زهد و عشق و پرستش
سرچشمه ديگر زهد و ترك لذت گرايى، برخوردارى از مواهب روحى و معنوىاست. ما فعلا در صدد اثبات جنبه معنوى جهان و جنبه معنوى انسان نيستيم، اين خود داستانى ديگر است، بديهى است كه بنابر جهان بينى مادى ترك لذت گرائى و ماده پرستى و پول پرستى براى يك سلسله كمالات معنوى، بى معنىاست، ما فعلا با اين مكتب و اينگونه طرز تفكر كارى نداريم روى سخن باكسانى است كه بوئى از معنويت به مشامشان رسيده است. اگر كسى بوئى از معنويت برده باشد مى داند كه تا انسان از قيد هوا پرستى آزاد نگردد، و تا طفل جان از پستان طبيعت گرفته نشود، و تا مسائل مادى از صورت هدف خارج نشود و به صورت وسيله در نيايد، سرزمين دل براى رشد و نمو احساسات پاك و انديشه هاى تابناك و عواطف ملكوتى آماده نمى گردد. اينست كه مى گويند: زهد شرط اصلى معرفت افاضى است و پيوندى محكم و ناگسستنى با آن دارد.
حق پرستى به معنى واقعى كلمه يعنى شور محبت و خدمت حق را داشتن، وبا ياد او مانوس بودن، و از پرستش او لذت بردن، و در حال توجه وحضور و ذكر دائم بودن، با خودپرستى و لذتگرائى و در اسارت زرق و برقماديات بودن، به هيچ وجه سازگار نيست. نه تنها خدا پرستى مستلزم نوعىزهد است، هر عشق و پرستشى خواه در مورد وطن يا مسلك و مرام، مستلزم نوعى زهد و بى اعتنائى نسبت به شؤون مادى است.
عشقها و پرستشها برخلاف علمها و فلسفه ها، چون سرو كارشان با دل و احساسات است رقيب نمى پذيرند. هيچ مانعى ندارد كه يك نفر عالم و يا فيلسوف بنده درم و دينار باشد و به موقع خود فكر و انديشه را در مسائل فلسفى و منطقى و طبيعى و رياضى به كار اندازد. ولى امكان ندارد قلب چنين فردى كانون يك عشق، آنهم عشق به يك معنى، از قبيل نوع انسان ويا مرام و مسلك بوده باشد، تا چه رسد به اينكه بخواهد كانون عشق الهى باشد و از عشق الهى برافروخته گردد و محل سطوع اشراقات و الهامات خدائى گردد. پس خانه دل را از تعلقات مادى خالى و فارغ نگه داشتن و بتهاى سيمو زر را از كعبه دل فرود آوردن و شكستن، شرط حصول كمالات معنوى و رشد شخصيت واقعى انسانى است.
همانطور كه بارها گفته ايم هرگز نبايد آزادى از بندگى سيم و زر و بى اعتنائى به آنچه قابل تبديل به اين فلز است، با رهبانيت و ترك مسؤوليتها و شانه خالى كردن از زير تعهدات اشتباه بشود، بلكه مسؤوليت و تعهد تنها در پرتو چنين زهدهائى است كه حقيقت خويش را باز مى يابند وديگر لفظ تو خالى و ادعاى بى پشتوانه نمى باشند. همچنان كه در شخص على عليه السلام اين دو، يعنى زهد و احساس مسؤوليت يك جا جمع بود، على اول زاهد جهان بود و در عين حال حساسترين قلبها را نسبت به مسؤوليتهاى اجتماعى در سينه داشت. او از طرفى مى گفت:
(ما لعلى و لنعيم يفنى و لذه لا تبقى ).(1)
على را با نعمت و لذت ناپايدار چه كار؟
از طرف ديگر، براى يك بى عدالتى كوچك و احيانا به خاطر يك محروم، شب خوابش نمى برد. اوحاضر نبود شكم سير بخوابد مبادا در اقصى بلاد كشور فردى گرسنه پيدا شود.
(و لعل بالحجاز او اليمامه من لا طمع له فى القرص و لا عهد لهبالشبع). (2)
ميان آن زهد و اين حساسيت رابطه مستقيم بود، على چون زاهد و بى اعتناو بى طمع بود و از طرف ديگر قلبش از عشق الهى مالامال بود و جهان را از كوچكترين ذره گرفته تابزرگترين ستاره يك واحد ماموريت و مسؤوليت مى ديد، اين چنين نسبت به حقوق و حدود اجتماعى حساس بود. او اگر فردى لذت گرا و منفعت پرست مى بود محال بود اين چنين شخصيت مسؤول و متعهدى پيدا كند.
در روايات اسلامى به اين فلسفه زهد تصريح شده است و در نهج البلاغه بالخصوص بر آن تكيه شده است. در حديث از امام صادق عليه السلام رسيده است كه...
(و كل قلب فيه شك او شرك فهو ساقط و انما اراد وا الزهد لتفرغقلوبهم للاخره).
يعنى هر دلى كه در آن شك يا (شرك) وجود داشته باشد از درجه اعتبار ساقط است از اين جهت زهد را برگزيدند كه دلهايشان براى آخرت ازهر آرزوى ديگر خالى و فارغ باشد.
چنانكه مى بينيم در اين حديث هر نوع هوا پرستى و لذت پرستى، (شرك) و بر ضد خدا پرستى خوانده شده است. مولوى زهد عارفانه را اين چنين توصيف مى كند:
زهد اندر كاشتن كوشيدن است

جان شرع و جان تقوا عارف است

(بو على) در نمط نهم اشارات كه به (مقامات العارفين) اختصاص يافته است زهد را به زهد عارف و زهد غير عارف تقسيم مى كند. مى گويد:
زاهدانى كه از فلسفه زهد آگاهى ندارند، به خيال خود (معامله) اىانجام مى دهند، كالاى آخرت را با كالاى دنيا معاوضه مى كنند. از تمتعات دنيا دست مى شويند كه در عوض از تمتعات اخروى بهره مند گردند به عبارت ديگر در اين جهان برداشت نمى كنند تا در جهان ديگر برداشت نمايند ولىزاهد آگاه و آشنا به فلسفه زهد از آن جهت زهد مى ورزد كه نمى خواهد ضميرخويش را به غير ذات حق مشغول بدارد چنين شخصى شخصيت خويش را گرامىمى دارد و جز خدا چيز ديگر را كوچكتر از آن مى داند كه خود را بدان مشغولسازد و در بند اسارتش درآيد.
عبارت بوعلى اينست:
(الزهد عند غير العارف معامله ما كان يشترى بمتاع الدنيا الاخره والزهد عند العارف تنزه ما عما يشغل سره عن الحق و تكبر على كل شىء غيرالحق).
و هم او در فصلى ديگر از كتاب اشارات آنجا كه درباره (تمرين عارف) بحث مى كند مى گويد:
اين تمرين به خاطر سه هدف است: يكى رفع مانع يعنى برداشتن غير خدااز سر راه، دوم رام و مطيع ساختن نفس اماره نسبت به نفس مطمئنه، سومتلطيف باطن.
آنگاه براى هر يك از آن سه هدف عامل يا عواملى ذكر مى كند. مى گويدزهد حقيقى و واقعى كمك مى كند به هدف اول، يعنى برداشتن غير حق از سرراه.
تضاد دنيا و آخرت
مساله تضاد دنيا و آخرت و دشمنى آنها با يكديگر و اينكه اين دو ماننددو قطب مخالفند از قبيل مشرق و مغربند كه نزديكى با هر يك مساوى است با دورى از ديگرى، همه مربوط به اين مطلب است يعنى مربوط است به جهاندل و ضمير انسان و دلبستگيها و عشقها و پرستشهاى انسان، خداوند به انسان دو دل نداده است:
(ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه) با يك دلنمى توان بيش از يك معشوق برگزيد.
اينست كه وقتى از على عليه السلام درباره جامه اش كه كهنه و مندرس بود سؤال كردند فرمود:
(يخشع له القلب و تذل به النفس و يقتدى به المؤمنون).
دل به اين سبب نرم مى گردد، و نفس به اين وسيله رام مى شود و مؤمنانبه آن اقتدا مى كنند.
يعنى كساني كه جامه نو ندارند از پوشيدن جامه كهنه ناراحت نمى شوند واحساس حقارت نمى كنند زيرا مى بينند پيشواى شان جامه اى بهتر از جامه آنها نپوشيده است.
آنگاه اضافه فرمود كه همانا دنيا و آخرت دو دشمن مشخص و دو راهم ختلفند هر كس دنيا را دوست بدارد و رشته تسلط دنيا را به گردن خود بيندازد طبعا آخرت را و آنچه مربوط بهآخرت است دشمن مى دارد. دنيا و آخرت به منزله مشرق و مغربند كه نزديكى به هر يك از اينها عين دورى از ديگرى است اين دو در حكم دو هو ومى باشند. (3)
على عليه السلام در يكى از نامه هايش مى نويسد: (4)
(و ايم الله يمينا استثنى فيها بمشيه الله لاروضن نفسى رياضه تهشمعها الى القرص اذا قدرت عليه مطعوما و تقنع بالملح مادوما و لادعنمقلتى كعين ماء نضب معينها مستفرغه دموعها ا تمتلى السائمه من رعيهافتبرك... و ياكل على من زاده فيهجع؟! قرت اذا عينه، اذا اقتدىبعد السنين المتطاوله بالبهيمه الهامله و السائمه المرعيه).
(سوگند ياد مى كنم به ذات خدا كه به خواست خدا نفس خويش را چنانورزيده سازم و گرسنگى بدهم كه به قرص نانى و اندكى نمك قناعت بورزد وآنرا مغتنم بشمارد همانا آنقدر (در خلوتهاى شب) بگريم كه آب چشمه چشمم خشك شود، شگفتا آيا اين درست است كه شتران در چراگاهها شكم خويش را انباشته كنند و در خوابگاه خويش را انباشته كنند و در خوابگاهخويش بخسبند، و گوسفندان در صحراها خود را سير كنند و در جايگاه خويش آرام گيرند، على نيز شكم خويش را سير كند و در بستر خود استراحت كند؟چشم على روشن! پس از ساليان دراز به چهار پايان اقتدا كرده است) آنگاه مى فرمايد:
(طوبى لنفس ادت الى ربها فرضها و عركت بجنبها بؤسها و هجرت فىالليل غمضها حتى اذا غلب الكرى عليها افترشت ارضها و توسدت كفها فىمعشر اسهر عيونهم خوف معادهم و تجافت عن مضاجعهم جنوبهم و همهمت بذكرربهم شفاههم و تقشعت بطول استغفارهم ذنوبهم اولئك حزب الله الا انحزب الله هم المفلحون).
خوشبخت و سعادتمند آنكه فرائض پروردگار خويش را انجام دهد، رنجهارا مانند سنگ آسيا دانه را، خورد كند، شب هنگام از خواب دورى گزيند، آنگاه كه سپاه خواب حمله مىآورد، زمين را فرش و دست خود را بالشقرار مى دهد، در زمره گروهى كه بيم روز بازگشت، خواب از چشمشان ربودهو پهلوهاشان از خوابگاههاشان جاخالى كرده است و لبهاشان به ذكر پروردگارشان در زمزمه است، ابرهاى گناهان بر اثر استغفار مداوم شانبرطرف شده است. آنانند حزب خدا، همانا تنها آنان رستگارانند.
ذكر اين دو قسمت پشت سر يكديگر رابطه زهد و معنويت را كاملا روشن مى كند. خلاصه دو قسمت اينست كه از دو راه يكى را بايد انتخاب كرد. يا خورد و خواب و خشم و شهوت، نه رازى و نه نيازى، نه توجهى و نه نماشكى و نه انسى و نه روشنائى و گامى از حد حيوانيت فراتر نرفت، و يا قدمى در وادى انسانيت و استفاده از مواهب خاص الهى كه مخصوص دلهاى پاك و روحهاى تابناك است.

نوشتن دیدگاه