261 «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِى سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِى كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَاللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ»
ترجمه[1]:
تفسير:
«مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ» اين «مثل» مثل شخص منفق نيست، بلكه مثل انفاق اوست؛ يعنى مالى كه انفاق مى كند و اختصاص به انفاق در جهاد ندارد، زيرا آيه مطلق است، جميع انفاقات واجبه و مستحبّه ، حتى هر عبادتى كه توقف بر بذل مال داشته باشد، مثل مصارف عُرس ابناء و بنات[2] و مصارف زيارت و اقامه عزاى اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام و بناى مساجد و مدارس و خريد كتب علميّه و اصلاح طرقات[3] و هر چه براى مسلمين نفع داشته باشد، چه منافع شخصيه يا صنفيه يا نوعيه[4] و ما در ذيل آيه شريفه «وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ» اقسام انفاقات را از واجبات و مستحبّات متعرض شديم[5].
[شمول آيه جميع عبادات را مانند نماز، روزه، حج و ...]
«فِى سَبِيلِ اللّهِ» كه داعى و محرّك آن قربت باشد و خلوص، كه جز امتثال امر الهى و اطاعت فرمان او قصد ديگرى نباشد، زيرا مثوبت متفرع بر عبادت است و عبادت بدون قصد قربت و خلوص تحقّق پذير نيست، و اين آيه اگر چه در موضوع انفاق مال است، لكن در اخبار بسيار از ائمّه عليهم السلام كه در برهان نقل كرده شامل جميع عبادات، مثل نماز، روزه، حج و نحوها كه استشهاد به اين آيه فرموده اند، استفاده مى شود كه ذكر انفاق مالى از باب مثال است. چنانچه از حضرت صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:
«إذا أحسن العبد المؤن عمله ضاعف اللّه تعالى عمله لكلّ حسنة سبعمائة، وذلك قول اللّه «واللّه يضاعف لمن يشاء»، فأحسنوا أعمالكم لثواب اللّه»، فقلت: ما الإحسان، قال: «إذا صلّيت فأحسِن ركوعك و سجودك، و إذا صمت فَتَوَقّ كلَّ ما فيه فساد صومك، وإذا حججت فَتَوَقّ ما يحرم عليك في حجّك وعمرتك، وكلّ عملٍ تعمله للّه فليكن نقيّاً من الدنس»[6].
و قريب به اين مضمون اخبار ديگرى است.
«كَمَثَلِ حَبَّةٍ» كاف «كَمَثَل» زايده نيست، بلكه مراد مثل اين، مثلِ مثلِ اوست و از همين نكته ممكن است استفاده عموم كرد، كه همين نحوى كه براى اعمال صالحه مى شود مَثَل به «حبّه» زد، مى شود مثل به انفاق زد، تمام از يك وادى است. و مراد از حبّه، دانه گندم است.
«أَنْبَـتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ» كه يك دانه گندم هفت خوشه بروياند، و توهّم اينكه اين واقعيت ندارد بسيار فاسد است، زيرا اولاً، در همين اصفهان خودمان بعض رعايا مشاهده كرده اند در بعض مواقع و ثانيا، مجرد امكان كافى است براى مَثَل.
«فِى كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ» كه هفت سنبله هفتصد حبه مى شود، پس يك درهم انفاق هفتصد درهم مى شود.
«وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ»، بعضى گفتند مراد ضِعف هفتصد است كه هزار و چهارصد باشد، بعضى گفتند اضعاف مضاعف إلى ما شاء اللّه، بعضى گفتند ما زاد از هفتصد.
لكن از اخبار استفاده مى شود كه اين جمله بيان جمله قبل است؛ يعنى يك درهم هفتصد شدن يا يك حبّه هفتصد برابر شدن از جهت اين است كه خداوند يك درهم را مثلاً زياد مى فرمايد و مضاعف مى كند تا هفتصد برابر، چنانچه در حديث سابق تصريح فرمود:
«لكلّ حسنة سبعمائة، وذلك قول اللّه: «واللّه يضاعف لمن يشاء»». و از امالى شيخ از حضرت باقر عليه السلام:
«إذا أحسن العبد المؤمن ضاعف اللّه عمله بكلّ حسنة سبعمائة ضعف، فذلك قوله عزّ وجلّ: «واللّه يضاعف لمن يشاء»»[7].
و در حديث عياشى از حضرت صادق عليه السلام:
«إذا أحسن المؤن عمله ضاعف اللّه عمله بكلّ حسنة سبعمائة ضعف فذلك قول اللّه: «واللّه يضاعف لمن يشاء»»[8].
«وَ اللّهُ واسِعٌ»؛ قدرتش و رحمتش و فضل و كرمش وسعت دارد، هر چه حكمت اقتضا كند مضايقه ندارد.
«عَليمٌ» به خصوصيات عمل و نيات عامل و قابليت هر يك چه مقدار از تفضل است، عالم است
تنبيه:
اين آيه شريفه در مقام تحديد نيست كه يك هفتصد، بلكه در مقام كثرت است، به مقدار تفاوت درجات ايمان و اخلاق و كيفيات اعمال، مثوبات عمل تفاوت پيدا مى كند، بسا إلى غير النهايه مى رسد. و نيز مراد از كثرت، عين آن جنس نيست كه گندم را هفتصد برابر گندم دهد و درهم را هفتصد درهم، بلكه مراد اين است كه هر عملى استحقاق هر مقدار مثوبتى دارد، خداوند تفضلاً زايد بر اين مقدار تا هفتصد برابر عنايت مى فرمايد، هر چه پاك تر و خوب تر باشد به قدرى كه قابل تفضل باشد، ولو همين مقدار اوليه هم از روى فضل است نه استحقاق؛ زيرا حقى از براى عبد بر گردن مولا نيست، چنانچه قبلاً متذكر شديم، بلكه هم در دنيا و هم در آخرت اضعاف مضاعف عنايت مى فرمايد.
------------------------------------------------
[1] . مَثَلِ [صدقات] كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند همانند دانه اى است كه هفت خوشه بروياند كه در هر خوشه اى صد دانه باشد؛ و خداوند براى هر كس كه بخواهد [آن را] چند برابر مى كند، و خداوند گشايش گر داناست.
[2] . هزينه ها و مخارج ازدواج فرزندان .
[3] . يعنى بهسازى راهها .
[4] . منافع شخصى و گروهى و اجتماعى.
[5] . ر. ك: همين تفسير ، ج1، ص400.
[6] . هرگاه بنده مؤمن اعمالش را به خوبى انجام دهد، خداوند متعال عملش را به ازاى هر حسنه اى هفتصد برابر مى كند و اين همان سخن خداست كه خداوند براى هر كس كه بخواهد، چند برابر مى كند. پس اعمالتان را براى رسيدن به ثواب الهى نيكو و زيبا كنيد. راوى گويد : گفتم: احسان و نيكويى چيست؟ فرمود: هرگاه نماز خواندى، ركوع و سجده ات را به خوبى به جا بياور و هرگاه روزه گرفتى، از هر چه كه باعث تباه شدن روزه ات مى شود، دورى كن و هرگاه به حج رفتى، از آنچه در حج و عمره بر تو حرام است، اجتناب كن و هر كارى كه براى خدا انجام مى دهى، بايد از آلودگى پاك باشد. المحاسن: ج1 ، ص396 ، ح289 ؛ تفسير البرهان: ج1، ص555 ،ح1 و وسائل الشيعة: ج1، ص61، ح10.
[7] . امالى طوسى : ص224 ، ح38 ؛ بحار الأنوار : ج65 ، ص24 ، ح42 و تفسير البرهان : ج1 ، ص555، ح2.
[8] . تفسير عياشى: ج1، ص167، ح482؛ بحار الأنوار: ج68، ص248، ح8 و تفسير البرهان: ج1، ص556، ح5.