نگاه نهجالبلاغه به نوجوانان
دوره نوجوانی حساسترين و با اهميتترين دوران زندگی انسان است كه معمولاً بين سنين 12 الی 18 سالگی است. در اين دوره فرد نه كودك و نه هنوز به درستی بالغ شده است و دوره بحرانی زندگی خود را میگذراند كه گاهی رفتار و اعمال كودكانه او موجب آزار بزرگترها و گاهی رفتار عاقلانه او باعث تحسين و تعجّب آنها میشود، در اين راستا در اين نوشتار به نگاه نهجالبلاغه به نوجوانان می‌پردازيم.
نوجوان در سنينی قرار دارد كه به درستی نمیداند چه بايد بكند؟ كدام شيوه را در زندگی خود برگزيند؟ برخی بزرگترها به او میگويند: تو هنوز بچّهای! گاهی ديگران به او میگويند: تو ديگر بزرگ شدهای چرا كار بچّهگانه از تو سر میزند؟ او خود را در اين امر و نهی، سرزنش و عتاب، حيران میبيند.
نهجالبلاغه يكی از برترين كتابی است كه به اخالقرآن (برادر قرآن) شهرت يافته است. اين كتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است كه دست عقول بشر به اين آسانی به آن نمیرسد. دليل آن همين است كه اين كتاب تراوش روح با عظمت كسی است كه مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائيل، قرآن ناطق و بزرگترينِ مفسّران و تربيت شده پيامبر عظيمالشّأن است.»1
سخنان حضرت علی عليهالسلام كه نهجالبلاغه بخشی از آن است، از نظر قواعد ادبی و لفظی و اخلاقی در حدّ معجزه است و تا كنون هيچ كلام بشری به پای آن نرسيده و با آن برابری نكرده است. ابن ابیالحديد معتزلی ـ شارح بزرگ نهجالبلاغه ـ در مقدّمه كتاب خود مینويسد: «بحق، سخن علی عليهالسلام فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق است.»
نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حكم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است كه به كارگيری آن، مهمترين راهحل جهت تربيت و سعادت است.
در بحث «نگاه نهجالبلاغه به نوجوانان» به محورهای زير اشاره خواهد شد:
الف: نوجوان و تربيت.
ب: نوجوان و عبادت.
ج: نوجوان و الگوپذيری.
د: نوجوان و دوستيابی.
ه: نوجوان و سياست.
و: نوجوان و گناه.
الف) نوجوان و تربيت
در تربيت نوجوانان بايد به چند اصل تربيتی توجّه كرد؛ از جمله: شناخت مسائل اين نسل، توجّه به پايههای خُلقی اين نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستی با نوجوانان و پرهيز از اعمال قدرت و اجبار.
علی عليهالسلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسيار حسّاس بيان میكند: اوّل اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالی و مساعد است كه هرچه در آن بكاری همان درو میكنی: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالية مهما اُلقی فيها من كلّ شیء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجوانی را زودگذر میداند و گوشزد میفرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روی میآورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهمالسلام و ادعيه است.
علی عليهالسلام به تربيت نفس توجّه ويژهای دارد و میفرمايد: «ای مردم! خودتان عهدهدار تربيت نفس خويش باشيد و آن را از كشيده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا باز داريد.»2 و نيز میفرمايد: «زنهار! زنهار! در تربيت و سازندگی خويشتن تلاش كن».3
امام علی عليهالسلام به پدران نيز توصيه میكند:
«با فرزندان خود دوست شويد؛ زيرا مودّة الآباء قرابة بين الأبناء؛ دوستی ميان پدران سبب خويشاوندی ميان فرزندان است».4 و نيز به علت تأثير خانودهها بر شخصيت نوجوانان، سفارش میكند: «روابط خود را با افراد با شخصيت و اصيل و خانوادههای صالح و خوشسابقه، برقرار ساز».5
امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد میكند و میفرمايد:
«واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعی كه اهل غفلت و ستمكاری در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحی يافت میشوند، بپرهيز.»6
ب) نوجوان و عبادت
طرز ارائه مسائل مذهبی به نوجوانان اهميت بسياری دارد. امور مذهبی را به گونهای بايد به آنها ارائه داد كه آنها احساس كنند در زندگی روزمره، اين امور قابل پياده شدن است. و بايد علم و دين را توأمان به نوجوانان آموخت.
«عبادت» مهمترين بخش اصول اسلام میباشد و در نهجالبلاغه به بندگی خدا و عبادت توجّه و تأكيد بيشتر شده است. عبادت اثرات دنيوی بسياری دارد كه از جمله آن آرامش روانی و سلامت نفس است.
علی عليهالسلام میفرمايد: «در تمام امور زندگی خود، خداوند را اطاعت كن؛ زيرا اطاعت از خداوند، بر هر كاری مقدّم است. نفس خود را به سوی عبادت بكشان و با آن مدارا كن.»7
از مهمترين اركان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن میباشد. علی عليهالسلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را میريزد»8، «بهترين وسيله نزديكی به خداوند، روزه ماه مبارك رمضان است»9 و «حقّ فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويی برای او انتخاب كند، اخلاق و ادب به او بياموزد و قرآن را به او آموزش دهد».10
ج) نوجوان و الگوپذيری
«الگوها» در تربيت، تأثير بسيار زيادی دارد و هر چقدر الگو محبوبتر باشد، تأثيرپذيری آن نيز بيشتر است. حضرت علی عليهالسلام از يك طرف بهترين الگو برای نوجوان و جوان میباشد، چون امام دوران كودكی و نوجوانی را در كنار پيامبر اكرم صلیاللهعليهوآله گذراند و رفتار او را برای خود الگو قرار داده است؛ لذا میفرمايد:
«پيامبر صلیاللهعليهوآله مرا از دوران كودكی تحت تربيت خود گرفتند و هر روز يك اخلاق نيكو را به من تعليم و دستور میدادند.»11
قرآن كريم به مسلمانان خطاب میفرمايد: «رسول خدا صلیاللهعليهوآله يك الگو و سرمشق كامل میباشد.» و حضرت علی عليهالسلام و فرزندانش بهترين الگو برای نوجوانان و جوانان میباشند. از اين رو با تبيين سيره زندگی امام میتوان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب كرد.
امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد میكند و میفرمايد: «واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعی كه اهل غفلت و ستمكاری در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحی يافت میشوند، بپرهيز.
بايد توجّه نمود افرادی كه در سمت مربّی و معلّم نوجوان میباشند، الگوی مناسب در تربيتاند و نوجوان آداب زندگی را غالباً از اطرافيان ـ به ويژه مربّيان ـ فرا میگيرد. پس لازم است آنها خود را با الگوی برتر تطبيق نمايند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربيت نسل جديد بپردازند. علی عليهالسلام میفرمايد: «هر كس كه خودش را در منصب رهبری مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعليم ديگران، نفس خودش را اصلاح كند.»12
د) نوجوان و دوستيابی
نوجوان به داشتن «دوست» احساس نياز میكند و از اينرو بايد او را در انتخاب دوست ياری كرد. دوست به حدّی در يك نوجوان تأثير دارد كه او خود را همرنگ دوستش میكند و حتّی از لباس، رفتار و كلام او تقليد میكند.
داشتن دوست، نوجوان را از تنهايی كه ممكن است افسردگی و انزوا را در برداشته باشد، میرهاند. امام علی عليهالسلام در نهجالبلاغه به يافتن «دوستان خوب» اشاره میفرمايد و تأكيد دارد كه: دوستان را ابتدا مورد آزمايش و امتحان قرار دهيد و وقتی دوستی را خوب يافتيد، او را از دست ندهيد. امام عليهالسلام میفرمايد:
«عاجزترين مردم كسی است كه از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر كسی است كه دوستان به دست آورده را ترك گويد.»13
نوجوان وقتی دوستی را يافت و يا درصدد يافتن دوستانی است، بايد به چند مسأله توجّه كند: ابتدا اينكه به آراء و افكار ديگران احترام بگذارد و خود، فردی فروتن و متواضع باشد. و ديگر اينكه در دوستی، افراط و تفريط روا ندارد كه ثمره آن، پشيمانی و ثمره دورانديشی و ميانهروی، سلامت و رستگاری است.14 و سوم اينكه راستگو بوده و به عهد خود وفا نمايد، چون «هر كس امانتدار نباشد ضرر كرده و به مقصد نمیرسد»15 و چهارم اينكه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علی عليهالسلام میفرمايد: «اكرم الحسب حُسن الخلق؛ برترين خويشاوندی، خوشرويی و حُسن خلق است.»16
اما به پيروان خود گوشزد میفرمايد: «از دوستی با افرادی كه ضعيفالعقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش میشناسند.»17
و يا میفرمايد: «از رفاقت با كسانی كه افكار و ظاهر اعمالشان ناپسنديده است، برحذر باش؛ چرا كه آدمی به رویّه و روش رفيقش خو میگيرد و به افكار و اعمال او معتاد میشود.»
ه) نوجوان و سياست
نوجوان و جوان كه پرجمعيتترين بخش هر جامعه ـ بهويژه جهانآسيائی و آفريقائی را تشكيل میدهد، طبعاً بايد با «سياست» آشنا بوده و نقش برجستهای در امور اداری ايفا نمايد و نظام سياسی حاكم نيز با حُسن نیّت، اعتماد اين قشر عظيم را به خود جلب كند.
آری، لازم است با تشكيل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سياسی آشنا كرده و نقش قدرتهای سلطهگر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در اينباره میفرمايد: «بنده ديگران مباش، خداوند تو را آزاد آفريده است.»18
اما به پيروان خود گوشزد میفرمايد: «از دوستی با افرادی كه ضعيفالعقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش میشناسند.»
و) نوجوان و گناه
علی عليهالسلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسيار حسّاس بيان میكند: اوّل اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالی و مساعد است كه هرچه در آن بكاری همان درو میكنی: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالية مهما اُلقی فيها من كلّ شیء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجوانی را زودگذر میداند و گوشزد میفرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روی میآورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهمالسلام و ادعيه میباشد و گرنه، گناه انسان را در دنيا و آخرت رسوا میسازد و بركت را از مال او برمیدارد و ناراحتیهای روانی را نصيبش میسازد. از نظر علی عليهالسلام هر گناهی در زندگی، آثار سوئی دارد، مثلاً: دروغ، ايمان را از انسان دور میكند21؛ فحش و بدزبانی، زهد را دور میسازد و سخنچينی، رابطه دوستی را از بين میبرد.22
********************************************************************
پی‌نوشت‌ها:
1. وصیّتنامه سياسی ـ الهی امام خمينی1.
2. نهج البلاغه، حكمت 359.
3. همان، نامه 30.
4. همان، حكمت 308.
5. مان، نامه 52 و 53.
6. همان، نامه 69.
7. همان.
8. همان، خطبه 199.
9. همان، خطبه 110.
10. همان، كلمات قصار، ش 399.
11. همان، خطبه 234.
12. همان، كلمات قصار، ش 73.
13. همان، حكمت 12.
14. همان، حكمت 181.
15. همان، خطبه 199.
16. همان، حكمت 38.
17. همان، نامه 69.
18. همان، نامه 31.
19. شرح غررالحكم، ج 3، ص 90.
20. همان، ص 249.
21. نهجالبلاغه، خطبه 86.
22. همان، كلمات قصار، ش 239.
منبع: حسن قريشی كرين، ماهنامه كوثر، شماره 59