك موجود فاقد هر فعليت و هر كمال بوده باشد، يعنى امكان محض و استعداد محض و لا فعليت محض باشد، همسايه نيستى و در حاشيه وجود واقع شده باشد، حقيقتى و ماهيتى نداشته باشد جز اينكه هر حقيقتى وماهيتى و هر تعينى را مى پذيرد، چنين موجود با آنكه در ذات خود لا تعين محض است همواره در ضمن يك تعين موجود است و با آنكه در ذات خودبى رنگ و بى شكل است، همواره در پناه يك موجود رنگدار و شكل دار قرار گرفته است. اين چنين موجود همان است كه فلاسفه آنرا (هيولاى اولى) ويا (ماده المواد) مى نامند هيولاى اولى در مراتب نزولى وجود در حاشيه وجود قرار گرفته است همچنانكه ذات باري تعالى در مراتب كمال، در حاشيه ديگر وجود قرار گرفته است با اين تفاوت كه ذات باري تعالى حاشيه اى است كه بر همه متون احاطه دارد.
انسان مانند همه موجودات ديگر در وسط اين دو حاشيه قرار دارد نمى تواندفاقد هر گونه تعين بوده باشد، تفاوت انسان با ساير موجودات جهان دراينست كه تكامل انسان حديقف ندارد. ساير موجودات در يك حد معين مى مانند و از آن تجاوز نمى كنند ولى انسان نقطه توقف ندارد.
انسان داراى طبيعت وجودى خاص است ولى برخلاف نظر فلاسفه اصالت ماهيتى كه ذات هر چيز را مساوى با ماهيت آن چيز مى دانستند و هر گونه تغيير ذاتى و ماهوى را تناقض و محال مى دانستند و همه تغييرات را درمرحله عوارض اشياء قابل تصور مى دانستند، طبيعت وجودى انسان مانند هرطبيعت وجودى مادى ديگر سيال است با تفاوتى كه گفته شد، يعنى حركت وسيلان انسان حديقف ندارد.
برخى از مفسران قرآن در تعبيرات و تاويلات خود آيه كريمه يا اهليثرب لا مقام لكم را به يثرب انسانيت حمل كرده اند، گفته اند اين انسان است كه هيچ مقام معلوم و منزلگاه مشخص ندارد، هر چه پيش برود باز مى تواند به مقام بالاتر برود.
فعلا كارى به اين جهت نداريم كه آيا حق اين چنين تاويلاتى در آيات قرآنداريم يا نداريم، مقصود اينست كه علماى اسلامى انسان را اين چنين مى شناخته اند.
در حديث معراج، آنجا كه جبرئيل از راه باز مى ماند و مى گويد يك بندانگشت ديگر اگر نزديك گردم مى سوزم و رسول خدا باز هم پيش مى رود، رمزىاز اين حقيقت نهفته است.
و باز چنانكه مى دانيم علماى اسلامى درباره صلوات، كه ما موظفيم وجوبايا استحبابا بر رسول اكرم و آل اطهار او درود بفرستيم و از خداوند براىآنها رحمت بيشتر طلب كنيم، اين بحث هست كه آيا صلوات براى رسول اكرم كه كاملترين انسان است مى تواند سودى داشته باشد؟ يعنى آيا امكان بالا رفتن براى رسول اكرم هست؟ و يا صلوات صد درصد به نفع صلوات فرستنده است وبراى ايشان طلب رحمت كردن از قبيل طلب حصول حاصل است؟
مرحوم سيد عليخان در شرح صحيفه اين بحث را طرح كرده است. گروهى ازعلما را عقيده بر اينست كه رسول اكرم دائما در حال ترقى و بالا رفتن است و هيچگاه اين حركت متوقف نمى شود.
آرى اينست مقام انسان، آنچه انسان را اين چنين كرده است (لا تعينى محض) او نيست بلكه نوعى تعين است كه از آن به فطرت انسانى و امثالاين امور تعبير مى شود.
انسان مرز و حد ندارد اما (راه) دارد، قرآن روى راه مشخص انسانكه از آن به صراط مستقيم تعبير مى كند تكيه فراوان دارد، انسان (مرحله) ندارد به هر مرحله برسد نبايد توقف كند اما (مدار) دارد يعنى دريك مدار خاص بايد حركت كند، حركت انسان در مدار انسانى تكامل است نه در مدار ديگر، مثلا مدار سگ و خوك، و نه در خارج از هر مدارى،يعنى و نه در هرج و مرج.
منطق اگزيستانسياليستى
از اينرو به حق بر اگزيستان سياليسم كه مى خواهد منكر هر نوع تعين و رنگ و شكل براى انسان بشود و هر تقيدى (ولو تقيد بهمدار و راه خاص) را بر ضد انسانيت انسان مى داند و تنها بر آزادى وبى قيدى و تمرد و عصيان تكيه مى كند، ايراد گرفته اند كه لازمه اين فلسفه،هرج و مرج اخلاقى و بى تعهد ى و نفى هر گونه مسؤوليت است.
آيا تكامل از خود بى خود شدن است؟
اكنون مى توانيم به سخن اول خود برگرديم آيا حركت و تكامل مستلزم ازخود بى خود شدن است؟ آيا هر موجودى يا بايد خودش خودش بماند و يا بايد راه تكامل پيش گيرد؟ پس انسان يا بايد انسان بماند و يا متحول و متكامل گردد و تبديل به غير انسان گردد؟
پاسخ اينست كه حركت و تكامل واقعى يعنى حركت شىء به سوى غايت وكمال طبيعى خود، و به تعبير ديگر حركت از راه مستقيم طبيعت و خلقت به هيچ وجه مستلزم اين نيست كه خود واقعى آن موجود تبديل به خود ديگر گردد.
آنچه خود واقعى يك موجود را تشكيل مى دهد (وجود) او است نه ماهيتش، تغيير ماهيت و نوعيت به هيچ وجه مستلزم تبديل خود به ناخود نيست، صدرالمتالهين كه قهرمان اين مساله است تصريح مى كند كه انسان نوعيت مشخص ندارد و مدعى است كه هر موجود متكامل، در مراتب تكامل، (انواع) است نه نوع، رابطه يك وجود ناقص با غايت و كمال طبيعىخود، رابطه يك شىء با يك شىء بيگانه نيست بلكه رابطه خود با خود است، رابطه خودضعيف است با خود واقعى، آنجا كه شىء به سوى كمال واقعى خود در حركت است از خود به سوى خود حركت مى كند و به تعبيرى مى توان گفت از ناخود به خود حركت مى كند. تخم گياهى كه در زمين مى شكافد و از زمين مى دمد و رشد مى كند، ساقه و شاخه و برگ و گل مى دهد، از خود به سوى نا خود نرفته است، اگر خود آگاه مى بود و به غايت خويش شاعر مى بود احساس از خود بيگانگى نمى كرد.
اينست كه عشق به كمال واقعى، عشق به خود برتر است، و عشق ممدوح، خود خواهى ممدوح است.
شيخ اشراق رباعى لطيفى دارد مى گويد:
خود را ز براى نيك و بد گم نكنى
هشدار كه راه خود به خود گم نكنى
هان تا سر رشته خرد گم نكنى
رهرو توئى و راه توئى منزل تو
پس از اين مقدمات، اجمالا مى توانيم حدس بزنيم كه ميان خواستن خدا،حركت به سوى خدا، تعلق و وابستگى به خدا، عشق به خدا، بندگى خدا،تسليم به خدا با هر خواستن ديگر و حركت ديگر و وابستگى ديگر و عشق وبندگى و تسليم ديگر تفاوت از زمين تا آسمان است، بندگى خدا بندگيى است كه عين آزادى است، تنها تعلق و وابستگيى است كه توقف و انجماد نيست، تنها غير پرستى است كه از خود بي خود شدن و با خود بيگانه شدن نيست.
چرا؟ زيرا او كمال هر موجود است، مقصد و مقصود فطرى همه موجودات است: و ان الى ربك المنتهى. اكنون به نقطه اى رسيده ايم كه مى توانيم بيان قرآن را در زمينه اينكه فراموشى خدا فراموشى خود است، باختن خدا باختن همه چيز است، بريدن با خدا سقوط مطلق است، توضيح دهيم.
-------------------------------
1-سوره كهف آيه 18.
2-سوره يونس آيه 10.
3-سوره النجم آيه 29.
4-سوره الرعد آيه 12.
5-سوره روم آيه 30.
-------------------------
شهيد مطهرى (ره)