(ارزش‏ها و ضدارزش‏ها در نهج البلاغه)

زبان عاقل
انسان عاقل وقتی بخواهد سخنی بر زبان آورد، ابتدا خوب در مورد آن می‏اندیشد و سپس هنگامی که به درستی سخن خود اطمینان یافت، آن را بر زبان می‏آورد. در مقابل، انسان نادان، هر سخنی که به زبانش آمد، نسنجیده بیان می‏کند. امیرمؤمنان علیه‏السلام دراین باره می‏فرماید: «زبان عاقل، پشت قلب او قرار دارد و قلب احمق و نادان، پشت زبان او جا گرفته است».
فضیلت علم
امیرمؤمنان علیه‏السلام می‏فرماید: «دانش، از مال دنیا بهتر است، زیرا دانش نگهبان توست ولی مال را تو باید نگهبانی کنی. مال دنیا با بخشش کاسته می‏شود، ولی دانش براثر بخشش، رشد و فزونی می‏یابد. آنچه با مال دنیا به دست آمده، با تمام شدن مال، از بین می‏رود».
امیرمؤمنان علیه‏السلام در این کلام نورانی، از برتری دانش در برابر مال دنیا سخن می‏گوید و برای آن سه دلیل می‏آورد: اول آنکه دانش، انسان را از مشکلات زندگی و گرفتاری‏های آخرت نگه می‏دارد و از خسارت‏هایی که به سراغ اشخاص جاهل می‏رود، دور می‏کند. ولی مال دنیا نه تنها نگهبان صاحب خود نیست، بلکه صاحب مال، ناچار است پاره‏ای از وقت، فکر و نیروی خود را برای نگهداری آن از دست بدهد. دوم آنکه صاحب مال، وقتی مقداری از مالش را به دیگران می‏بخشد، به همان میزان از مالش کم می‏شود ولی صاحب علم، هر چه از دانش خود به دیگران می‏بخشد و به دیگران می‏آموزد، بر آگاهی‏های خود می‏افزاید. سوم آنکه وقتی مال و ثروت از بین برود، تمامی چیزهایی هم که به واسطه آن مال و ثروت به‏دست آمده، مثل مقام و شهرت از بین خواهد رفت، در حالی که شخص عالم، هیچ‏گاه آنچه را با علم خود به دست می‏آورد، از دست نمی‏دهد.
پرهیز از شوخی زیاد
یکی از نشانه‏های وقار انسان این است که از شوخی کردن زیاد بپرهیزد و متین و جدی باشد. امیرمؤمنان علیه‏السلام می‏فرماید: «هیچ کس شوخی نمی‏کند، مگر آنکه بخشی از عقل خود را دور می‏اندازد». ایشان در جای دیگری به فرزندشان امام حسن علیه‏السلام چنین توصیه می‏کند: «نه تنها خودت هیچ‏گاه در حضور مردم شوخی نکن و حرف‏های خنده آور مزن، بلکه حتی حرف‏های خنده آور دیگران را هم نقل مکن؛ چون این کار موجب سبکی می‏شود و ارزش انسان را از بین می‏برد».
بردباری و پرهیزکاری
امیرمؤمنان علیه‏السلام می‏فرماید:«بردباری، شجاعت است و پرهیزکاری، توانگری». بدون شک بردباری، یکی از عالی‏ترین جلوه‏های شجاعت انسان به شمار می‏رود. شجاع، کسی نیست که در برابر هر مسئله به خشم می‏آید و عجولانه دست به اقدامات حساب نشده می‏زند؛ چون بسیار دیده شده که چنین افرادی، صدها گرفتاری برابر خود و دیگران ایجاد کرده‏اند. شجاع حقیقی کسی است که در برابر مشکلات بردبار باشد و با صبر و حوصله به راه حل آنها بیندیشد. فضیلت دیگر که در این سخن به آن اشاره شده، پارسایی است که برای انسان، بهترین ثروت‏ها و بالاترین توانگری‏هاست. انسان پارسا، همواره در وجود خود، آن قدر ارزش‏های روحی و معنوی دخیره می‏کند که دیگر به مال و ثروت دنیا چشم نمی‏دوزد و همین بی نیازی از مال دنیا، بزرگ‏ترین ثروت به شمار می‏رود.
دقت در انتخاب دوست
دوست خوب، آدمی را به کمال می‏رساند و دوست بد، او را از رحمت الهی باز می‏دارد. امیرمؤمنان در سخنی گهربار می‏فرماید که چه کسی را نباید به عنوان دوست برگزید:«از دوستی با نادان بپرهیز؛ چون او می‏خواهد به تو سود برساند، ولی از روی نادانی زیان می‏رساند. از دوستی با شخص تنگ‏نظر بپرهیز؛ چون او تو را هنگامی که به شدت نیازمند او باشی رها می‏کند. از دوستی با شخص بد کار بپرهیز؛ چون او به ناچیزترین قیمت‏ها تو را می‏فروشد. از دوستی با دروغگو بپرهیز؛ چون او مانند سراب فریبت می‏دهد، دور را در نظرت نزدیک، و نزدیک را دور جلوه‏گر می‏سازد».
ارتباط با بستگان
پیشوایان معصوم همواره بر صله رحم سفارش کرده‏اند؛ زیرا، موجب تقویت پیوندهای خانوادگی و از بین رفتن اختلافات و کینه‏ها می‏گردد و رویارویی افراد را با سختی‏ها آسان می‏گرداند. امیرمؤمنان علیه‏السلام در سفارشی به ارتباط با بستگان چنین می‏فرماید:«ای مردم! هیچ کس از طایفه و خویشان خود بی‏نیاز نیست، هر چند صاحب مال و ثروت باشد. آدمی همواره به دست و زبان آنها که از او دفاع کنند، محتاج است. آنها بهتر می‏توانند گرفتاری‏های او را برطرف سازند و در هنگام سختی‏ها و پیشامدهای ناگوار، بر او مهربانند». آن حضرت در قسمت دیگری می‏فرماید:«آگاه باشید! هیچ کدام از شما نباید از خویشان خود روی گرداند؛آن گاه که آنها را در فقر و پریشانی می‏بیند، باید به ایشان احسان کند». ایشان در نامه‏ای به فرزند برومندشان امام مجتبی علیه‏السلام می‏نویسد:«بستگان خویش را گرامی دار؛ زیرا آنها بال و پر تواند که با آنها پرواز می‏کنی، و ریشه تواند که به آنها باز می‏گردی، و دست تواند که با آن به دشمنان حمله می‏کنی».
تفاوت بین اعمال
امیرمؤمنان علیه‏السلام می‏فرماید:«چه تفاوت بسیاری بین دو گونه عمل و کردار انسان‏ها وجود دارد؛ عملی که لذت و خوشی آن به سرعت می‏گذرد، ولی نتایج زیان‏بار آن باقی می‏ماند، و عملی که رنج و زحمت آن، زود تمام می‏شود، ولی پاداش آن بر جای خواهد ماند».
خداوند متعالی، انسان را آزاد آفرید و به او اختیار داد، تا آزادانه راه زندگی خویش را برگزیند و هر عملی را که دلش خواست، انجام دهد. اما در روز قیامت، کسی که عمل خوب انجام داده پاداش می‏گیرد و کسی که مرتکب اعمال ناپسند شده، به کیفر و مجازات می‏رسد. امیرمؤمنان علیه‏السلام در این فرمایش نورانی، به انسان‏ها هشدار می‏دهد که هرگز فریب ظاهر را نخورند. کار خوب و بد، هر دو به زودی می‏گذرد و تمام می‏شود؛ در حالی که پی آمد آن از بین نمی‏رود و در کارنامه عمل انسان باقی می‏ماند.
اخلاص
اخلاص، پایه همه ارزش‏های اخلاقی و رهنمودی قرآنی است که موجب می‏شود ایمان در وجود انسان جا گیرد و آدمی به رشد و کمال برسد. امیرمؤمنان علی علیه‏السلام در نهج البلاغه می‏فرماید: «اساس دین، شناخت خدا و کمال شناخت، در تصدیق خدا و نهایت و کمال تصدیق، در یگانه‏پرستی و کمال توحید، در خالص ساختن اعمال برای خداوند است». نیز از آن حضرت است که:«کسی که اعمال خود را برای خدا خالص گرداند، در نتیجه حق تعالی هم او را برای خود اختیار می‏کند و او از جمله معادن دین خدا روی زمین می‏گردد».
تمرین بردباری
امیرمؤمنان علیه‏السلام می‏فرماید:«اگر بردبار نیستی، خو را وادار به بردباری کن؛ زیرا کسی که خود را به گروهی شبیه کند، به زودی از آنان می‏شود». بعضی‏ها در برابر کوچک‏ترین ناملایمت، آرامش خود را از کف می‏دهند و دست به کارهایی می‏زنند که ناراحتی‏های فراوانی در پی دارد. چاره این افراد آن است که با اراده و تمرین، اندک اندک خود را شبیه بردباران کنند تا سرانجام این صفت، ملکه رفتاری شان گردد و جزو صابران شوند.
اهمیت حیا
حیا، یکی از فضیلت‏های مهم اخلاقی است که در روایات اسلامی بسیار به آن توجه شده است. حیا، سبب بازداشتن انسان از ارتکاب بسیاری از گناهان گردیده، مروارید گران‏بهایی است که فرد و جامعه را پاکیزه و درخشان می‏کنند. امیرمؤمنان علیه‏السلام درباره حیا می‏فرماید:«هیچ ایمانی مانند حیا و صبر نیست». نیز از آن حضرت است که: «هر که جامه حیا و شرم بپوشد، مردم زشتی‏های او را نخواهند دید».
ویترین تهمت
مؤمن، نه تنها از انجام کارهای زشت و نادرست دوری می‏کند، بلکه باید از قرار گرفتن در فضای آلوده به گناه هم بپرهیزد. امیرمؤمنان علیه‏السلام می‏فرماید: «کسی که خود را در معرض بد نامی و جایگاه تهمت قرار می‏دهد، نباید کسی را که به او گمان بد می‏برد، سرزنش کند»؛ زیرا تقصیر از خود اوست که زمینه بدگمانی دیگران را فراهم آورده است.
عزّت نفس
امیرمؤمنان می‏فرماید: « نفست را از هر زبونی و پستی گرامی بدار، هر چند تو را به نعمت‏های بی‏شمار رساند؛ زیرا هرگز برابر آنچه از نفس خویش صرف می‏کنی، عوض نخواهی یافت و بنده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد آفریده است». یکی از شعارهای والای اسلام، عزّت نفس است. انسان مسلمان با عزّت نفس، طعم واقعی ایمان را می‏چشد و از شر دشمن درونی، یعنی هوای نفس و دشمن خارجی در امان می‏ماند. از این رو، امیرمؤمنان علیه‏السلام در این کلام نورانی تصریح می‏کند که اگر در برابر کرامت و عزت نفس، انسان هر قدر هم از نعمت‏ها و ثروت دنیا بهره‏مند شود، باز خسارت و ضرری جبران‏ناپذیر دیده است.
اهمّیت وفای به عهد
اسلام درباره وفای به عهد سفارش‏های بسیاری کرده است تا جایی که یکی از تفاوت‏های آشکار انسان مسلمان را با دیگران، در وفای به عهد و پیمان می‏داند. از این رو، مسلمان واقعی باید به عهد و پیمان‏هایش اهمیت دهد و دیگران را آزرده خاطر نکند. شخصی که عهدی می‏بندد و قولی می‏دهد، در گرو آن عهد باقی می‏ماند تا انجامش دهد. امیرمؤمنان علیه‏السلام در این باره می‏فرماید: «کسی که از او درخواستی می‏شود، تا زمانی که وعده انجامش را نداده باشد، آزاد است».
گذشت
گذشت، از ویژگی‏های مؤمنان به شمار می‏رود. از بین رفتن کینه‏ها، نزدیک شدن قلب‏ها و در نتیجه تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی، از آثار مهم گذشت است.
امیرمؤمنان علیه‏السلام نیز در نامه‏ها و خطبه‏های خویش می‏فرمود: «خشم را فرو بنشان و هنگام توانایی و قدرت، گذشت کن، و هنگام تندخویی، بردبار باش تا برایت پاداش نیکو بنویسند». نیز از آن حضرت است که: «بخشش و گذشت، نگهبان آبروهاست».