پرسش : منظور از «ميزان» و ماهيت آن در قيامت چيست؟

پاسخ: در قيامت گواهانى وجود دارند كه در مقام داورى و اتمام حجت كافى هستند، از قبيل: زمان، مكان، انبيا، ائمه اطهار(عليهم السلام) و اعضاى بدن; اما خداى متعال بدان ها اكتفا نكرد، همان گونه كه به نامه هاى اعمال كه كوچك و بزرگ كارهاى انسان در آن ثبت شده، بسنده نكرد، و علاوه بر همه اين ها با سنجش اعمال آدمى به وسيله ميزانى كه روز قيامت قرار مى دهد، وضع او را مشخص مى سازد.
از موضوعاتى كه مورد سؤال قرار مى گيرد، «ميزان در قيامت» است. «ميزان» يكى از مسلّمات عقايد ماست و در آيات زيادى از آن نام برده شده كه براى نمونه تعدادى از آن ها را نقل مى كنيم:
(وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل أَتَيْنا بِها وَ كَفى بِنا حاسِبِينَ).( )
«و ما ترازوهاى عدل را براى روز قيامت خواهيم نهاد، و ستمى بر كسى نخواهد شد، اگر عملى باندازه خَردَلى باشد، در حساب خواهيم آورد و تنها علم ما از همه حسابگران كفايت خواهد نمود».
ترازوى اعمال برخى سنگين و برخى ديگر سبك مى باشد:
(فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِاياتِنا يَظْلِمُونَ).( )
«آنان كه ترازويشان سنگين گشته است رستگارانند، و آنان كه ترازوى اعمالشان سبك گشته، كسانى هستند كه به آيات ما ايمان نياورده بودند و از اين رو به خود زيان رسانيده اند»
اما سخن در بيان حقيقت ميزانى است كه اعمال را با آن مى سنجند. آيا مانند ترازوهاى حسى است كه در دكان هاى بقالى و عطارى قرار دارد، و يا آن كه چيز ديگرى است؟ در پاسخ مى گوييم: بى شك عالم آخرت، كامل تر از اين جهان است و تنها راه فهماندن حقايق آن عالم و اسرار پوشيده آن به انسان، استفاده از كلماتى است كه انسان در امور محسوس آن ها را به كار مى برد; بنابراين، وجهى ندارد كه مراد از «ميزان» را همين ترازوهاى معمولى بدانيم، خصوصاً با توجه به آن كه قرآن واژه «ميزان» را در غير ترازوى حسى به كار برده است.
«ميزان» در لغت نام ابزارى است كه به وسيله آن يك شىء سنجيده مى شود، خداوند در آيه:
(وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ).( )
«و آسمان را رفيع گردانيد و ميزان را در عالم قرار داد».
از برافراشتن آسمان خبر مى دهد و مى گويد كه براى هر چيزى «ميزانى» قرار داديم كه با آن سنجيده شود - خواه آن شىء جسم باشد و خواه سخن يا عمل و يا عقيده - براى هر چيزى «ميزانى» است كه به وسيله آن، حق از باطل، راست از دروغ، عدل از ظلم و فضيلت از رذيلت جدا مى گردد. هر كدام با طرز خاصى سنجيده مى شوند و ما هيچ گاه نمى توانيم يكى از اين مصاديق را در غير موردش استفاده كنيم.
هشام مى گويد: از امام صادق(عليه السلام) سؤال كردم معناى:
(وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً).( )
«و ما ترازوهاى عدل را براى روز قيامت خواهيم نهاد، و ستمى بر كسى نخواهد شد».
چيست؟ فرمود: «انبيا و اوصيا، ميزان هستند».( )
و در زيارت اميرالمؤمنين(عليه السلام) مى خوانيم: «السلام على ميزان الاعمال»،( ) و ديگر روايات و احاديثى كه به اين مضمون آمده، انسان هاى كامل را ميزان سنجش معرفى كرده است.
با توجه به مطالبى كه ذكر شد و توسعه اى كه در معناى «ميزان» هست، دانسته مى شود كه تفسير كردن «ميزان» به عدل، يا پيامبر و ائمه اطهار(عليهم السلام)، يا قرآن، همه تفسير به مصداق است. «ميزان» يك معنا بيش تر ندارد، و آن، «وسيله سنجش» است، و كيفيت آن وابسته به نوع چيزى است كه سنجيده مى شود.( )
اگرچه «ميزان» حق است، چنان كه از آيات نيز استفاده مى شود، با اين وصف براى بعضى از انسان ها ميزانى وجود ندارد، چنان كه مى فرمايد:
(قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالأَْخْسَرِينَ أَعْمالاً * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً * أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً).( )
«بگو آيا خبر دهيم به شما كه زيانكاران كيانند؟ آن ها كه سعى و تلاششان در دنيا ضايع و نابود شد، با اين حال گمان مى كنند كه كار نيك انجام مى دهند و آن ها كسانى هستند كه به آيات پروردگار و لقاى او كافر شدند، به همين جهت اعمالشان نابود گشت، و لذا در روز قيامت ميزانى برايشان برپا نخواهيم كرد».
چون روايات در باب «ميزان» متعارض است، بايد به اصل آن، اعتقاد داشت و معنى آن را به علم حاملان حقيقى قرآن يعنى كسانى كه قرآن در خانه آن ها نازل شده است (اهل بيت(عليهم السلام)) واگذاشت; كه مبادا گفتار بدون علم باشد.( )