جوانان، كانون شور و هيجان و سرمايه آينده يك ملت هستند كه در برنامه ريزي‌ها و سياست‌هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي به توجه ويژه‌اي نياز دارند. نيم نگاهي به شرايط زيستي ـ غريزي، ذهني، رواني، عاطفي، اخلاقي و دگرگوني‌هاي دوران جواني، ضروت در پيش گرفتن شيوه صحيح برخورد با جوانان را يادآور مي‌شود.
هدايت و تربيت صحيح جوانان و به كارگيري نيروها و استعدادهاي آنان در پيش رفت آينده كشور بسيار مؤثر است. با توجه به تلاش‌هاي دشمن براي فاصله گرفتن جوانان از هويت فرهنگي و مذهبي، بررسي راه‌هاي گسترش و موانع دين داري و دين باوري در بين جوانان اهميت ويژه‌اي دارد. مسجد به عنوان پايگاهي ديني است كه حضور جوانان در آن، بنياد ديني جامعه را تقويت ميكند. در اين بخش با بررسي موانع حضور جوانان در مسجد، راه‌هاي جذب جوانان را بررسي ميكنيم
موانع حضور جوانان در مسجد
1ـ بحران هويت ديني
2ـ تهاجم فرهنگي
3ـ روحيات و خواسته‌هاي جوان و مسجد
4ـ ناهنجاريها
5ـ دين گريزي
راه‌هاي جذب جوانان
1-امام جماعت
2ـ خانواده و دوستان
3ـ امكانات و فعاليت‌هاي مسجد
امكانات
فعاليت‌ها
سفرهاي زيارتي و سياحتي
الف) مكان و محل اردو
ب) زمان اردو
ج) مسائل حاشيه‌اي
مجله محلي
كلاس‌هاي آموزشي
4ـ بها دادن به جوانان
عضويت در هيئت امنا
نظر خواهي
واگذار كردن فعاليت‌هاي مسجد به جوانان
5ـ تبليغات ديني
6ـ حضور شخصيت‌هاي موجه و محبوب جوانان در مسجد
7ـ نظافت و تزيين مسجد
8ـ برخوردها
9ـ بيان مباحث مورد نياز جوانان در مسجد
10ـ تشويق
موانع حضور جوانان در مسجد
با توجه به ويژگي‌هاي شخصيتي جوانان و حساسيت و تأثير رفتار آنان در آينده انقلاب، در اين بخش موانع حضور جوانان در مسجد را بررسي ميكنيم. البته موانع رونق و شكوفايي مسجد در حاضر نشدن جوانان در اين مكان، مؤثر است.
1ـ بحران هويت ديني[1]
بحران هويت از سال‌هاي نوجواني آغاز مي‌شود و بخشي از سال‌هاي آغازين جواني را نيز در بر مي‌گيرد. نوجوان در صدد است تا به گونهاي روشن بداند كه او كيست؟ نقشي كه بايد در جامعه ايفا كند چيست؟ آيا او كودك است يا يك بزرگسال؟ آيا او توانايي آن را دارد كه روزي در جايگاه يك همسر، پدر يا مادر قرار گيرد؟ آيا او با وجود نژاد، مذهب يا زمينه‌هاي ملي كه او را از نظر مردم كم ارزش جلوه مي‌دهد، احساس اعتماد به نفس دارد؟[2]
بحران هويت، واژه‌اي است كه براي توصيف ناتواني نوجوان در پذيرش نقشي كه جامعه از او انتظار دارد به كار مي‌رود[3] و سبب مشغوليت بي هدف، هيجان‌هاي جانشين و ايجاد شخصيت منفعل در جوان مي‌شود.[4]
افراد شخصيت‌هاي گوناگوني دارند كه هويت ديني، يكي از آنهاست. هر انساني به هويت ديني نياز دارد؛ چون گرايش به پرستش از نيازهاي فطري اوست. به اين معنا كه فرد، مستقل از هرگونه يادگيري، در درونش تمايل به عبادت و بندگي خدا را احساس ميكند. تجلي چنين احساس و تمايلي در رفتار ديني آشكار مي‌شود.[5] هويت ديني، رابطه ميان آدمي و دين را تبيين ميكند كه پيامد تدوين آن، احساس تعهد در قبال ارزش‌ها و باورهاي آن مكتب است. برخي از صاحب نظران، تعهد را به عنوان سنگ بناي هويت ديني تلقي مي‌كنند.[6]
با توجه به آنچه هويت ديني در اختيار نسل جوان قرار مي‌دهد،[7]اختلال و آشفتگي در آن سبب ضعف دين داري در ميان جوانان مي‌گردد؛ زيرا تعهد و مسؤوليت پذيري فرد را در قبال گزاره‌هاي ديني كاهش مي‌دهد و اين گونه ضمانت اجرايي احكام ديني كاهش مي‌يابد.
اختلال در هويت ديني، سبب مي‌شود فرد نه بتواند ارزشهاي ديني گذشته خود را ارزيابي كند و نه صاحب ارزش‌هايي شود كه به كمك آنها بتواند آزادانه براي آينده طرح ريزي كند.[8] با درهم ريختگي نظام ارزشي فرد، از ديدگاه جوان امر مثبت و خوبي در مفاهيم ديني وجود ندارد تا انگيزه‌اي براي گرايش به آن داشته باشد. بنابراين، دچار بي تفاوتي و بي مسئوليتي مي‌گردد.
تخريب نظام ارزشي ديني سبب مي‌شود بسياري از افرادي كه دچار بحران هويت ديني هستند، در پي هويت منفي باشند و هويتي بر خلاف آن چه اولياي دين در نظر گرفته‌اند برگزينند. بسياري از رفتارهاي ضد اجتماعي و ناسازگارانه نوجوانان را مي‌توان از اين ديدگاه توضيح داد. مسئوليت گريزي، دلزدگي و بي تفاوتي، هر كدام از آثار نبود هويت هستند[9] كه در عرصه ديني و در قالب‌هاي بي توجهي به فرمان‌هاي الهي، بي علاقگي نسبت به ارزش‌ها، گزاره‌ها، اماكن، مراسم و نمادهاي ديني بروز ميكند.
با بيان اين مطالب، مشخص شد كه بحران هويت ديني، سبب تضعيف باورهاي ديني، اختلال نظام ارزشي مذهبي و بي توجهي به احكام ديني مي‌شود.
مسجد از مهم ترين مفاهيم و موضوعات ديني است كه بحران هويت ديني جوان، سبب پايين آمدن اعتقاد به آن و ضعف گرايش به حضور در جمع نمازگزاران مي‌شود.
2ـ تهاجم فرهنگي
فرهنگ ملي ايران با ارزشهاي مذهبي گره خورده است؛ به گونهاي كه مذهب، جزو جدايي ناپذير هويت مردم ايران است. دشمنان انقلاب و اسلام براي دست يابي به اهداف خود، تهاجمي گسترده را به فرهنگ و هويت ما برنامه ريزي و پشتيباني مي‌كنند. از آن جا كه جوانان مهم ترين قشر اثرگذار در شكوفايي آينده نظام هستند، در تهاجم فرهنگي بيشتر از ديگر گروه‌ها مورد تهاجم قرار مي‌گيرند. دشمن در اين مسير مي‌كوشد جوانان را از فرهنگ غني و كهن خود بيگانه سازد و ارزشهاي ديني را نزد آنان بي ارزش جلوه دهد.
در تهاجم فرهنگي پايگاه‌هاي ديني همچون مسجدها مورد حمله قرار مي‌گيرند. دشمن به اين شيوه مي‌كوشد فرهنگ ضد ارزشي غرب را در ميان جوانان گسترش دهد و آنان را نسبت به مفاهيم و احكام ديني بي عقيده كند. تربيت دست آموزه‌ها، فساد اخلاقي، قرار دادن جاي گزيني براي امور عبادي كه با روحيات و غرايز جواني نيز تناسب دارد، همچون نوار و سي‌دي‌هاي مبتذل و برنامه‌هاي ماهواره‌اي، ترويج الگوهاي غربي، تضعيف باورهاي ديني، تخريب و ترور شخصيت‌هاي خودي، دور كردن مردم از هويت ملي ـ اسلامي و ترويج فرقه‌هاي ساختگي.
مسجد پايگاهي است كه در راه مبارزه با تهاجم فرهنگي بسيار مؤثر است.[10] بنابراين، در صورتي كه در اين جدال نابرابر فرهنگي، مسجد جوانان را جذب كند، قدم بلندي در راه مبارزه با تهاجم فرهنگي برداشته شده است.
3ـ روحيات و خواسته‌هاي جوان[11] و مسجد
جوانان، روحيات و خواسته‌هايي دارند كه از ويژگي‌هاي دوران جواني است و مسجد ميتواند با برنامه‌هاي گوناگون و پرشور و هيجان انگيز، جوانان را به سوي فطرت پاكشان بكشاند. به همين دليل، جوانان در برخي مراسم ديني كه شور و هيجان بيشتري دارد حضور چشم گيري دارند. مراسم سينه زني، زنجير زني و دسته‌هاي عزاداري، اين ويژگي‌ها را دارند بنابراين، حضور جوانان در آن مراسم بيشتر به چشم مي‌خورد.
البته اين به معناي اختلاف ذاتي مسجد با همه روحيات و خواسته‌هاي جوان نيست، بلكه به اين معناست كه جوان به جهت روح بي آلايشش، گرايش به عبادت و ارضاي قوه پرستش دارد و از سوي ديگر به جهت انرژي و پتانسيل جسمي فراوان خواهان تحرك و جنب و جوش است كه بايد از اين ناحيه نيز سيراب شود. بنابراين، وجود برنامه‌هاي كسل كننده كه حس كنجكاوي و تنوع خواهي جوان را سيراب نكند، ميتواند به دوري وي از مسجد بينجامد.
4ـ ناهنجاريها[12]
جوانان، روحيات و دنياي شگفت آوري دارند كه از كنار هم قرار گرفتن قدرت جسمي و قدرت احساسي به دست مي‌ِآيد و به سمت عقلاني شدن پيش مي‌رود. به همين دليل، جوانان معمولا با محيط اطراف و بزرگ ترها، مشكلات رفتاري، عقيده‌اي و سليقگي دارند. اين اختلاف گاهي سطحي و زودگذر است كه در شخصيت و رفتار جوان تأثير زيادي ندارد، ولي گاهي اين اختلاف‌ها به ناهنجاريها و ناسازگاري جوان مي‌انجامد و به اين ترتيب امنيت روحي و رواني لازم براي دين داري از بين مي‌رود.
در اين ميان، مسجد نيز به عنوان يكي از مهم ترين گزاره‌هاي ديني در نظام رفتاري جوان، جايگاه چنداني به دست نخواهد آورد. عوامل ظهور ناهنجاريها در نوجوانان و جوانان چنين است: درك نكردن روحيه جوان، الگوي نامناسب، تضاد در روش تربيتي، فاصله طبقاتي، كم توجهي خانواده‌ها، ناكارآمدي كانون‌هاي ديني، استفاده ابزاري از دين، كم توجهي به مشكلات، تساهل و تسامح.
5ـ دين گريزي[13]
دين گريزي گروهي از جوانان به ويژه دسته‌اي كه پرورش يافته دوران انقلاب هستند، از مسائل مهم اجتماعي و فرهنگي كشور است كه بايد مسئولان آموزش و پرورش، رسانه‌ها، خانواده‌ها و عالمان ديني، درباره آن چاره انديشي كنند. دين گريزي فقط به سبب تهاجم فرهنگي يا هوا و هوس جوانان نيست، بلكه علت‌هاي گوناگوني دارد و تا زماني كه همه آنها به صورت واقع بينانه و عميق بررسي نگردد، نسل آينده انقلاب با خطر جدي رو به رو است. مسجد نيز به عنوان يكي از مهم ترين نهادهاي ديني، در بحران دين گريزي به گونهاي جدي در خطر است.
برخي از عوامل دين گريزي جوانان چنين است: بيان نامعقول از برخي مفاهيم ديني، عملي نشدن عدالت اجتماعي در سطح جامعه با وجود شعارهاي فراوان، توجه نكردن به نيازهاي اساسي نسل جوان همچون ازدواج، كار و مسكن، استفاده ابزاري از دين به دست برخي سياست بازان براي رسيدن به هدف‌هاي شخصي و گروهي، نبود برنامه ريزي درست فرهنگي براي نسل جوان و تهاجم برنامه ريزي شده فرهنگي دشمنان داخلي و خارجي براي انحراف نسل جوان.
براي بر طرف شدن اين عوامل بايد گروه‌ها و سازمانهاي گوناگون اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي، طرحي اصولي و همه سويه را برنامه ريزي كنند تا مهم ترين قشر اثرگذار جامعه در آينده انقلاب، از دين گريزان نشوند. در اين صورت، يكي از مهم ترين موانع حضور جوان در مسجد حذف خواهد شد.
راه‌هاي جذب جوانان
علاوه بر مواردي كه در بحث عوامل رونق و شكوفايي مسجدها مطرح شده، عوامل ديگري نيز در جذب جوانان به مسجد مؤثر است. اين عوامل را بررسي ميكنيم:
1-امام جماعت
امام جماعت، مهم ترين عضو مديريتي مسجد است كه ميتواند با برنامه ريزي و عملكرد درست، زمينه مناسبي را براي پيش برد عوامل حضور مردم در مسجد، فراهم كند. درباره حضور جوانان در مسجد نيز عملكرد امام جماعت، شخصيت امام جماعت و چگونگي برخورد او با جوانان، در ايجاد و چگونگي نگرش جوانان نسبت به دين و مسجد بسيار مؤثر است.
روابط و احترام ميان امام جماعت و جوانان، نبايد در چارچوبي خشك و رسمي باقي بماند. و بايد به روابط عاطفي بيانجامد؛ يعني امام جماعت به عنوان يكي از دوستان جوانان به شمار رود. امام جماعت براي اينكه سطح روابطش را با جوانان به اين حد برساند بايد به مسائل گوناگوني توجه داشته باشد و همواره جوانان را همراهي كند. او ميتواند در مشكلات، آنان را ياري كند، موفقيت‌هايشان را به آنان تبريك بگويد، از ناراحتي و غم‌‌هايشان ابراز تأسف كند، هداياي كوچكي همچون عطر، تسبيح و انگشتر به عنوان يادگاري به آنان تقديم كند، در صورت امكان، روز تولدشان را به آنان تبريك بگويد و كارهاي ديگر كه با توجه به شرايط امام جماعت و فرهنگ و روحيات اهالي محل در برقراري و ايجاد ارتباط دوستانه و محبت آميز مؤثر است.
بهتر است ارتباط امام جماعت و جوانان به روابط حضوري محدود نشود. برقراري ارتباط كتبي نيز ميان جوانان و امام جماعت بسيار مفيد است. در اين صورت، جوانان از اينكه امام جماعت به آنان احترام مي‌گذارد و به شكل خصوصي، مطلبي را براي آنان بيان كرده، احساس شخصيت مي‌كنند، به امام جماعت نزديك شده و مطالبي را كه نمي‌توانند بيان كنند كتبي با امام جماعت در ميان مي‌گذارند.
البته امام جماعت پيش از اينكه درباره جلب جوانان به مسجد و برقراري ارتباط با وي اقدام نمايد، به بايد طور كامل از نيازها و روحيات، ارزش‌ها، خواسته‌ها، سليقه‌ها، توان مندي‌ها و آسيب‌هايي كه جوان را تهديد ميكند و راه‌هاي رويارويي با آن آگاه باشد. در اين صورت ميتواند فعاليت‌ها و برخوردهاي خود را با جوانان به شكلي تنظيم كند كه علاوه بر رفع نيازهايشان، آنان را به مسجد بكشاند. در غير اين صورت، اميد زيادي براي موفقيت امام جماعت در جذب جوانان به مسجد وجود ندارد.
شناخت موانع برقراري ارتباط عميق و پايدار ميان جوانان و امام جماعت، يكي از مهم ترين كارهايي است كه امام جماعت بايد براي رسيدن به اين اهداف انجام دهد؛ چون آگاهي از اين موانع، براي انتخاب راه كارهاي درست در جهت رفع موانع لازم است.
2ـ خانواده و دوستان
خانواده و دوستان از مهم ترين عوامل تشكيل دهنده شخصيت افراد هستند كه در شكل گيري انديشه تربيتي، سياسي، تحصيلي و ديني فرد مؤثر خواهند بود. اگر اعضاي خانواده به ويژه پدر و مادر خود به مسجد بروند يا به رفت و آمد فرزندشان به مسجد توجه كنند يا اينكه فضاي خانه به طور كلي با آموزش‌ها و مفاهيم ديني آشنا باشد، مي‌توان انتظار داشت جوانان با مسجد، ميانه خوبي داشته باشد.
در خارج از خانواده دوستان بر ارزش‌ها و بينش‌هاي جوان تأثير زيادي دارند. از آنجايي كه روابط دوستانه جوانان، قوي تر و مؤثرتر از ديگر رده‌هاي سني است، اهميت گروه دوستان بيشتر مي‌شود.
خانواده‌ها بايد به گونهاي غير مستقيم بر دوستان و دوست يابي فرزند خود نظارت كنند و ملاك‌هاي دوست خوب و اهميت دوست و دوستي را براي جوانان بازگو كنند تا فرزندشان به وسيله دوستان مؤمن و مسجدي به آموزه‌هاي ديني از جمله مسجد علاقه مند شوند.
3ـ امكانات و فعاليت‌هاي مسجد
در بحث بررسي نقاط ضعف و قوت مسجدها، به اهميت گستردگي فعاليت‌هاي مسجد و امكانات آن اشاره شد. با توجه به ابزارها و شيوه‌هاي نوين فرهنگي، امروزه مسجدها بدون امكانات و فعاليت‌هاي گوناگون و حساب شده نمي‌توانند با ديگر مراكز و ابزار به ظاهر فرهنگي رقابت كنند.
امكانات
با توجه به روحيات و فضاي فرهنگي جامعه، مسجد براي جذب جوانان، بايد دست كم در دو زمينه فعاليت داشته باشد: امكانات فرهنگي و امكانات ورزشي.
اگر از سوي مسجد در محل، مكاني براي ورزش جوانان در نظر گرفته شود يا با
برنامه ريزي و هماهنگي هيئت امنا، جوانان مسجد بتوانند از امكانات ورزشي در سطح شهر با تخفيف ويژه استفاده كنند، بسيار مناسب است.
كانون فرهنگي، روزنامه‌ها، مجله‌ها، كامپيوتر، كتاب‌خانه، نوارخانه، بانك سي دي و ويدئو كلوپ از امكانات فرهنگي مسجد است كه با مديريت صحيح، ميتواند براي مسجد درآمدزا نيز باشد و به گسترش امكانات فرهنگي كمك كند.
فعاليت‌ها
مسجد براي جذب جوانان، بايد فعاليت‌هاي گوناگوني انجام دهد تا هر گروه از جوانان را با يك شيوه به سوي خود بكشاند.
برگزاري مسابقه‌ها
برگزاري مسابقه‌ها يكي از فعاليت‌هاي پردامنه و كم هزينه مسجد است كه در صورت مديريت صحيح، در آمدزا نيز خواهد بود. جوانان روحيات گوناگوني دارند. برخي به ورزش، برخي به هنر و برخي به نويسندگي علاقه مند هستند. براي مثال، در ماه مبارك رمضان پس از نماز جماعت و سخنراني، هر شب مسابقه‌هاي ورزشي برگزار شود. اين نوع مسابقه‌ها با روحيه بيشتر جوانان سازگار است. برگزاري مسابقه‌هاي قرآن، خطاطي، نقاشي، نويسندگي، خاطره نويسي، عكاسي و طراحي، در موضوعي متناسب با مناسبت‌هاي مذهبي در رده‌هاي سني گوناگون، فعاليتي مؤثر و مفيد است. برخي از اين مسابقه‌ها را مي‌توان در سطح كل شهر و يا حتي كل كشور برگزار كرد. حضور امام جماعت در هنگام برگزاري مسابقه‌ها يا اعلام نتايج در ايجاد و گسترش ارتباط او با جوانان مؤثر است.
هم چنين مسابقه‌هاي حضوري به صورت پرسش و پاسخ در مسجد، هنگام مراسمي كه در مناسبت‌هاي مذهبي برگزار مي‌شود، همراه با اهداي جوايز قابل توجه است.
سفرهاي زيارتي و سياحتي
جوانان، روحيه پر شور و با نشاطي دارند كه در راه هدايت آنان بايد از اين روحيه استفاده كرد. مسافرت ابزار مناسبي در اين راستا به شمار مي‌رود. مسافرت علاوه بر اينكه سبب شادابي روح و روان مي‌شود، ابزار فرهنگي و تبليغاتي مناسبي است كه اگر مسئولان اردو به آن توجه كنند، بسيار مفيد خواهد بود. اردو و مسافرت‌هاي دسته جمعي جوانان از سوي مسجد كه با حضور امام جماعت، برخي از اعضاي هيئت امنا و جوانان متعهد مسجدي
و ديگر جوانان مسجد برگزار مي‌شود از چند سو قابل توجه است:
الف) مكان و محل اردو
مسئولان اردو بايد مكاني را انتخاب كنند كه فقط تفريحي يا زيارتي نباشد، بلكه بايد به هر دو جنبه توجه شود، براي مثال مشهد مقدس و مناطق جنگي جنوب هم جنبه زيارتي و هم جنبه سياحتي دارد.
ب) زمان اردو
زمان برگزاري اردو و مدت آن نيز در جهت دهي به محتوا و بار معرفتي و شناختي آن مؤثر است. براي مثال برگزاري اردو در روز عرفه در مناطق جنوب، براي برگزاري دعاي عرفه مفيد است؛ به گونهاي كه اردو دو روز پيش از روز عرفه و يك روز پس از آن به پايان ميرسد؛ يعني اردو فقط به جنبه مذهبي توجه نداشته باشد، بلكه مسائل تفريحي نيز رعايت شود.
هم چنين اردويي براي زيارت مسجد مقدس جمكران و برگزاري دعاي توسل در شب‌هاي چهار‌شنبه مؤثر است. در صورت موافقت جوانان، مسافرت براي ديدار با علما و عرفا نيز پيشنهاد مي‌شود.
ج) مسائل حاشيه‌اي
گاهي ممكن است زمان و مكان اردو همه اهداف مسئولان فرهنگي مسجد را برآورده نكند يا اينكه به دليل روحيات و انتظارهاي ويژه جوانان، برگزاري اردو يا مكان مطلوب ممكن نباشد. در اين صورت، توجه به مسائل حاشيه‌اي اردو، گامي بلند و پنهان در راستاي دست يابي به اهداف دراز مدت و گران سنگ تربيت ديني است. اين مسائل، بدون اينكه سبب حساسيت جوانان حاضر در اردو بشود، به گونهاي غير مستقيم بسياري از مفاهيم ديني را به جوانان منتقل ميكند و فضاي كلي اردو را ديني ميكند.
براي مثال فرض كنيد كانون فرهنگي مسجد در تابستان، پس از به پايان رساندن امتحانات، اردوي چند روزه در مناطق سرسبز شمال برگزار ميكند. اين اردو از نظر زمان و مكان، مذهبي نيست و فقط سياحتي است، ولي مي‌توان فضاي اردو را ديني كرد. در اين راستا، توجه به نكات زير لازم است:
1ـ نام اردو بسيار مهم است و در جهت دهي كلي آن مؤثر است. براي مثال نام اردو، به رنگ سبز انتظار يا منتظران يا سربازان جوان و ديگر مفاهيمي باشد كه با فرهنگ مهدويت در ارتباط است.
2ـ برگزاري مراسم دعا و پخش اذان، نماز جماعت، سخنراني ديني و مسابقه‌هاي كتبي و شفاهي با موضوع‌هاي احكام فقهي و مسائل عقيدتي بسيار مهم و مؤثر است.
3ـ حضور امام جماعت در اردو و صحبت‌هاي موردي با جوانان، در آگاهي از نظريه‌ها و بحران‌هاي جوانان مؤثر است.
حضور ديگر بزرگان مذهبي محل نيز مفيد است.
4ـ مدت زماني كه جوانان در اتوبوس هستند، صوت مذهبي مثل نوار تواشيح، مداحي، مولودي خواني، قرآن با صوت زيبا و مناجات نامه پخش شود.
در كل بايد اردو به سمتي پيش رود كه علاوه بر بار معنوي روحاني، سبب دل زدگي جوانان نشود و آنان خاطره خوبي از اردو داشته باشند.
مجله محلي
جوانان توان مندي‌ها و استعدادهاي فراواني دارند كه استفاده بهينه از آنها و شكوفاسازيشان درايجاد اعتماد به نفس و مبارزه با تهاجم فرهنگي بسيار مؤثر است. يكي از اين امور كه در پركردن اوقات فراغت و رشد علمي و اجتماعي جوانان بسيار مؤثر است، راه اندازي مجله محلي در مسجد است. اين كار هر چند نخست با گرفتاري‌هايي رو به روست، ولي نخستين دست آورد‌هاي آن، تداوم كار را تقويت ميكند. همه اعضاي مسجد شامل نمازگزاران، هيئت امنا، كانون فرهنگي بسيج و امام جماعت، بايد در انجام اين طرح كمك كنند. مطالب اين مجله با نظارت هيت امنا و امام جماعت و با نويسندگي جوانان محل در موضوع‌هاي اجتماعي و ديني و محلي چاپ و در خانه‌هاي محل، پخش شود. هر يك از جوانان با توجه به توان مندي‌ها و علاقه‌اش، قسمتي از كار را بر عهده مي‌گيرد. بهتر است برخي مطالب به وسيله امام جماعت و هيئت امنا نوشته شود. احكام فقهي، مسائل عقيدتي، تفسير قرآن و روايت‌هايي به صورت گذرا و جالب، شخصيت شناسي شخصيت‌هاي بزرگ ديني و ملي، مطالب مورد علاقه جوانان با عنوان‌هاي گوناگون، همچون پسرها نخوانند، دخترها بدانند و مصاحبه با اعضاي محل در رده‌هاي سني و اجتماعي مختلف ميتواند از مطالب اين مجله باشد.
كلاس‌هاي آموزشي
يكي مهم ترين جنبه‌هاي مسجد، مسائل آموزشي است. هر چند بسياري از جوانان از درس و كلاس گريزان هستند، ولي برگزاري برخي كلاس‌هاي آموزشي مورد علاقه جوانان در جذب آنان مؤثر است. كلاس‌هاي آموزشي ورزشي و هنري علاوه بر اينكه به امكانات زيادي احتياج ندارد، مورد علاقه و اشتياق جوانان نيز هست. اين كلاس‌ها در رشته‌هاي خياطي، گلدوزي، گل سازي، هنر‌هاي دستي، خطاطي، نقاشي و طراحي، عكاسي و فيلم برداري، ورزش‌هاي رزمي و شنا براي خانمها و آقايان، قابل برگزاري است. براي افزايش سطح كمي و كيفي كلاس‌ها، هيئت امنا بايد با بخش آموزشي‌هاي فني و حرفه‌اي وزارت آموزشي و پرورش هماهنگي كند.
برگزاري برخي كلاس‌هاي كمك درسي، آموزش زبان و كامپيوتر در داخل مسجد يا خارج از مسجد، با برنامه ريزي و هماهنگي مسجد ممكن است.
4ـ بها دادن به جوانان
جوانان روحيه ويژه‌اي دارند. ستايش خواهي و جلب توجه كردن دو نوع از خواسته‌هاي جوانان در زمينه ذهن و عاطفه است.[14] بنابراين، بها دادن به جوانان، عامل مهمي در راستاي تأمين خواسته‌ها و جذب آنان به مسجد است. البته اين به معناي اختيار دادن زياد و غير منطقي به جوانان و يا پذيرش هر نوع نظر و سليقه آنان نيست.
عضويت در هيئت امنا
هيئت امنا، هيئت مديره مسجد است كه همه فعاليت‌هاي مسجد را سمت و سو مي‌دهد. بنابراين، عضويت يكي از جوانان متعهد و مؤمن مسجدي در هيئت امنا به نوعي بها دادن به چوانان است. اين اقدام بايد سبب ايجاد رقابت سازنده ميان جوانان، براي به دست آوردن اين پست باشد.
نظر خواهي
شايسته است بزرگ ترها، اعضاي هيئت امنا و امام جماعت، براي فعاليت‌هاي گوناگون مسجد، نظر جوانان را جويا شوند و در صورت امكان، پيشنهادهايشان را اجرا كنند. اين اقدام سبب خودباوري و احساس شخصيت در جوانان مي‌شود. آنان از اينكه مي‌بينند نظرهايشان در تصميم گيري‌هاي مسجد اثر دارد، خوشحالند و مسجد را از خود مي‌دانند. در نتيجه، پيوسته در مسجد حاضر خواهند شد.
واگذار كردن فعاليت‌هاي مسجد به جوانان
برخي از كارهاي مسجد را مي‌توان به طور كلي يا جزئي به جوانان واگذار كرد. براي مثال در يك مراسم، برنامه پذيرايي بر عهده جوانان باشد. اين اقدام با روحيه پرشور و نشاط جوانان تناسب دارد و سبب ايجاد وارستگي جوانان به مسجد مي‌شود.
5ـ تبليغات ديني
امروزه تبليغات در انتقال، ترويج و حتي ايجاد يك فرهنگ در جامعه، نقش مهمي دارد. با توجه به جنبه‌هاي رواني و احساسي تبليغات و اثرپذيري و روحيات جوان، به نظر ميرسد با تبليغات هوشمندانه ديني، بتوان جوانان را در مسير دين داري و مسجد ثابت قدم نگاه داشت. در اين باره بيان چند نكته لازم است:
الف) در فضاهاي آموزشي، همچون دبيرستان‌ها و مدرسه‌ها، زمينه مناسبي براي تبليغات وجود دارد. نصب پوسترهاي رنگي و جذاب در قالب اطلاع رساني، شيوه تبليغاتي مناسب به شمار مي‌آيد. پخش جزوه و بروشور درباره مسجد در ميان دانش آموزان نيز مفيد به نظر ميرسد.
ب) نصب پلاكاردهاي زيبا، درباره فضيلت و آثار مسجد و نماز جماعت در مكان‌هاي حضور جوانان، همچون ميدان‌هاي ورشي، قابل توجه است.
ج) پخش نوار مناجات از مسجد پيش از اذان و نماز و آماده سازي فضا، براي برگزاري نماز نيز از راه‌هاي تبليغات هستند.
6ـ حضور شخصيت‌هاي موجه و محبوب جوانان در مسجد
انسان در مراحل گوناگون زندگي خويش به الگو نياز دارد؛ زيرا با افزايش سن و تجربه‌هاي ذهني، تقليد به صورت آگاهانه صورت مي‌گيرد و در حيطه اراده قرار مي‌گيرد در اين حال، فرد مي‌كوشد خود را با شخص يا اشخاصي كه افرادي قابل قبول هستند همسان كند و نگرش‌ها و ويژگي‌هاي رفتاري و اخلاقي آن فرد يا اشخاص را براي خود سر مشق قرار دهد.[15]
يكي از خواسته‌هاي اجتماعي جوانان الگوپذيري است. او در جامعه، خواستار كساني است كه در رفتار و گفتار براي او الگو باشند.[16]
هيئت امنا بايد شخصيت‌هاي محبوب جوانان را در سطح شهر شناسايي كرده و آنان را به مسجد دعوت كند تا در جمع نمازگزاران حاضر شوند يا اينكه اگر شخصيت برجسته و توانايي است، مراسم سخنراني براي او تشكيل دهند.
اين كار با مشورت و همكاري خود جوانان امكان پذير است. براي مثال معلمان و مديران به مسجد فراخوانده شوند. اين كار بايد از نظر تبليغاتي و فرهنگي به خوبي پوشش داده شود. براي مثال با نصب پلاكارت در مقابل در مسجد به مدير دبيرستان خير مقدم گفته شود.
به طور كلي دعوت از هنرمندان، ورزشكاران و ديگر شخصيت‌هاي محبوب جوانان، براي حضور در ميان نمازگزاران، حركت مثبتي است كه چگونگي آن را موقعيت جغرافيايي مسجد و سطح فرهنگي محل تعيين ميكند.
7ـ نظافت و تزيين مسجد
در بحث رونق و شكوفايي مسجدها درباره نظافت و معماري و ساختمان مسجد و اثرگذاري آن بر بالندگي و رشد مسجد گفتيم.
جوانان روحيه‌اي زيبا دوست و پر نشاط دارند[17] و چنانكه فضاي مسجد چنين ويژگي داشته باشد در جذب جوانان مؤثر است. نكات لازم براي هماهنگي شكل ظاهري مسجد با اين ويژگي جوانان چنين است:
8ـ برخوردها
شايد مهم ترين عاملي كه سبب پر شور و نشاط شدن محيط مي‌شود شيوه برخورد اهل مسجد و نمازگزاران است. در اين برخوردها بايد علاوه بر رعايت احترام اجتماعي، طراوت و سرزندگي وجود داشته باشد و در قالب برخوردهاي خشك، مقدس نما و تعصب گرا (به اصطلاح پيرمردانه) خلاصه نشود.
جوان با دين اين برخورها درباره حضور يا حاضر نشدن در مسجد تصميم مي‌گيرد.
9ـ بيان مباحث مورد نياز جوانان در مسجد
جنبه آموزشي و معرفتي مسجد، يكي از مهم ترين جنبه‌هاي آن است.
هيئت امنا و امام جماعت بايد جلسه‌هاي ويژه‌اي را براي جوانان برپا و مطالبي را بر اساس نيازها و پيشنهادهاي آنان مطرح كنند و در صورت لزوم، براي پربارتر شدن اين جلسه‌ها مي‌توان از كارشناسان و ميهمانان نيز دعوت كرد. مسائل بلوغ، روابط دختر و پسر، ازدواج، تحصيل، بررسي آثار تحصيل و تربيتي نماز، نقش نماز در زندگي زوج‌هاي جوان و عشق مجازي يا حقيقي، از مسائلي است كه جوانان با آن رو به رو هستند.
10ـ تشويق
تشويق، يكي از مهم ترين ابزار تربيتي است كه براي برانگيختگي و شكوفاسازي استعدادهاي انسان براي رسيدن به كمال قابل بهره گيري است. نقش تربيتي و مثبت تشويق اين است كه نيروهاي خفته آدمي را بر مي‌انگيزاند و ميل به تلاش و شادابي را فراهم مي‌سازد. تشويق به جا و متناسب و متوازن با ميزان و نوع عمل باشد و روحيات، گرايش‌ها و شخصيت فرد در نظر گرفته شود تا بيشترين تأثير را داشته باشد.[18]
تشويق، با دو خواسته جوان هم خواني كامل دارد: جوان ستايش خواه است و مي‌خواهد جلب توجه كند. جوان شيفته تحسين و تمجيد است، به ستايش‌ها دل مي‌بندد و حاضر است خود را فداي كسي كند كه صلاحيت و شايستگي او را تأييد كرده يا به بيان توانايي‌هايي او پرداخته است. او براي جلب توجه ديگران حتي به عوامل زيان، بخشي همچون سيگار روي مي‌اورد تا بتواند خود را نشان دهد.[19]
تشويق جواني كه در مسجد حاضر شده به گونهاي كه با شخصيت و روحيات او موافق باشد، پاسخي است به خواسته‌هاي دروني او در زمينه ذهن و عاطفه‌اش كه دوام حضور او و آغاز حضور ديگر جوانان را نويد مي‌دهد. با توجه به روحيات جوان، اين تشويق نبايد طوري باشد كه نتيجه عكس داشته باشد؛ زيرا تشويق مستقيم اين توهم را ايجاد ميكند كه جوانان در مقابل ارزشهاي مادي واكنش مي‌دهند و جذب مي‌شوند. بنابراين، تشويق‌ها بايد غير مستقيم و حتي الامكان در مقابل انجام كاري باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - نك: محمد رضا شرفي، جوان و بحران هويت، انتشارات سروش، 1380، چاپ دوم.
[2] - محمدرضا شرفي، دنياي نوجوانان، انتشارات تربيت، ص 55.
[3] - گروه نويسندگان، روان شناسان بزرگ، مترجمان، دكتر احمد به پژوه و دكتر رمضان دولتي، انتشارات تربيت، چاپ دوم، ص 64.
[4] - جوان و بحران هويت، صص 20 ـ 24.
[5] - ابن طفيل اندلسي، حكيم و فيلسوف نامدار مسلمان در اثر ارزنده و كلاسيك فلسفي‌اش به نام زنده بيدار اين گرايش فطري را با زيبايي هر چه تمام به تصوير مي‌كشد.
[6] - مكاتب و نظريه‌هاي در روان شناسي شخصيت، انتشارات رشد، ص 69؛ آموزش و پرورش براي آينده، كارشناسان يونسكو، مركز تحقيقات آموزشي، چاپ اول، 1370.
[7] - آنچه هويت به نسل جوان مي‌دهد عبارتند از: پاسخ به پرسش‌هاي بنيادين، جهت بخشيدن به زندگي، روي كرد مثبت به آينده، وحدت اعتقادي، زمينه سازي هويت تمدني، مقبوليت اجتماعي، شأن و منزلت جواني و معنا بخشيدن به جهان. (جوان و بحران هويت، صص 96 ـ 102)
[8] - هورناي كارن، تضادهاي دروني ما، ترجمه محمد جعفر مصفا، چاپ پنجم، 1364 هـ .ش، انتشارات بهجت، ص 134.
[9] - جوان و بحران هويت: ص 20.
[10] - در بخش بررسي آثار فرهنگي مسجد، نقش مسجد را در مبارزه با تهاجم فرهنگي بيان كرديم.
[11] - علي قائمي، جوان از ديدگاه نيازها، خواسته‌ها و مصالح، دفتر مشاور رئيس سازمان صدا و سيما در امور جوانان، تهران، 1379 هـ. ش.
[12] - نك: فريدون موحدنيا، عوامل گرايش نوجوان و جوان به فرهنگ بيگانه، مركز پژوهش‌هاي اسلامي صدا و سيما، خرداد سال 1382 هـ . ش.
[13] - نك: همان: ص 57.
[14] - جوانان از ديدگاه نيازها، خواسته‌ها و مصالح: صص 43 ـ 44.
[15] - سيد حسين اسحاقي، سلوك علوي، صص 67 ـ 68.
[16] - جوانان از ديدگان نيازها، خواسته‌ها و مصالح، ص 49.
[17] - معماري مسجدها، تجلي عرفان، نور و رنگ در معماري مسجد، ص 439.
[18] - نك: سلوك علوي، صص 15 ـ 118.
[19] - نك: جوانان از ديدگاه نيازها، خواسته‌ها و مصالح، دكتر علي قائمي، صص 43 و 44.
